Taha Toros Arşivi, Dosya No: 49-Agah EfendiUnutma İstanbul projesi İstanbul Kalkınma Ajansı'nın 2016 yılı "Yenilikçi ve Yaratıcı İstanbul Mali Destek Programı" kapsamında desteklenmiştir. Proje No: TR10/16/YNY/010

İskit, Server

Istanbul Sehir University Repository

İlk müstakil gazetenin 
tarihini açan
Agâh Efendi
ve gazetesi 
«Tercümanı Ahval»
A gâh E fe n d in in  P a r is ’e  ilk  g id iş in d e  
ç e k ile n  resm î
Bugün, Türk halkının millî politikasına 
ve bilgisine hizmet eden, halkm ve demok­
rasinin müdafii, yüzde yüz millî, kuvvetli 
bir “Türk gazetecilik müessesesi’’ var. Onun 
bu mânevi varlığı, kendimize göre de mad­
di bir varlıktır, bir endüstridir; bağrında 
binlerce kafa ve iş adamı barındırır..
Bu, devletle maddi bir ilgisi olmıyan 
şahsi, daha doğrusu müstakil Türk gazete­
ciliğinin tarihi nereden başlar ve nasıl baş­
lar? Bu işin piri, üstadı kimdir? Kültür ve 
politika tarihimizin mühim bir sayfası o- 
lan bu meraklı mevzuu da ele alalım.
*
1860 senesindeyiz. Aşağı yukarı bir asır 
evvel demek.. Gazete mefhumuna halk he­
nüz pek alışmamıştır. Vakıa, devlet 1831 
denberi resmî organı olan «Takvimi Veka- 
yi» i neşretmekte, bir İngiliz de 1840 tan 
bu yana «Ceridei Havadis» i çıkarmaktadır, 
fakat, bu da devletin yardımiyle ve âdeta 
devlet hesabına çıkmaktadır. Halk, henüz 
Şark felsefe ve kültürünün uyuşturucu te­
siri altındadır, Avrupa ile teması yoktur.
İşte böyle bir atmosfer içinde Agâh E- 
fendi isimli genç bir Türk, şahsen “Tercü­
manı Ahval» adlı fikir ve haber gazetesi-
★
Bu, müstakil gazeteciliğimizin piri, 
büyük inkılâpçı, kâmil ve güzel in­
sanı tanıyalım ve yaptıklarını 
öğrenelim.
★
Yazan: Server İskit
ni kurmuştur. Şimdiye kadar çıkanlar halk: 
efkârını hiç aydınlatmamışlardır; mücade­
lesi ezher cihet çok çetin olacaktır. Çünkü, 
müşkül şartlar altında matbaa kuracak, bu 
yepyeni vasıtayı Avrupai kılığı ve tam? 
bir gazete vazife ve münderecatı ile çıka­
rıp halka tanıtacak ve aldırtacaktır.
Bugün bile müşterisi hazırken gerek bu­
rada, gerek medenî memleketlerde bir ga­
zetenin çıkarılıp tutturulmasının ne müşküfc 
bir şey olduğu düşünülmelidir.
*
Müstakil Türk gazeteciliği tarihini açan 
bu mühim zat, bu Agâh Efendi kimdir?
1937 de "Hususi İlk Türkçe Gazetemiz 
Tercümanı Ahval ve Agâh Efendi» adiyle 
çıkardığım kitaba da aldığım ve kendisi ta­
rafından tutulmuş otobiyografi notlan, üs­
tadın kendi hayat kronolojisini bize açık­
lamıştır.
Sütbesüt Türk YozgatlI, Çapani ailesüı- 
dendir. Bugün kullandığımız tarihle 1832 
senesi nisan ayının beşinde îstanbulda doğ­
muştur (28 şevval 1247). İlk tahsilden son­
ra Tıbbiye Mektebine girmiş, yedi sene o- 
kumuştur. O zaman o mektepte iyi fran- 
sızca öğrenildiğinden 18 yaşında iken Ba- 
bıâli tercüme odasına alınmıştır. Kendisine 
herkesten iyi yakışan o güzel sakalını yir­
mi yaşında iken bırakmıştır (4 şevval 1267 
tarihli notunda bunu: Sakal küşad eyledim, 
diye yazar). Yirmi iki yaşında iken, mu­
vakkat elçi Veliyüddin Paşa maiyetinde 
Paris’e gitmiştir (o yakışıklı resmi o za­
man orada çekilmiştir). Yirmi sekiz yaşın­
da iken «Tercümanı Ahval» i çıkarmıya 
başlamıştır. Bir taraftan da karantina ida­
resiyle sair yerlerde memuriyet verdiği
1272
gene hal tercümesinde görülen üstad. bu 
resmî işlerine de devam ederek 1801 de 
ve otuz yaşında posta nazırı olmuştur ve 
bir sene sonra, 1862 de ilk posta pullarımı­
zı çıkarmıştır, üç sene sonra da vazife ilâ­
vesi olarak kendisine 
Vapurı Hümayunlar 
İdaresi ile Ereğli kö­
mür madenleri neza­
reti verilmiştir. Otuz 
■tiç yaşında divanı mu­
hasebata memur edil­
miştir ve 1867 de Ye­
ni OsmanlIlar Cemi- 
yeti’nden Namık Ke­
mal ile Ziya Bey (Pa- 
-şa) Avrupaya kaçtı­
ğında Agâh Efendi 
«de onların arkadaşı 
■diye azledilmiştir.
Üstadı da 1867 ta­
rihinde Yeni Osman­
lIlardan bir kısmı ile 
Avrupa’ya kaçmış gö­
rüyoruz. O bu tarih­
te otuz beş yaşında­
dır ve fakat mücade­
lesi bitmemiştir. Ha­
yatının seyri tarihini 
■şimdilik burada bıra­
karak, yedi sekiz se­
me evveline, yani yir­
mi sekiz yaşında iken 
gazetesini çıkardığı 
zamana gelelim.
*
Tarih 6 rebiyülev- 
vel 1277, yani 8 ekim 
1860 pazar. Agâh E- 
fendi, gazetesinin ilk 
sayısını bugün çıkar­
mıştır.
O, bu tarihte TUrkiyenin en uyanık ve 
tecrübeli olan pek ender adamlarından bi­
ridir. Karstan Bosnaya kadar memlekette 
memuriyetler vermiş, Istanbulda büyük va­
zifelerde bulunmuş ve denizden Parise git­
miş, Belçika, Prusya ve Avusturya tarikiy­
le dönmüş, böylece Avrupayı da görmüş­
tür. Dil bildiği ve okuduğu için de pek kuv­
vetli bir kültürü vardır.
«Tercümanı Ahval», tamamen Agâh E- 
fendinin malı ve münderecatı da bizzat 
kendisinin ve bâzı muharrirlerin eseri idi.
Yirmi dört sayı sonra 
ayrılacak olan Türk 
gazete muharrirliği - 
nin piri Şinasi’nin de 
ilkin bu işe yardı­
mını temin etmişti.
«Tercümanı Ahval» 
Türkiyede ilk müsta­
kil gazete olduğu gi­
bi, aynı zamanda fi­
kir (opinyon) gazete­
ciliğimizin de alem - 
darıdır. Vakıa Şina­
si’nin, bir sene sonra 
kurduğu “Tasviri Ef­
kâr» gazetesiyle bu 
fikir gazeteciliği ke­
malini bulmuşsa da 
ilk alemdarlık şerefi 
“Tercümanı Ahval’’- 
indir. “Tercümanı Ah­
val” sayfa tekniği ba­
kımından bir güzellik 
arzeder, bendlerin 
tasnifi de güzeldir. 
Havadisler, gazete­
nin bir mütalâasiyle 
verilmektedir. O za­
man ilmi emvali mil­
liye adı verilen eko­
nomi politiğe, maari­
fe, ticarete^ ziraate, 
ansiklopedik malûma­
ta, Avrupa gazetele - 
rinden alınmış siyasi 
makale ve haberler 
tercümelerine, piyasa 
cetvellerine sık sık 
tesadüf olunur. İlânları da vardır.
Başmakaleler, otuzuncu nüshadan baş­
lar. Bu imzasız başmakalelerin Agâh E- 
fendinin kaleminden çıktığı muhakkak gi­
bidir.
Yazıda fikrin mevcudiyeti lüzumunu ilk 
defa bize anlatan büyük üstad Şinasi.cTer-
t . 1  I
A gâh E fe n d i Y en i O sm a n l I la r la  b e ra b e r  
P a r is ’e g id iş in d e
Orada Ziya P asa ile çekilm iş blı- resmi de 
18  inci sayım ızın 7 9 0  m cı sayfasındadır
'T e rcü m an ı A h v a l”  İn iiSc ş e k li 'T e rcü m a n ı A h v a l”  İn İk in c i se k li
«Tercümanı Ahval» 
in nasıl dizildiğini ve 
ne güçlükle satıldığı­
nı bildirmek için Ah­
met Rasim merhu­
mun bir yazısından 
bâzı parçaları karile­
rimize sunmak lâzım­
dır. Rasim merhum 
bir gün, ikinci meş­
rutiyette “Karagöz” 
gazetesini çıkaran 
Fuat Beyle beraber 
Bahçekapıdan geçer­
ken Fuat Bey Rasi- 
me şekerci Hacı Be­
kir’in karşısındaki 
eski bir hanı göstere­
rek der ki:
«Tercümanı Ah­
val» ilk defa şu bina­
nın üstünde dizilip 
basılmıştır. Sahibi A- 
gâh Efendi idi.
“Merak bu ya, sor­
dum:
- —Nerede basılırdı ?
— Ei tezgâhında. O zaman makine ne­
rede?.. îstanbula ilk makine Amerika'dan 
gelmiştir. Bunlara körüklü makine derlerdi 
ki evvelâ Matbaai Amire’ye getirilmiş, 
kaime “kâSıt para” basılmıştır.
Ben bu hurufun ne suretle dökülmüş ol­
duğu tarihini sormıya unuttuğum halde 
dedim ki:
-—Mürettipler, diyordum, çok var mıydı ?
Güldü :
— Vardı, fakat sen görmeliydin! Bunlar 
Matbaai Âmire’den, sair mahallerden güç 
hal ile alınmış cami hatibi, imam, ulema­
dan zatlardı. En genci altmışlık!.. Kasala­
rın önünde birer kürsü, onların üzerlerin­
de birer minder/ iki tarafta yastıklar..
17 mayıs 1867 de Namık Kemal'le Ziya 
îstanbuldan Avrupa’ya kaçtığı gün Agâh 
Efendi’nin memuriyetinden azli emri alını-
cünıaru Ahval, e ancak yirmi dört nüs­
hasında kalem yardımı yapar. Zaten Şi- 
nasi’nin bu gazete ile başlayıp da “Tasviri 
Efkâr» la biten ve dilde inkılâp yaparak 
Namık Kemal gibi şakirtler yetiştiren ede­
bî devri topu topu üç sene devam eder 
Üstad, “Tercümanı Ahval” e güzel bir mu­
kaddeme yazar, «Şair Evlenmesi» adiyle 
üş sayı devam eden ilk tefrikayı ve bâzı 
manzum bendleri kaleme alır, bu gazeteye 
emeği bu kadarcıktır.
Şinasi gazeteden ayrümca “Tercümanı 
Ahval» yirmi beşinci sayısiyle daha küçük 
kıtada ve fakat iki günde bir çıkmıya baş­
lar ve evvelce üç bu­
çuk kuruş olan fiya­
tını da bir kuruşa in­
dirir.
Bunların içinde otururlardı. Şimdiki gibi 
ayakta durmazlardı. Arada bir:
— Haşan Efendi bir mim başı ver!
Diye ses çıkar, öteden biri atardı. Ga­
zete basıldı mı altta dükkânı bulunan 
tömbekici Hasarı yandaki merdivenden a- 
lir, dükkânında satardı. O zamanlar gazete 
müvezzileri yoktu. Var idiyse bile «gazetev 
diye bağıramazlardı. Softalar, lobutlu, us- 
turalı, kamalı hocalar döverlerdi. Haşan 
bile gizli satardı...»
Bu kadar güç şartlarla hazırlanıp bası­
lan ve gizli satılan bu gazetede Şinasi’den. 
başka Ahmet Vefik (Paşa), Namık Kemal. 
Ziya Paşa, «Mir’at» sahibi Refik, Haşan.
Suphi, Mehmet Şerif. 
Sarı Tevfik gibi ze­
vatın yazı yazdıkları 
şurada burada kayd­
edilmişse de esas ya­
zı rüknü Agâh Efen­
di idi.
Gazete, Ingilizin 
gazetesi «Ceridei Ha­
vadis» ile bir kalem 
münakaşasına gire - 
rek o zamanki maa­
rif sistemini tenkid- 
“tmiş, öteki yarı res­
mî gazetenin hükü - 
metçe tutulması hase­
biyle «Tercümanı Ah­
val» -13 üncü sayısın­
dan sonra hükümet, 
tarafından kapatıla­
rak iki hafta sonra 
14 üncü sayısı ile tek­
rar intişara başlamış­
tır. Matbuat tarihi -. 
mizde ilk resmi tatil 
lezası da onun başın­
dan geçmiştir.
«Tercümanı Ahval» 
in elde tam bir ko - 
Jeksiyonu yoktur. 
A gâh E fen d i A tin a  s e f ir i  iken  Mevcut perakende
nüshalar üzerindeki' 
tetkiklerimize nazaran 740 numaralı ve 15 
şaban 1282 (1865) nüshasına kadar haf­
tada üç gün çıkarken bu nüshadan sonra 
cumadan başka her gün çıkmıya başlamış­
tır ve gene mûtad küçük kıtasmdadır. Ga­
zeteciler Cemiyeti’ndeki 789 numaralı nüs­
haya nazaran, devamı şöyle böyle altı ye­
di sene tahmin edilebilir. Fakat şurası mu­
hakkak ki. Agâh Efendi 1867 de Avrupaya 
kaçtığı vakit «Tercümanı Ahval» çıkma­
maktadır. Çünkü zamanın hükümeti ihti­
lâlci zümreden olan bu zevatı mimlemiş; 
bulunmakta ve zorluklar çıkarmaktadır.
•
1274
yor ve o da 31 mayıs gecesi Ali Suavi ve 
diğer birkaç inefkûre arkadaşiyle bir Fran­
sız vapuruna binerek Paris yolunu tutuyor.
«Genç OsmanlIlar Cemiyeti» ni teşkil e- 
den bu zevat memlekette meşruti idare isti­
yorlardı, fakat muvaffak olamamışlardır 
(bu cemiyete dair güzel bir bend 18 nu­
maralı mecmuamızdadır).
Dört sene sonra da, padişah gene Abdülâ- 
ziz’dir, fakat, devlet büyükleri değişmiştir. 
Namık Kemal’den sonra Ziya Paşa ile be­
raber üstad da Istanbula dönüyorlar.
Agâh Efendi defterinde, «20 teşrinisani 
1871 frengi» diye tarihlediği hâtırasında 
bu avdet esbabı mucibesini şöyle yazıyor: 
«Fransa, İngiltere ve Belçika’da türlü tür­
lü hal ve mevkide seyahat ve ikametten 
sonra Âli ve Fuat Paşaların vefat etmiş 
olduklarına ve nizamı idarei devlet ve hali 
memleket başka yed ve renge girmiş ¡dü­
ğüne mebni vaki olan nim irade! padişahi 
üzerine Istanbula avdet eyledim».
Bir sene sonra İzmit’e mutasarrıf onı­
yor, kısa zamanda ayrılıyor ve iki sene 
sonra tekrar oraya mutasarrıf oiuyor. Bir 
iki ay sonra Şûrayı Devlet âzalığma tâyin 
ediliyor. 1877 de ve İkinci Abdiilhamid’in 
zamanında da bilâ muhakeme yakalanıp 
Bursa’ya ve oradan da hemen Ankara’ya 
sürülüyor. 18 mayıs 1293 - 9 ocak 12*99 
arası, altı sene Ankara’da sürgün kalıyor, 
bu zaman zarfında boş oturamıyan bu e- 
nerjik adam Ankara civarında bir arazide 
ziraaat de yapıyor.
Nihayet Abdiilhamid’in affına uğruyor, 
1884 nisanında Rodos mutasarrıfı ve aynı 
sene eylülünde de Atina elçisi yapılıyor ve 
bir sene sonra 1885 ekiminde de âni olarak 
vefat ediyor, kemikleri bilâhare getirilerek 
Sultan Mahmut türbesi mezarlığına gömü­
lüyor.
Uzun boylu, pek güzel yüzlü, kibar ta­
vırlı bir zat imiş.
*
Agâh Efendi Ankarada iken orada def­
terdar olan babası tarafından fransızca 
öğretilmek üzere Agâh Efendi’ye götürülen 
Ahmet İhsan Tokgöz çocukluk hâtıraların­
dan bahsederken bana birçok şeyler nakl­
etmiş, ben de adı yukarıda geçen kitabıma 
nakleylemiştim. Tokgöz’e nazaran Agâh 
Efendi fevkalâde iyi fransızca bilir bir 
zattı. Çok mütecellitti, büyük memurlar, 
hattâ hocalar ve papazlar bile kendisine
büyük hürmet gösterir ve halk ise çok se­
verdi. Gramerde “o” zamirinin kim olduğu­
nu Tokgöz’e “halk” diye şahıslandırmış ve 
halkı tarif etmiş, Fransa ihtilâlini de mu- 
fassalan öğretmişti.
Bu inkılâpçı adam Paris’te iken 1871 
Alman - Fransız harbinde mahsur kaldığı 
zaman açlıktan yemiye mahkûm oldu­
ğu kedilerin postlarım da Tokgöz’e gös­
termişti. Mithat Paşa’nm gene Tokgöz’e 
hediye ettiği kalemi zaman zaman getirtip 
öpermiş..
Bu büyük üstadın karakterini ve hususi­
yetlerini Ebüzziya Tevfik Bey merhum 
«Yeni Osmanlıîar» tarihinde pek güzel ya­
zıp tahlil etmiştir. O zaman, Namık Ke­
mal, Ziya (Paşa) ve Suavi ile beraber 
«çar rükni hürriyet» diye anılan dört hür­
riyet rüknünden biri olan Agâh Efendi, 
sakin, fakat büyük devlet ricaline karşı 
müteazzım ve mütecellitti. Kimseye serfütu 
etmezdi. Posta nazırlığı makamında iken 
dahi, böyle Avrupai adamlara pek tevec­
cühü de olan Sadrazam Fuat Paşayı ziya­
ret etmemişti. Âli Paşa o kadar çalıştığı 
halde onu ne konağına, ne makamına ge­
tirebilmişti.
Mütevazı fakat ciddi idi; Ziya Paşa ile 
pek sıkı dost oldukları halde, daima lâti- 
feci ve şen olan Ziya Paşa Agâh Efendi’nm 
yanında vakarını muhafazaya mecburiyet 
hissederdi.
Munis, fakat çekingendi. Her zaman ko­
nuşmaz, mecburiyet olmadıkça sükûtunu 
muhafaza ederdi.
Asabi, fakat temkinli idi. Kızdığı vakit 
kendisine hâkim olur, mantıktan, aklı se­
limden ayrılmazdı.
Kendisiyle yapılan her istişareden mu­
hakkak iyi ve en doğru fikir alınır ve bir 
gece düşünmeden kararını bildirmezdi. Ye­
ni OsmanlIlar Avrupada ihtilâfa düşüp de 
Mısırlı Mustafa Fazıl Paşa cemiyet reisli­
ğinden ayrılınca: «Ben bunu çoktan bek­
liyordum. Çünkü dünyanın hiçbir yerinde 
bir prensin ihtilâlci olduğu görülmemiş - 
tir. Olsa olsa böyle ihtilâlcileri menfaati 
için kullanır» demişti.
Hulâsa; Türkiyede ilk müstakil gazeteyi, 
kuran, ilk siyasi başmakaleleri yazan, mü- 
talâalı haberler usulünü koyan, ilk güzel 
mizanpajı yapan bu "pir” i ile Türk mat­
buatı daima öğiinebilir ve üstadını pek ye­
rinde olarak hürmet ve minnetle anabilir.
1275
İstanbul Şehir Üniversitesi Kütüphanesi 
Taha Toros Arşivi


İlk müstakil gazetenin tarihini açan Agâh Efendi ve gazetesi "Tercümanı Ahval"

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository