Cazemier, W.G.

Heermans, W.

Wageningen Yield 

RIJKSINSTITUUT VOOR VISSERIJONDERZOEK 
Haringkade 1 - Postbus 68 - 1970 AB IJmuiden - Tel.: +31 2550 64646 
Hoofdafdeling Biologisch Visserijonderzoek 
Afdeling Kust- en Binnenvisserij 
BIN 90-02 
Doelmatigheid van de vissluizen bij de 
stuwen in de Neder Rijn/Lek; interimrapport 
Cazemier, W.G. en W. Heermans 
50.028 Waterbouwkundige werken en vispassages. 
Contractnummer 179, in opdracht van 
Rijkswaterstaat (DBW/RIZA), opdrachtnummer 
DB565 
Projectleider: W.G. Cazemier 
Inhoud: 
Voorwoord 2 
1. Inleiding 2 
2. Vraagstelling 3 
3. Opzet van het onderzoek 3 
4. Materiaal, Methoden, Uitvoering 4 
5. Resultaten 5 
6. Bespreking van de resultaten 6 
7. Conclusies 7 
8. Referenties 8 
Tabel, figuren 
De Directie van het RlVO is niet aansprakelijk voor gevolgschade, alsmede 
voor schade welke voortvloeit uit toepassingen van de resultaten van 
w e r k z a a m h e d e n  o f  a n d e r e  g e g e v e n s  v e r k r e g e n  v a n  h e t  R l V O ;  
opdrachtgever vrijwaart het RlVO van aanspraken van derden in verband 
met deze toepassing. 
Afdeling: 
Rapport: 
Auteur: 
Project: 
VOORWOORD. 
In dit interimrapport wordt het eerste deel van een onderzoek naar de doelmatigheid van 
vissluizen behandeld, uitgevoerd aan de noordelijke vissluis van de stuw in de Lek bij 
Hagestein. 
In opdracht (DB 565) van Rijkswaterstaat (DBW/RIZA) is deze meting door het RIVO ter 
hand genomen. Het onderzoek maakt deel uit van een omvangrijk project, dat het RIVO 
uitvoert naar de bepaling van de doelmatigheid van Nederlandse vispassages. 
Bij de voorbereidingen en gedurende de uitvoering van deze eerste onderzoekperiode is 
de prettige en doelmatige samenwerking met personeel van DBW/RIZA en van de 
Directie Gelderland van RWS op hoge prijs gesteld. Verder gaat onze erkentelijkheid uit 
naar de beroepsvisser P. Bakker, die het veelvuldig lichten van de fuik voor zijn rekening 
heeft genomen. 
1. INLEIDING. 
In verband met het streven de migratie-mogelijkheden voor vis via de grote rivieren te 
verbeteren, zijn er plannen ontwikkeld om ook bij de stuwen in de Lek in dit opzicht 
verbeteringen te realiseren. Dit geldt met name voor de stuwen bij Hagestein en Maurik 
(Amerongen) aangezien deze het grootste deel van het jaar (grotendeels) gesloten zijn, 
gemiddeld respectievelijk 330 en 317 dagen per jaar (zie figuur 2, door Dir. Gelderland 
van Rijkswaterstaat). 
De daar aanwezige vissluizen (zie figuur 1, uit Jens, 1982) zullen, gezien o.m. de 
resultaten van een onderzoek bij de vissluis te Lith (Maas), beschreven in De Groot en 
Muyres, 1980, door onvoldoende vissen in de belangrijkste migratieperioden gebruikt 
worden. 
De stuw bij Driel is gemiddeld 130 dagen (36% van het jaar) geheel geheven (figuur 2 ). 
Door deze zogenaamde open-rivier situatie kunnen vissen dan onbelemmerd dit punt 
passeren. Het is uiteraard vooral het geval ten tijde van hoge afvoeren, die zich normaliter 
in winter en voorjaar voordoen. Veel vissen trekken in het voorjaar stroomopwaarts. 
De bedoeling van het onderzoek is, om na te gaan of de vissluizen bij de stuw te Driel 
voldoende functioneel zijn, om gedurende de rest van het jaar genoeg vis de gelegenheid 
te bieden stroomopwaarts te trekken. 
Aangezien er in het riviergedeelte beneden de stuw Hagestein, dat in open verbinding 
staat met het benedenrivierengebied, een veel groter aanbod van vis te verwachten is dan 
bij Driel, werd besloten het onderzoek bij Hagestein uit te voeren. Dit is mede mogelijk, 
omdat de vissluizen bij Hagestein en Driel identiek van constructie zijn en op 
overeenkomstige plaatsen in het stuwcomplex zijn gesitueerd. 
De noordelijke vissluis bij Hagestein, die door technische oorzaken buiten werking was, 
werd ten behoeve van de metingen, door Dir. Gelderland gerepareerd. 
Door het RIVO werd gezorgd voor een van gin stall atie (speciale fuik), die in 
samenwerking met Rijkswaterstaat aan de vissluis gekoppeld werd. Het RIVO heeft 
tevens de uitvoering van de bemonsteringen georganiseerd en deze begeleid. 
Er zijn gedurende 10 weken metingen verricht in het najaar van 1989. De resultaten van 
de bemonsteringen in deze periode worden in dit interumrapport behandeld. De tweede 
- 2 -
meetperiode zal plaatsvinden van medio april tot medio juni 1990. Er zullen dan zoveel 
mogelijk vissen worden gemerkt beneden de stuw, teneinde te bepalen welke fractie van 
de vis de vissluis passeert. 
Voor meer achtergrond gegevens omtrent de situatie met betrekking tot de stuwen, de 
vispassages en waterkrachtcentrales in de Lek en omtrent het onderzoek, wordt verwezen 
naar de documenten: Haas, A.W. de, 1989 en Kamphuis, H., 1988. 
2. VRAAGSTELLING. 
De vraagstelling komt in essentie neer op: in welke mate fungeren de twee vissluizen, 
gebouwd in combinatie met de stuw in de Neder Rijn te Driel, als hulpmiddel voor de vis 
om de stuw stroomopwaarts te passeren, ten tijde dat de vizierschuiven aldaar niet geheel 
geopend zijn. 
Er is om redenen, vermeld in de Inleiding, gekozen voor een proef bij de noordelijke 
vissluis te Hagestein. 
De vragen, waar het onderzoek bij Hagestein zich vooral op richt zijn: 
Welke vissoorten en in welke hoeveelheden maken gebruik van de 
vissluis ? 
Wat is de kwalitatieve en kwantitatieve relatie tussen het aanbod aan 
vis beneden de stuw Hagestein en de vis die de vissluis passeert ? 
De resultaten moeten naderhand als het ware "vertaald" worden naar de situatie bij Driel, 
in aanmerking genomen o.m. de waterstanden, de openingstijden van de stuw en de 
afwezigheid van een waterkrachtcentrale. 
3. OPZET VAN HET ONDERZOEK. 
De vissluis, die vanwege technische mankementen, al jaren niet meer functioneerde, zou 
worden gerepareerd onder verantwoordelijkheid van Directie Gelderland van 
Rijkswaterstaat. 
Voor het vangen van de vis, die via de vissluis optrekt werd een fuiknet het meest 
toepasselijk geacht, geplaatst tegen de uitzwemopening van de vissluis. 
De fuik zou speciaal worden ontworpen door de afdeling Technisch Onderzoek van het 
RIVO en gemaakt worden door een nettenmaker. 
Vistrek vindt het gehele jaar plaats, doch er zijn bepaalde piekperioden in te 
onderscheiden, samenhangend met o.m. paaiseizoen en perioden met verhoogde 
waterafvoer. Gekozen werd om zowel in het najaar als in het voorjaar te meten. Afgaande 
op de ervaring van beroepsvissers, zowel als van het RIVO, leek het bepaald niet 
uitgesloten, dat er in het najaar (zee)forel via de Lek zou optrekken. 
De voorjaarstrek zou naar verwachting veel massaler zijn, en wel van soorten als 
blankvoorn, brasem, kolblei, pos, winde en baars. 
- 3 -
De vissluis diende gedurende de gehele onderzoekperiode in werking te blijven en de 
vistrek zou steekproefsgewijs worden gemeten en wel gedurende 48 uur per week (bijna 
30 % van de tijd), door de fuik tijdens die periode in positie te brengen en alle gevangen 
vissen per soort te tellen en te meten. Voor deze werkzaamheden zou een beroepsvisser 
worden ingeschakeld, geassisteerd door een medewerker van Rijkswaterstaat, die tevens 
bekend zou zijn met de technische aspecten van de vissluis. 
Tijdens de manipulatie met de fuik zou de waterstroom via de vissluis namelijk moeten 
worden gestopt om inzuiging van de fuik in de vissluis te voorkomen. Na het zetten van 
de fuik zou het mechanisme van de vissluis weer in werking moeten worden gezet. 
Besloten werd om de najaarsmetingen in 1989 te beginnen met twee keer 24 uur per 
week, met één dag tussenpauze. Zodra zou blijken, dat zonder problemen (vervuiling van 
de fuik, teveel vis e.d.) 48 uur aaneen gevist zou kunnen worden, dan zou daarop 
worden overgeschakeld. 
Alle gevangen vissen dienden per soort, geteld en gemeten en op speciale formulieren 
geregistreerd, waarop tevens datum, tijd en andere bijzonderheden zouden worden 
bijgehouden. 
Voor de opzet van het onderzoek en de geplande uitvoering wordt tevens verwezen naar 
het: 
Onderzoeksvoorstel: "Doelmatigheid van vissluizen in het stuwcomplex in de Neder-Rijn 
bij Driel", door W.G. Cazemier, april 1989, bijlage 1 van de overeenkomst met 
DBW/RIZA omtrent het onderzoek. 
4. MATERIAAL, METHODEN, UITVOERING. 
De vissluis is door Rijkswaterstaat gerepareerd en in werking gesteld. De werking ervan 
komt in principe overeen met die van een scheepssluis. Zie figuur 1. 
Eén cyclus van de sluis duurt 80 minuten, bestaand uit een periode van 45 minuten 
waarin de vissen naar binnen kunnen zwemmen en een 35 minuten durende 
uitzwemperiode. 
De fuik is door het RIVO ontworpen en volgens de plannen tijdig door de nettenmaker 
opgeleverd. Het RIVO heeft verder voorzieningen op het net aangebracht, die het 
mogelijk maakten om het net tijdelijk visdicht tegen de uitzwemopening van de vissluis te 
bevestigen en tevens een constructie van stalen profielen gemaakt voor genoemde 
bevestiging op de betonwand rond deze opening. In opdracht van RWS zijn de 6,5 m 
lange profielen, tot ruim 3 m onder de waterspiegel op de betonwand bevestigd. Tevens 
heeft Rijkswaterstaat een betonblok van 1.000 kg op de rivierbodem laten plaatsen, 
waarop de fuik strakgezet kan worden. Met een lier op de rechteroever ter hoogte van het 
betonblok, was het vistuig in grote lijnen operationeel. Het net kon vlot gelicht worden 
om de vangst te verwijderen en bovendien kon het gehele net gemakkelijk uit het water 
worden gehaald, om het te reinigen en te inspecteren. 
De gehele netophanging kwam in de eerste week van oktober gereed zodat volgens plan 
op 17 oktober 1989 met de metingen kon worden begonnen. 
- 4 -
Tijdens de eerste twee weken werd tweemaal 24 uur gevist. Het verliep probleemloos, de 
vervuiling viel erg mee en daarom werd met ingang van de derde week, vanaf 31 oktober 
op één keer 48 uur per week overgegaan. 
De onderzoekperiode werd beëindigd op 20 december. In deze tijd werd de vistrek 
gedurende 4 x 24 uur en 6 x 48 uur gemeten. Gedurende twee weken lang (20 november 
- 1 december) kon vanwege de toen zeer lage waterafvoer de vissluis niet in bedrijf 
blijven. Overigens heeft de sluis, uitgezonderd tijdens 3 technische storingen, 
voortdurend gefunctioneerd. 
Van de gevangen vissen zijn soort, aantal en lengte genoteerd en tevens zijn 
bijzonderheden welke van invloed zouden kunnen zijn op de vistrek via de vissluis 
bijgehouden. 
Deze aspecten waren: 
- Stand van de vizierschuiven. 
- Bedrijfsuren van de waterkrachtcentrale. 
- De uren waarover de spoelriolen in bedrijf waren (zie voor functie, Kamphuis, 1988). 
- De tijden waarover de cylinderschuif dicht stond (zie Kamphuis, 1988 voor de functie). 
- Eventuele storingen van de vissluis. 
5. RESULTATEN. 
Zie tabel 1. 
De vissluis heeft blijkbaar technisch goed gewerkt, op een drietal duidelijke 
storingsgevallen na. De mankementen waren overigens snel verholpen. 
Het fuiknet bleek aan de verwachtingen te voldoen, zowel het uithalen van de vangst, als 
het volledig lichten van de fuik gaven geen problemen. 
Er is volgens plan zoveel mogelijk in veelvouden van 12 uur gevist, met per meetperiode 
ongeveer evenveel dag- als nachturen. 
Vanwege de lage afvoeren, die zich overigens de gehele zomer en het gehele najaar 
voordeden, zijn de stuwen (vizierschuiven) tot 18 december gesloten gebleven, althans 
wat de situatie tijdens die doortrekmetingen betreft. 
De waterkrachtcentrale (wkc) is op 8 van de 10 meetperioden in werking geweest, 
gedurende gemiddeld 76 % van de tijd, in die perioden. 
Het spoelriool is tijdens 5 van de 10 meetperioden in bedrijf geweest, gemiddeld 
gedurende 64 % van de tijd, in die perioden. 
De cylinderschuif heeft slechts gedurende 2 meetperioden de volledige tijd opengestaan. 
Er zijn in totaal de volgende aantallen soorten in het net gevangen: 
- 5 -
vissen 10 
prikken : 1 
krabben : 1. 
Het totaal aantal vissen, dat in de fuik werd gevangen bedroeg 189, waarvan 116 stuks 
(61 %) tijdens een 51 uren durende bevissing van 18 t/m 20 december. 
6. BESPREKING VAN DE RESULTATEN. 
De constructie van de fuik tegen de uitzwemopening van de vissluis, om de optrekkende 
vis te vangen is zeer praktisch en betrouwbaar gebleken. 
De periode waarin de bemonstering zich afspeelde liep van 17 oktober 1989 tot 20 
december 1989 (excl. 20 nov. tot 1 dec.), in totaal 54 dagen of 1296 uren. De vissluis 
zou over de gehele periode in werking blijven. De bemonstering van de vistrek heeft 
totaal 361,5 uur geduurd, of 28 % van de tijd. Er was voorzien in een meetduur over 30 
% van de tijd. Door drie storingen van de vissluis, waardoor deze tijdelijk buiten werking 
was, is de 30 % niet geheel gehaald. 
In de meetperiode zijn 189 vissen, verdeeld over 11 vissoorten (inclusief rivierprik) en 1 
krabbensoort gevangen. Recente visbestandsopnamen (RIVO) van de Neder Rijn/Lek 
(Heesen, 1989) hebben de regelmatige aanwezigheid van ca. 25 vissoorten aangetoond. 
Van de meest algemene soorten zijn er nu echter al exemplaren via de vissluis getrokken. 
Daar was ook de rivierprik bij, een anadrome soort, die in herfst en winter vanuit zee de 
rivieren optrekt. Zoals te verwachten kwam de trek ervan opgang toen de waterafvoer 
toenam.Teleurstellend is het ontbreken van (zee)forel in de vangsten, ook een anadrome 
trekvis op de rivieren.Voorlopig moet dit geweten worden aan de voor deze soort 
blijkbaar toch nog te geringe waterafvoer. In de Maas bij Lith werden de eerste ook pas 
na de Kerstdagen gevangen, bij sterk toegenomen debiet van de Maas. 
Van blankvoorn en baars, het meest talrijk tot 18 december, werden tot die datum vooral 
kleine exemplaren in de fuik aangetroffen. Toen de afvoer toenam (18-20 december) 
werden er ook meer gróte exemplaren gevangen. 
De effectieve doortrekmeting heeft 28 % van de tijd geduurd, derhalve zullen er ongeveer 
100/28 x 189 = 675 vissen via de vissluis zijn getrokken (afgezien van de 
storingsperioden). Dit komt neer op gemiddeld 13 per etmaal, een mager resultaat! 
Dankzij de relatief goede vangst tussen 18 en 20 december, 55 per etmaal, kon het 
gemiddelde op 13 komen, Vóór 18 december lag het aantal nog op gemiddeld nauwelijks 
6 per etmaal. Veel trek van de riviervis was er overigens in deze maanden ook niet te 
verwachten. 
De invloed van de lozingen via de waterkrachtcentrale, de spoelriolen en de 
cylinderschuif komt niet in de resultaten tot uiting. Dit kan duiden op weinig invloed, 
doch evengoed verborgen zijn gebleven door de lage aantallen vissen die gevangen zijn. 
De kans is groot, dat in het voorjaar van 1990, wanneer de vistrek ongetwijfeld veel 
intensiever zal zijn, de invloed van genoemde lozingen ook duidelijker zal worden. 
- 6 -
7. CONCLUSIES. 
- De eerste periode (17 oktober - 20 december 1989), waarin de vismigratie via de 
noordelijke vissluis bij de stuw in de Lek bij Hagestein is gemeten, door middel van 
een speciale fuik, geplaatst voor de uitzwemopening van de vissluis, is technisch 
grotendeels naar behoren verlopen. 
- De vissluis heeft drie keer een technische storing vertoont, waardoor de geplande 
bemonsteringstijd van 30 % van de periode, waarin de vissluis zou functioneren op 
28% uitkwam. 
- Van 20 november tot 1 december was de waterafvoer via de Lek zo gering, dat zelfs de 
vissluis niet in bedrijf kon blijven. 
- Er zijn 11 vissoorten (inclusief rivierprik) van de 25 die regelmatig in de Neder 
Rijn/Lek worden aangetroffen, in de fuik gevangen en 1 krabbensoort (Chinese 
wolhandkrab). 
- In totaal zijn 189 vissen gevangen, waarvan blankvoorn (53 %), brasem (19 %) en 
baars (11%) het talrijkst waren. 
- Doordat 28 % van de tijd bemonsterd is, kan berekend worden dat ca. 675 vissen de 
vissluis gepasseerd zijn, gemiddeld 13 per etmaal, hetgeen illustreert dat de trek in de 
herfst gering is. 
- (Zee)forel is niet gevangen, hetgeen hoogstwaarschijnlijk samenhing met de geringe 
waterafvoer over bijna de gehele periode. 
- De invloed van de lozingen via de stuw (vizierschuiven, cylinderschuif, spoelriolen) en 
de waterkrachtcentrale is nog niet tot uiting gekomen. 
- Duidelijk was, dat toen de vizierschuiven van 18 tot 20 december vanwege het toen 
toegenomen debiet via de Lek, geopend moesten worden, de vistrek via de vissluis 
sterk toenam. Dit is ongetwijfeld te danken aan de vergrote afvoer als zodanig. 
- 7 -
8. REFERENTIES. 
Groot, A.T. de en W.J.M. Muyres, 1980. Visserijkundige waarnemingen vispassages 
1975 tot en met 1979. Visserij 33 (7/8): 446-461. 
Haas, A.W. de, 1989. Vispassages Neder-Rijn/Lek. DBW/RIZA, Werkdocument 
89.005X. 
Heesen, M.J., 1989. Monitoring van de visstand in het Nederlandse deel van de 
stroomgebieden van Rijn en Maas in 1988. RIVO rapport BV 89-01. 
Jens, G., 1982. Der Bau von Fischwegen: Fischtreppen, Aalleitern und Fischschleusen. 
Berlin, Parey. 
Kamphuis, H., 1988. Vispassage via de stuwopeningen via Neder Rijn en Lek. 
DBW/RIZA, Werkdocument 88.096X. 
- 8 -
Tabel 1 Vangsten met fuiknet per waarnemingsperiode 
(lengtes van vissen tussen haakjes) 
Datum 
Tijd 
17 -18 okt 
10.45-10.45 
18-19 okt 
11.00-12.00 
23 - 24 okt 
10.30-10.30 
25 -26 okt 
10.30-05.00 
31 okt - 2 nov 
10.45-10.45 
Fuikbemonst. (hrs) 
Vizierschuiven open (hrs) 
W.k.c. in bedrijf (hrs) 
Spoelriolen open (hrs) 
Cylinderschuif open(hrs) 
24 
20 
22 !) 
12 
9,5 
24 
21,5 
19,5 2) 
, 
48 
48 
Rivierprik 
Aal "rood" 
"schier" 1(37) 2 (37,55) 
Spiering 
Blankvoorn 6(8-14) 8 (6-13) 
1(20) 
2 (9-14) 3 (8-10) 1(9) 
Brasem 
Kolblei 
Alver 1(10) 1(12) 
Winde 1(11) 
Baars 12(10-13) 
1(23) 
2 (12,25) 
Snoekbaars 
Pos 1(12) 
Chin.Wolhand krab 1 
Aantal vissoorten 
Aantal vissen 
3 
20 
2 
10 
2 
3 
2 ! 
4 
4 
6 
1) Exclusief 3 uur storing vissluis. 
2) Vanaf 05.00 h storing vissluis. 
Tabel 1 (vervolg) 
Datum 7 - 8  n o v  14 - 16 nov 6 - 8  d e c  11 -13 dec 18 - 20 dec vangst, 
Tijd 10.30-22.30 10.30-10.30 18.00-11.00 10.30-10.30 8.00-11.00 totaal 
Fuikbemonst. (hrs) 36 3) 48 41 4) 48 51 
Vizierschuiven open (hrs) - - - - - 5) 
W.k.c. in bedrijf (hrs) 36 25,5 - 48 14 
Spoelriolen open (hrs) 24 4 41 - 51 
Cylinderschuif open(hrs) 36 - - - 51 
Rivierprik 11 (32-42) 11 
Aal "rood" 1(44) 1(44) 1(35) 3 
"schier" 1(34) 4 
Spiering 2(11,17) 2 
Blankvoorn 17 (6-13) 2 (7-9) 1(13) 1(13) 48(7-11); 101 
5 (12-16); 
6 (21-27) 
Brasem 35 (32-45) 35 
Kolblei 2(15,18) 2 
Alver 1(6) 1(7) 2(8,11) 6 
Winde 1 
Baars 2(26) 1(12) 2 (12,14) 20 
Snoekbaars 1(11) 1 
Pos 1(9) 2 
Chin. Wolhand krab 1 
Aantal vissoorten 3 3 4 1 10 11 
Aantal vissen 19 5 4 1 116 189 
3) Na 8 nov. 22.30 h storing vissluis. 
4) Door praktische oorzaken periode bekort. 
5) Beide vizierschuiven gaan tussen 18 en 20 dec. geleidelijk geheel open. 


Doelmatigheid van de vissluizen bij de stuwen in de Neder Rijn - Lek : interimrapport

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS