De Winter, W.

Open Marine Archive

122 vol. 14, no. 2, 2017
tseg
de Derde Wereld. Net onafhankelijk geworden naties propageerden een beleid 
van neutraliteit en non-alignment, maar stookten ondertussen de strijd op, om-
dat de speelruimte voor opportunisme op die manier het grootste bleef. Byrne 
acht daarom de tijd rijp voor een herziening van de wereldgeschiedenis van de 
jaren zeventig en tachtig. Het floreren van de Derde Wereldbewegingen in die ja-
ren was volgens hem niet zozeer te danken aan het streven naar een ontspanning 
van de betrekkingen tussen de Verenigde Staten en de Sovjet-Unie, maar is eerder 
te herleiden tot de succesvolle pogingen van de Derde Wereld om een dergelijke 
detente juist te voorkomen. 
Mecca of Revolution laat ten slotte zien dat revolutionaire praktijk boven revo-
lutionaire ideologie kan gaan. Het vage aura van Third Worldism is wellicht een re-
den voor haar populariteit, want het vormde zo een gemakkelijke legitimatie voor 
groepen die de (neo-) koloniale status quo wilden transformeren: actie ging boven 
reflectie. Het is een verklaring die volgens Byrne kan worden veralgemeniseerd tot: 
Geef de mensen duidelijke instructies over hoe zich te gedragen en je hebt zo een 
beweging op de been; eerst de revolutie en dan de ideologie. 
Melle Monquil
Jaap R. Bruijn, Zeegang. Zeevarend Nederland in de achttiende eeuw. (Zutphen: Wal-
burg Pers, 2016). 319 p. ISBN 9789462490987.
Met het boek Zeegang geeft Jaap R. Bruijn, emeritus hoogleraar Maritieme Ge-
schiedenis aan de Universiteit Leiden, uitgebreid de verschillende delen van het 
Nederlandse maritieme leven in de achttiende eeuw weer. De nadruk ligt daarbij 
op de mens aan boord van de schepen, waarover hij onderzoek verrichtte en stu-
denten ook bij hem promoveerden. Naar eigen zeggen ondernam Bruijn hiermee 
een poging om ‘een meer integrale geschiedenis te bieden van leven en werken 
van zeeman en visserman’.
Het boek beperkt zijn focus tot de Nederlandse context, terwijl een bredere 
vergelijking met zowel Europese als niet-Europese zeevaart ongetwijfeld boeien-
de inzichten zou kunnen brengen. Dit is echter een bewuste keuze van de auteur, 
die aangeeft dat dit ‘de omvang van het boek sterk zou hebben uitgebreid en on-
bedoeld de aandacht hebben afgeleid van de zeeman op Nederlandse schepen en 
diens arbeidsvoorwaarden en werkomstandigheden’. 
Bruijn geeft een veelomvattend overzicht van de ‘vijf takken der zeevaart’: de 
koopvaardij, walvisvangst, visvangst, Oost-Azië vaart en de marine. Hij baseert zich 
daarbij op secundaire literatuur en bronnenonderzoek dat hij treffend samenvat 
en levendig weergeeft. Vooral de haringvisserij vormde ‘het gezicht van de Neder-
vol. 14, no. 2, 2017
bookreviews
123
landse visserij’. Hij gaat ook boeiend in op de walvisvaarders die naar Groenland 
en de Noord-Amerikaanse oostkust voeren. Dit vereiste een uitgebreide speciali-
satie, en hield het risico in van beknelling tussen ijsvelden, wat Bruijn uitstekend 
evoceert via het laat achttiende-eeuwse verslag van Bezemer.
Alle facetten van levens- en werkomstandigheden aan boord komen uitgebreid 
aan bod. Zo vertelt Bruijn hoe het werk werd onderverdeeld in kwartieren, tijd-
vakken van vier uur. Het scheepswerk kreeg men meestal al varend onder de knie. 
Verder besteedt hij aandacht aan gages en voeding aan boord. Die was vaak 
nogal eenzijdig, met gort, pekelharing of gekookte groene erwten. In de tweede 
helft van de achttiende eeuw deed koffie haar intrede aan boord ‘om de vaak uyt 
de ooge te houwe’ (p. 74-76). 
De vrije tijd aan boord van Compagnie- en oorlogsschepen kon worden ge-
spendeerd met het herstellen van kledij, dobbelen, luisteren naar verhalen en het 
zingen van zeeliederen begeleid met viool of fluit. Bruijn biedt ons hiermee een 
inkijk in de volkscultuur aan boord (‘aenhoort een droevig lied’, ‘ik had een meisje 
teer bemind’, p. 103-105). Het kan interessant zijn om dit leven te vergelijken met 
het overzeese leven aan wal: misschien hadden matrozen daar een gelijkaardig 
levenspatroon? Hierover komen we in dit boek weinig te weten.
Ook de risico’s op zee komen aan bod: ziektes, ijspersingen , schipbreuk en 
het gevaar van piraterij. Vooral in de Middellandse zeevaart of koopvaardij was 
er schrik voor Barbarijse piraten uit Noord-Afrika. Stabiliteit werd bekomen door 
een ‘geschenkenvrede’ met Algiers of Tunis, maar het bleef een onvoorspelbaar 
schrikbeeld. 
In het hoofdstuk ‘Anderen aan boord’ verzamelt Bruijn op vrij summiere wij-
ze het lot van diegenen die niet de categorie van blanke Nederlandse zeemannen 
uitmaken. Zo meldt hij bijvoorbeeld dat na 1740 in Batavia Malabaars en Perzisch 
werden onderwezen, zodat stuurlieden Moorse zeelieden in hun eigen taal com-
mando’s konden geven (p. 110). Bruijn behandelt ook uitgebreid het lot van sla-
ven naar West-Indië, en bannelingen die voor dwangarbeid naar de Kaap werden 
getransporteerd.
VOC-Reizen brachten zeelieden al gauw vijf jaar van huis, maar leverden mooie 
gages en promoties op. Bruijn beschrijft de reis naar Azië en de terugkeer ‘naar 
patria’, maar we komen weinig te weten over het verblijf van de bemanning bin-
nen Azië zelf. Hij vermeldt hierover dat het ‘verkennen van Aziatische wereld vaak 
ontbrak, vermits men dan ook binnen Azië reisde’ (p. 230). Hij verwijst daarbij 
naar het hoofdstuk over ‘Anderen aan Boord’, dat nochtans niet zoveel extra in-
formatie hierover levert. 
Ten slotte voegt Bruijn een onmisbaar twaalfde hoofdstuk toe dat handelt over 
het thuisfront. Daarin vermeldt hij dat het voor echtgenotes of ouders vanzelf-
sprekend was om brieven te schrijven aan zeevarenden. Hij geeft ook prachtige 
124 vol. 14, no. 2, 2017
tseg
citaten uit deze brieven weer, waarbij hij meldt dat ‘de historicus zich soms bij-
na een voyeur voelt’. Helaas kon het na een overlijden op zee jaren duren voor-
dat het thuisfront kon worden ingelicht. De zeemansvrouwen bestierden intussen 
het huishouden, en hadden meer autonomie dan andere getrouwde tijdsgenoten 
(p. 270-271).
Ter afsluiting komt Bruijn terug op de levensverhalen van enkele zeemannen, 
waarmee hij zijn boek doorweefde Hij stelt dat hun verhalen ‘de inspiratiebron 
en tegelijkertijd de leidraad voor dit boek zijn geweest.’ Heel boeiend is hoe hij 
ook nog drie zeelieden vermeldt die belangrijke veranderingen naar negentiende- 
eeuwse modernisering meemaakten, zoals de eerste stappen van stoomvoort- 
stuwing.
Bruijn heeft met Zeegang een onmisbaar basisboek geschreven voor elke vor-
ser of student geïnteresseerd in leef- en werkomstandigheden binnen de mari-
tieme geschiedenis van de Lage Landen. Het boek bevat een uitgebreid notenap-
paraat, een uitvoerige bibliografie en is passend geïllustreerd om de maritieme 
wereld ook visueel voorstelbaar te maken. 
Wim De Winter, Universiteit Gent
Marten van Harten, De Carnegie Wateler Vredesprijs. Het testament van de Haagse 
bankier en vredesfilantroop Johan Gerard Daniël Wateler, 16 november 1916. (Uitge-
verij De Nieuwe Haagsche, z.p., z.j. [2016]). 116 p. ISBN 9789460100635.
Er zijn altijd individuen geweest, particulieren begiftigd met een aanzienlijk pri-
vaat vermogen, die hun rijkdom of een deel ervan aanwendden om het lot van 
minder bedeelden draaglijker te maken of zelfs te willen verbeteren. Men deed aan 
liefdadigheid, aan filantropie, of bedreef mecenaat. De Nederlandse sociale sector 
dreef tijdens de Republiek grotendeels op liefdadigheid, en de late achttiende, de 
hele negentiende en de vroege twintigste eeuw zag een wildgroei van filantropi-
sche initiatieven, die de minderbedeelde mens wilde helpen en verheffen. Lang 
voordat de termen ‘maakbaarheid’ en ‘participatiesamenleving’ hun intrede deden 
in de Nederlandse taal organiseerden en financierden particuliere burgers, alleen 
of in groepsverband, uiteenlopende instellingen als gasthuizen, hofjes, spaarban-
ken en het reddingswezen, om maar enkele voorbeelden te noemen. 
Veel van die initiatieven waren trendgevoelig. Dat geldt in het bijzonder voor 
de vredesfilantropie van de late negentiende en de vroege twintigste eeuw, be-
dreven door rijke wereldburgers die vreesden voor de gevolgen van moderne en 
massale oorlogsvoering – terecht, zoals de Eerste Wereldoorlog uitwees. Om die 
te voorkomen werden initiatieven ontplooid om de publieke opinie te winnen 


Jaap R. Bruijn, <i>Zeegang. Zeevarend Nederland in de achttiende eeuw</i>

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive