Mazur, Maciej

Turyzm/Tourism

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)

I N F O R M A C J E  -  I N F O R M A T I O N S  -  I N F O R M A T I O N„TURYZM”, t. 7, z. 2, 1997Maciej MazurOCHRONA PRZYRODY I TURYSTYKA W PARKACH NARODOW YCH LA PROTECTION DE LA NATURE DANS LES PARCS NATIONAUX NATURE PROTECTION AND TOURISM IN NATIONAL PARKSFunkcjonowanie parków narodowych w znacznej mierze uzależnione jest od występowania na terenach, które obejmują, dwóch zjawisk: ochrony przyrody i turystyki. Ochronę przyrody uznać by należało za zjawisko dominujące, bo­wiem w gruncie rzeczy z tego właśnie powodu pewne obszary zostają w yłą­czone z normalnego użytkowania i wprowadza się na nich specyficzny reżim prawny. Dostrzec jednak należy także fakt, że z powodu posiadania przez te tereny istotnych walorów przyrodniczych leżą one także w strefie zaintereso­wania turystyki, są dla niej atrakcyjne.Sytuacja taka, jak  pokazuje praktyka, może spowodować zaistnienie pew­nych problemów związanych z koegzystencją ochrony przyrody i turystyki w obszarach parków narodowych. Do najważniejszych zaliczyć by można: nad­m ierną koncentrację ruchu t urystycznego, niewłaściwą jego  strukturę oraz brak wykształcenia u turystów prawidłowych postaw w stosunku do otaczającej ich przyrody. Spróbujmy przyjrzeć się powodom ich zaistnienia, a także wskazać możliwości ich niwelowania.N adm ierna liczba osób przebywających w środowisku przyrodniczym może być jednym  z czynników wytrącających je  ze stanu równowagi. Środowisko nie jes t w stanie skompensować za pomocą mechanizmów homeostatycznych róż­nego rodzaju zaburzeń pochodzących od turystów i z tego powodu ulega stop­niowej degradacji. Zjawisku temu trzeba przeciwdziałać, zwłaszcza gdy zagro­żone są wybitne wartości przyrodnicze, a takie właśnie charakteryzują parki narodowe. Efekt ten można próbować osiągnąć poprzez m.in. stosowanie metod polegających na odpowiednim kształtowaniu ruchu turystycznego za pomocą stref. Warto dodać, iż są to metody często stosowane w świecie i cechują sięstosunkowo dużą skutecznością. Chciałbym zaprezentować dwie z nich ( D a -  r a n o w s k a - J a n o t a ,  P t a s z y c k a - J a c k o w s k a  1987).Pierwsza polega na wyznaczeniu tzw. „matecznika”, czyli miejsca najistot­niejszego z punktu widzenia wartości przyrodniczych oraz podjęcie działań ma­jących doprowadzić za pom ocą różnego rodzaju utrudnień (transportowych, or­ganizacyjnych itd.) do zmniejszenia natężenia ruchu turystycznego wraz ze zbli­żaniem się do tego obszaru (tzw. koncepcja stref koncentrycznych). Druga skupia sw oją uwagę na odpowiednim przestrzennym rozmieszczeniu różnych form turystyki w takich miejscach, w których będą one w jak  najmniejszym stopniu uciążliwe dla środowiska. Wiadomo bowiem, że różne jego części są w stanie różnie przyjmować oddziaływania pochodzące od specyficznych dyscyplin tu­rystycznych. Przez wyznaczenie funkcjonalnych stref rozwoju danych form tu­rystyki w optymalnych dlań warunkach środowiskowych osiągnąć również mo­żna pożądany efekt dekoncentracji ruchu turystycznego (tzw. koncepcja pas- mowo-węzłowa).Niestety, metody te można w ograniczonym tylko stopniu zastosować w pol­skich parkach narodowych ze względu na stosunkowo niewielką przestrzeń, jaką one zajmują, co implikuje z kolei stosunkowo zwarty charakter wartości dla nich charakterystycznych. Fakt ten ma z kolei bezpośredni wpływ na stosun­kowo dużą koncentrację występującego tam ruchu turystycznego. Powstaje więc pytanie, w jaki sposób można ograniczyć jego wielkość nie uciekając się do administracyjnego limitowania liczby osób przybywających na tereny parków narodowych, czy też utrudniania im tam dostępu poprzez stosowanie barier finansowych. Wydaje się, że jes t to możliwe jedynie poprzez podjęcie przez osoby wpływające na kształtowanie zjawiska ochrony przyrody w parkach narodowych (dyrekcje parków oraz M inisterstwo Ochrony Środowiska, Zaso­bów Naturalnych i Leśnictwa) pewnych działań wybiegających przestrzennie poza ich obszar. Chodzi o stworzenie wespół z partnerami zewnętrznymi (sa­morządami, wojewodami, izbami turystyki) pewnej strategii rozwoju ruchu tu­rystycznego, która miałaby na celu zapobieżenie nadmiernej jego koncentracji, a przez to lepszą ochronę wartości przyrodniczych.Działania te winny być realizowane w dwóch skalach -  makro- i mikrore- gionalnej. W obu przypadkach nawiązywać one mogą do koncepcji strefowania ruchu turystycznego, która w takim układzie przestrzennym ma dużą szansę powodzenia. Rozszerzenie jej na tereny leżące w pobliżu parków narodowych (skala mikro), a także znacznie od nich oddalone, ale zlokalizowane pomiędzy parkami narodowymi i miejscami, w których generuje się ruch turystyczny, czyli najczęściej obszarami zurbanizowanymi (skala makro), stwarza zupełnie inne możliwości dla jej skutecznego oddziaływania. Elementem temu sprzyjającym jes t także właściwe rozeznanie miejsc stałego zamieszkania turystów przybywa­jących na tereny parków narodowych. Umożliwi to wskazanie alternatywnych środowisk do uprawiania turystyki, często bliżej nich położonych, które spełnićby mogły sw oistą funkcję buforową chroniącą parki przed napływem zbyt dużej liczby turystów. Aby działanie to było bardziej skuteczne, winno być skorelowa­ne z rozpoznaniem preferencji turystów w stosunku do różnych form turystycz­nych, poznaniem ich rzeczywistych potrzeb dotyczących turystyki.W arto zaznaczyć, że można na tym etapie przeprowadzić próbę kształ­towania świadomości turystów nie tylko w zakresie uprawianych przez nich form, ale także optymalnych środowisk w pełni zaspokajających ich potrzeby. Przykładowo, dla wielu z nich bardzo istotne jes t przywracanie dobrostanu zdrowia. Dla osiągnięcia tego nadrzędnego celu wyjeżdżają np. w Tatry. Tym­czasem ze względu na panujący tam bodźcowy klimat większość populacji nie znajdzie tam idealnych warunków dla poprawy swojej sytuacji zdrowotnej. N aj­lepsze środowisko do realizacji tych potrzeb to niedoceniane przez turystów pasmo pogórza, gdzie nie obciążający organizmu klimat sprzyja regeneracji sił. Świadomość społeczna tego faktu je s t jednak dosyć niewielka. W konsekwencji w Tatrach je s t zagęszczenie ruchu turystycznego, które jeszcze bardziej pogar­sza warunki uprawiania tam turystyki, a także nadmiernie obciąża środowisko przyrodnicze. Analogiczny sposób rozumowania dotyczyć może także tych potrzeb turystycznych, które im plikują uprawianie konkretnych form turystyki. Korzystając z wyników takiej analizy można stworzyć założenia strefowania funkcjonalnego realizowanego w skali makroregionalnej, które umożliwiłoby lansowanie nowych środowisk atrakcyjnych dla poszczególnych form turystyki. W ten sposób odciążone zostałyby dotychczasowe centra turystyczne, także te położone w pobliżu parków narodowych.Ideą wyżej zarysowanego sposobu postępowania jes t doprowadzenie do sytuacji, w której osoby przybywające na tereny parków narodowych nie byłyby osobami w pewnym sensie „przypadkowymi”, uprawiającymi tam takie formy turystyki lub realizującymi tam takie swoje potrzeby turystyczne, które mogłyby być zaspokajane w innych środowiskach, nieraz lepiej do tego przygotowanych lub posiadających przynajmniej lepsze ku temu warunki środowiskowe. Aby był on skuteczny, chciałbym jeszcze raz to podkreślić, konieczne je s t zdanie sobie sprawy przez dyrekcje parków narodowych i Ministerstwo z faktu, że parki na­rodowe w istocie nie są bytem samym w sobie, jednostką w pełni autonomiczną i izolowaną, lecz strukturą która podlega intensywnym oddziaływaniom pocho­dzącym z funkcjonujących w jej otoczeniu systemów społecznego, gospodar­czego i administracyjnego. Stąd niemożliwe jes t kształtowanie ram rozwoju ochrony przyrody i turystyki w parkach narodowych na podstawie analizy sytuacji panującej w samym parku, lecz konieczne są działania mające na celu stworzenie porozumienia pomiędzy tymi jednostkam i, które m ają wpływ na te zjawiska poza ich obszarami, czyli właśnie z wojewodami, a przede wszystkim samorządami, ale również przedstawicielami krajowych i regionalnych izb turystyki. Dzięki nim bowiem możliwa jes t do realizacji koncepcja strefowaniaruchu turystycznego, realizowana na znacznie większą skalę niż tylko przestrze­nie, które obejm ują parki narodowe.Warto również wspomnieć o wydaje się nie w pełni wykorzystanej propo­zycji zawartej w obowiązującej Ustawie z  dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody , a dotyczącej powstania Krajowego Systemu Obszarów Chronionych. Koncepcja ta nawiązuje w aspekcie przyrodniczym do przedłożo­nego przez B. G a c k a - G r z e s i k i c w i c z a i W. R ó ż y c k ą  (1977) pomy­słu stworzenia Biologicznego Systemu Obszarów Chronionych, ale także two­rzona była w celu osiągnięcia pewnych efektów funkcjonalnych, m.in. dotyczą­cych m iejsca i możliwości rozwoju turystyki w poszczególnych typach obsza­rów chronionych. Mam nadzieję, że ustawodawca w obu wyżej wymienionych aspektach świadomie użył słowa „system”. Jeśli w istocie tak było, to parki naro­dowe, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, a także rezerwaty powinny być postrzegane przez turystów jako tereny atrakcyjne ze względu na reprezentowane wartości przyrodnicze, w których jednakże panuje zróżnicowa­ny poziom rozwoju infrastruktury turystycznej, a także możliwości realizowania potrzeb turystycznych oraz wynikający z nich sposób eksploracji środowiska.Jednym zdaniem -  funkcjonowanie takiego systemu powinno być dla turysty wskazaniem, że najlepiej rozwiniętą infrastrukturę turystyczną i możliwości uprawiania różnych form turystyki zastanie on w obszarach chronionego kraj­obrazu i w parkach krajobrazowych, zaś parki narodowe i rezerwaty są obsza­rami pozbawionymi szeroko pojętej infrastruktury i nastawionymi na przyjęcie turystów uprawiających takie formy turystyki, które są w jak  najmniejszym stopniu uciążliwe dla środowiska. Niestety, fakt ten nie jest obecny w świa­domości turystów ani też nie ma odbicia w rzeczywistości. Samo stworzenie ta­kiego systemu w pewnym sensie zostało zaprzepaszczone. Trudno się temu zresztą szczególnie dziwić, jeśli także w Ministerstwie brak jes t jednostki, która zajmowałaby się koordynacją działań w poszczególnych typach obszarów chro­nionych. W stosunku do parków narodowych jest to bowiem Krajowy Zarząd Parków Narodowych, zaś w odniesieniu do parków krajobrazowych i obszarów chronionego krajobrazu Departament Ochrony Przyrody.Tymczasem synchronizacja tych działań oraz stworzenie jasnych i przejrzys­tych reguł dotyczących zarówno realizowanego w poszczególnych typach obsza­rów chronionych programu ochrony przyrody, jak  i możliwości rozwoju turys­tyki, może i powinna mieć kolosalne znaczenie także dla terenów z nimi sąsia­dujących, a zarządzanych przez istniejące tam samorządy. Celem nadrzędnym jest bowiem nie tylko spójność ruchu turystycznego na terenach objętych ochroną, ale jednocześnie taka jego restrukturyzacja w przestrzeniach doń przy­legających aby, w jak największym stopniu korelował on z wymaganiami ochron­nymi, był dopasowany do istniejących wartości przyrodniczych.Przykładowo, w otoczeniu parków narodowych dobrze byłoby ograniczyć rozwój uciążliwych form turystyki na rzecz tych, które łagodnie wpływają naśrodowisko, które utożsamiane są z modnym współcześnie pojęciem ekoturys- tyki. Ekoturyzm, cytując za W. Z ą t e k  (1996) to: „nowa koncepcja rozwoju turystyki widzianej nie tylko przez pryzmat ekonomii, ale turystyki zrównowa­żonej z nowymi potrzebami społecznymi oraz zasobami i odpornością środo­wiska, turystyki podporządkowanej przede wszystkim warunkom ochrony kraj­obrazu, wymogom zachowania naturalnych ekosystemów, niezakłócaniu zacho­dzących w nich procesów ekologicznych” . Wydaje się, iż jest to termin nie tylko popularny wśród naukowców. W coraz to większym stopniu pojęcie to odbija autentyczne zainteresowanie społeczeństwa związane z możliwością przebywa­nia i obcowania w jak  najmniej przekształconym środowisku przyrodniczym.Trzeba dodać, iż fakt ten posiada swoje znaczenie ekonomiczne, tym bar­dziej, że terenów, gdzie istnieje dziewicza przyroda, jes t coraz mniej. Obszary parków narodowych w większym czy mniejszym stopniu do nich z reguły na­leżą. Jeśli ich środowisko uległoby na skutek stopniowej antropopresji proceso­wi degradacji, to zniszczona zostałaby jednocześnie ich wartość przyrodnicza, ale także w pewnym sensie zmniejszyłyby się możliwości czerpania z nich w dłuższym okresie czasu korzyści ekonomicznych. Stałyby się one jeszcze je d ­nym miejscem na Ziemi, w którym materia techniczna wzięła górę nad przy­rodniczą. Takich miejsc w Polsce, Europie, świecie są  tysiące. M iejsc, gdzie można wejść w kontakt z prawdziwą przyrodą jest coraz mniej. Dlatego coraz częściej na terenach polskich parków narodowych pojawiają się zagraniczni turyści. Widać ich w Bieszczadach, na Suwalszczyźnie, w Białowieży, nad Biebrzą. Przyjeżdżają tutaj po to, by doświadczyć czegoś, czego nie m ogą zna­leźć w swoich coraz bardziej zurbanizowanych krajach.Fakt ten może być wykorzystany przy opracowaniu ogólnych założeń roz­woju turystyki w parkach narodowych i obszarach doń przylegających. W mo­im przekonaniu, można z nich stworzyć pewien element łączący, stwarzający sw oistą płaszczyznę porozumienia (również o charakterze ekonomicznym) po­między szeroko pojętym lobby ochroniarskim a turystycznym.Współpraca taka wydaje się nieodzowna w celu osiągnięcia lepszej sku­teczności ochrony, która to w pewnym sensie jes t uzależniona od wielu różno­rakich oddziaływań o charakterze zewnętrznym, w tym również i tych, które związane są z turystyką. Warunkiem takiego porozumienia jest zgodność obu stron w rzeczach zasadniczych. Samorządy uznać m uszą w ochronie przyrody podstawę istnienia turystyki, a co za tym idzie także źródło dobrobytu miesz­kańców, których reprezentują; dyrekcje parków zaś -  prawa turystów do korzys­tania z wartości przyrodniczych na obszarach przez nich zarządzanych. Warto przypomnieć, że jes t ono konstytucyjnie zagwarantowane. Artykuł 71 Konsty­tucji Rzeczypospolitej Polskiej brzmi: „Obywatele Rzeczypospolitej Polskiej m ają prawo do korzystania z wartości środowiska naturalnego i obowiązek jego ochrony” . Sam proces ochrony jes t procesem podejmowanym przez człowieka (człowiek ma charakter podmiotowy, jes t w stosunku do tego procesu czynni­kiem sprawczym), ale i dla człowieka. Rolą dyrekcji parków narodowych, jest nie tylko ochrona wartości przyrodniczych, ale także umożliwienie społeczeń­stwu w jak  największym z możliwych stopniu korzystanie z nich, mając oczy­wiście na uwadze zachowanie ich dla przyszłych pokoleń.Pojawia się w tym miejscu bardzo istotny problem dotyczący postaw tu­rystów wobec przyrody oraz roli parków narodowych w ich pozytywnym kształ­towaniu. Stosunek ludzi do przyrody występującej w parkach narodowych może być bardzo różnoraki. Część ludzi, zwłaszcza przybywających z obszarów zur­banizowanych, może postrzegać przyrodę wyłącznie w kategoriach wizualnych. Oni odczuwają rzeczywistą potrzebę zmiany środowiska na jak  najbardziej naturalne, lecz nie potrafią się w nim zachować, często nieświadomie niszczą jego zasoby. Traktują przyrodę jako  pewną całość nie dostrzegając, że w istocie jest to całość współzależna, składająca się z wielu elementów, pomiędzy który­mi zachodzą sprzężenia. Nie rozum ieją że faktycznie to one zapewniają przy­rodzie trwanie w równowadze. Z tej niewiedzy i nieświadomości biorą się czę­sto działania, które w istocie m ają charakter destrukcyjny.Nieco inną postawę wobec przyrody reprezentują osoby uprawiające kon­kretną formę turystyki. Często koncentrują swoją uwagę jedynie na tych ele­mentach środowiska, które praktycznie umożliwiają im uprawianie tych form. Można powiedzieć, że ich postawa ma charakter wybiórczy, czy może raczej instrumentalny. Turyści ci cenią te elementy środowiska, z którymi łączy ich funkcjonalna zależność, inne pozostawiają samym sobie, czasem degradują. W tym przypadku brak całościowego postrzegania przyrody jest przyczyną jej zagrożenia.Bardzo istotną rzeczą je s t podjęcie szeroko pojętej akcji edukacyjno-wycho­wawczej, mającej na celu wyjaśnienie istoty funkcjonowania przyrody jako pod­stawy trwania tych wartości, z których czerpie turystyka. Stąd olbrzymia rola muzeów -  ośrodków edukacyjnych istniejących ju ż  w niektórych parkach, a tak­że odpowiedniej pracy straży parku, która nie powinna mieć charakteru li tylko dyscyplinującego turystów, ale przede wszystkim być elementem przybliżają­cym im wartości tam istniejące. Tylko dzięki zrozumieniu zależności istnieją­cych w przyrodzie turysta przybywający na tereny parków narodowych będzie w stanie w pełni zaakceptować ograniczenia będące konsekwencją realizowane­go tu procesu ochrony przyrody. Ten zaś bez społecznej akceptacji nie ma pra­wa bytu. Parki narodowe w istocie powinny przybliżyć człowieka do przyrody, pobudzać go do refleksji, wzbudzić w nim pozytywne nastawienie do otaczają­cego go środowiska. W gruncie rzeczy przecież to my wszyscy -  ludzie -  jesteś­my jego  częścią.PIŚMIENNICTWOB a r a n o w s k a  - J a n o t a  M„ P l a s z y c k a  - J a c k o w s k a  D.,  1987, Plany zagos­podarowania przestrzennego parków narodowych. Metody i sposoby zarządzania, Warszawa.G a c k a - G r z e s i k i c w i c z  B., R ó ż y c k a ,  W. ,  1977, Obszaiy chronione a prze­strzenna struktura aglomeracji. Warszawa.Ustawa z dnia 16 października 1991 roku o ochronie przyrody, „Dziennik Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej”, nr 114, Warszawa.Z ą  t e k W., 1996, Ekotwystyka  - ja k  rozumieć i definiować to pojęcie, [w:] Materiały konferen­cyjne, U krajowa konferencja z  cyklu Ochrona Przyrody a Turystyka, Poznań-Puszczykowo.Dr Maciej Mazur Wpłynęło:Instytut Turystyki 24 lutego 1997 r.Akademia Wychowania Fizycznego Kraków

Nature Protection and Tourism in National Parks

http://dspace.uni.lodz.pl:8080/xmlui/bitstream/11089/28133/1/Turyzm_1997_2_Mazur.pdf

Nature Protection and Tourism in National Parks

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repozytorium Uniwersytetu Łódzkiego (University of Lodz Repository)