Voor veel ingewikkelde onderzoeksproblemen is een disciplinaire benadering niet langer voldoende. Interdisciplinair onderzoek combineert inzichten van verschillende disciplines en probeert deze te integreren. Hier is echter een goed afgestemde infrastructuur van disciplines voor nodig, die gebaseerd is op netwerken. In dit artikel zal aan de hand van enkele onderzoeksvoorbeelden zowel het belang van interdisciplinariteit als dat van de netwerken die daarbij van toepassing zijn, worden aangetoond

Boeckhout, M.

NARCIS 

Interdisciplinaire onderzoeksnetwerken

Voor veel ingewikkelde onderzoeksproblemen is een disciplinaire benadering niet langer voldoende. Interdisciplinair onderzoek combineert inzichten van verschillende disciplines en probeert deze te integreren. Hier is echter een goed afgestemde infrastructuur van disciplines voor nodig, die gebaseerd is op netwerken. In dit artikel zal aan de hand van enkele onderzoeksvoorbeelden zowel het belang van interdisciplinariteit als dat van de netwerken die daarbij van toepassing zijn, worden aangetoond. <br/

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)UvA-DARE (Digital Academic Repository)Interdisciplinaire onderzoeksnetwerkenBoeckhout, M.Publication date2010Document VersionFinal published versionPublished inBLIND :  Interdisciplinair TijdschriftLink to publicationCitation for published version (APA):Boeckhout, M. (2010). Interdisciplinaire onderzoeksnetwerken. BLIND : InterdisciplinairTijdschrift, 25. http://www.ziedaar.nl/article.php?id=387General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an opencontent license (like Creative Commons).Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, pleaselet the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the materialinaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letterto: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. Youwill be contacted as soon as possible.Download date:11 Feb 2023Blind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]Interdisciplinaire onderzoeksnetwerkendoor Martin BoeckhoutMet name bestuurskundigen en didactici zoeken naar een zo precies mogelijke afbakening van interdisciplinair onderzoek tenopzichte van andere typen onderzoek (Repko 2008; RMNO 2005). Daarbij wordt vaak de nadruk gelegd op ‘integratie’ vandisciplinaire concepten, theorieën en methoden (zie De Boer 2006 voor een overzicht van de ambigue betekenis van ‘integratie’).Maar in zulke tekstboekdefinities zitten vaak aannames verstopt. Een dergelijke omschrijving suggereert echter ten eerste datdataverzameling, het verschaffen van disciplinaire inzichten en het integreren van die inzichten stappen zijn die in meer of minderemate van elkaar gescheiden kunnen worden. Ten tweede zou de afbakening van onderzoeksvragen onafhankelijk zijn van de keuzesdie gemaakt worden bij dataverzameling en -verwerking. Hoewel dit model voor beperkte, goed gedefinieerde onderzoeksvragennuttig kan zijn, kent het ook een fundamentele tekortkoming: het suggereert dat interdisciplinaire problemen voor het oprapenliggen.Aan de hand van een aantal uitgangspunten uit het wetenschapsonderzoek (ook wel Science and Technology Studies genoemd) wilik laten zien dat de zaken vaak niet zo eenvoudig liggen. Organisatorische en praktische vragen over hoe onderzoekers werken enzich tot elkaar verhouden zijn vaak intrinsiek verbonden met ontologische vragen over wat ze precies onderzoeken en metkentheoretische en methodologische vragen over hoe ze toegang hebben tot hun onderzoeksobjecten – en daarmee ook tot deproblemen die ze onderzoeken.Wie wil weten wat interdisciplinaire problemen zijn, moet op zoek naar de netwerken waarin zulke problemen door verschillendeonderzoekspraktijken tot interdisciplinaire problemen zijn gemaakt. Pas nadat onderzoeksnetwerken en onderzoeksinfrastructuurzijn georganiseerd kunnen vragen worden gesteld waarop interdisciplinaire antwoorden mogelijk zijn. Wie complexe, grootschaligeproblemen interdisciplinair onderzoekt, kan dus niet om complexe en grootschalige netwerken heen.GenomicsHet gebruikelijke beeld van genetica – waarin genen direct het optreden van bepaalde menselijke aandoeningen en eigenschappenverklaren – blijkt slechts bij hoge uitzondering op te gaan.1 De aandacht is verlegd van individuele genen naar genetische informatiein algemene zin, wat zich onder meer uit in een terminologische verschuiving: in plaats van over genetica heeft men hettegenwoordig over genomics. Genoomanalyses worden in onderzoek nu vaak geïntegreerd met andere gegevens om de relatieverisico's die genetische factoren bijdragen aan ziekte en gezondheid te bepalen. Biomedisch genomics-onderzoek richt zichtegenwoordig op zogeheten multifactoriële ziekten: complexe, vaak veelvoorkomende ziekten waaraan een veelvoud vangenetische, persoonlijke en omgevingsfactoren bijdragen (Van Ommen, 2004). Type 2-diabetes is zo'n ziekte: het is bekend dateetpatronen en gedrag (of je rookt bijvoorbeeld) er een grote invloed op hebben, maar er zijn ook negentien genetische markersvoor geïdentificeerd (Rung et al., 2009). Genetische technieken worden steeds goedkoper en kunnen op grotere schaal en voor veel complexer onderzoek worden ingezetBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]– bijvoorbeeld om het hele genoom van mensen te screenen met behulp van Genome-Wide Association Studies (GWAS).Moleculair biologen staan bepaald niet alleen in dat onderzoek: bio-informatici zijn betrokken bij data-analyse, genetischepidemiologen bij de analyse van effecten op het niveau van populaties, en medisch specialisten spelen ook een rol. Reken daarbijtechnici die data zorgvuldig opslaan en beheren, sociologen en psychologen die de geestelijke gesteldheid en omstandighedenwaaronder mensen leven onderzoeken, en bio-ethici, juristen en anderen (waaronder vaak vertegenwoordigers van patiënten zelf)die beoordelen wat verantwoorde deelname aan zulk onderzoek inhoudt en je hebt een aardige doorsnede van een genomics-consortium.Dergelijk interdisciplinair onderzoek is pas mogelijk als de integratie van verschillende perspectieven duurzaam via netwerken vangoed functionerende, gestandaardiseerde infrastructuur tot stand is gebracht. Wat houdt dat in?BiobankenOm multifactoriële ziekten te kunnen onderzoeken moet aan verschillende voorwaarden zijn voldaan. Ten eerste moeten nietalleen bepalingen verricht worden op zieke, maar ook op gezonde proefpersonen, anders kan weinig gezegd worden over derelatieve bijdrage van bepaalde factoren aan bepaalde ziektes. Ten tweede moet lichaamsmateriaal van die proefpersonenbeschikbaar zijn. Daarop worden vaste bepalingen gedaan – zowel van DNA als van andere (bijvoorbeeld bloed-)waarden. Tenderde moeten bepalingen geïnterpreteerd worden in het licht van, en aangevuld worden met, medische en persoonlijke gegevens,die eveneens gestandaardiseerd worden opgeslagen. Ten slotte worden gegevens niet eenmalig verzameld maar over een langeretijd, idealiter zelfs decennialang. Dan pas kan het ziekteverloop en de prevalentie van ziektes onder gezonde proefpersonenonderzocht worden.Veel vragen met betrekking tot de genetica van veelvoorkomende aandoeningen laten zich pas beantwoorden met behulp vanonderzoek op grote populaties. Biobanken waarin materiaal van meer dan 100.000 deelnemers wordt opgeslagen zijn nietuitzonderlijk – en bovendien niet eens afdoende voor onderzoek naar zeldzamere aandoeningen (Burton et al., 2008).Internationale samenwerking tussen biobanken en betrokken onderzoekers is dus noodzakelijk. Daarvoor zijn biobanknetwerkenzoals bijvoorbeeld het Europese Biobanking and Biomolecular Research Infrastructure (BBMRI) opgericht (Yuille et al., 2008). Zulkenetwerken richten zich op het verbinden van alle facetten van het wetenschappelijk bedrijf: proefpersonen, lichaamsmateriaal engegevens, analyse-instrumenten en opslagplekken. Die zaken moeten op één lijn gebracht worden, waarbij vrijwel alle betrokkendisciplines worden gemobiliseerd – om nog maar te zwijgen over technici, artsen, verplegers, proefpersonen en medisch-ethischetoetsingscommissies. Interdisciplinaire afstemmingIdealiter is de data tussen biobanken onderling vergelijkbaar op een manier die ook in de toekomst bruikbaar is. Zulkeinspanningen zijn pogingen om te komen tot wat in het wetenschapsonderzoek standardized packages worden genoemd (Fujimura,1992). Standardized packages zijn afspraken, werkwijzen en technieken die interacties tussen verschillende onderzoeksafdelingen en–gebieden aan gezamenlijke projecten mogelijk maken. In het kader van Parelsnoer Initiatief – een samenwerkingsverband tussen deacht universitair medische centra in Nederland – moesten onderzoekers bijvoorbeeld beslissen over de exacte condities waaronderze DNA zouden isoleren en kwam zelfs het tijdstip van bloedafname ter sprake. De routines van medisch onderzoekers – en vande ziekenhuizen waaraan ze verbonden zijn – bleken daarbij behoorlijk te verschillen.Onder de gedeelde uitdaging van data- en materiaalverzameling gaan bovendien allerlei subdisciplinaire verschillen schuil. Sommigebiobanken richten zich op het verzamelen van gegevens over een algemene doorsnede van de bevolking, anderen richten zich opspecifieke ziektes. Verschillende typen biobanken sluiten aan bij verschillende onderzoekstradities die gewend zijn andere vragen testellen waarvoor ze soms ook andere data en ander materiaal zullen verzamelen. Onderzoekers met een epidemiologischeinvalshoek richten zich bijvoorbeeld op algemene factoren die bijdragen aan het voorkomen van ziektes op populatieniveau, terwijlonderzoekers bij klinische biobanken zoeken naar factoren die voorspellende waarde hebben voor het ziekteverloop of de reactieBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]op bepaalde geneesmiddelen. Een multifactoriële ziekte wordt dus pas gedefinieerd door de keuzes die op het gebied vanmateriaal- en dataverzameling worden gemaakt.Disciplinaire verscheidenheidMaken biobanken dan wel interdisciplinair onderzoek mogelijk? Het antwoord op die vraag is gemengd. Er zijn verschillendedisciplines bij betrokken, wat zich onder meer uit in gezamenlijke (de facto interdisciplinaire) publicaties. Maar omgekeerd kunnendisciplines voor de beschikbaarheid van data en onderzoekspopulaties ook afhankelijk zijn van de door die samenwerking mogelijkgemaakte biobanken. Dat zulke onderzoekers in projectverband gezamenlijk werken, betekent niet dat ze hun disciplines ookachter zich kunnen laten. Het algemene doel, onderzoek naar multifactoriële ziektes, is in sommige gevallen zelfs multi-interpretabel – was het dat niet, danzou samenwerking al helemaal ondoenlijk worden. Maar die vaagheid maakt wel dat de verschillende disciplines er ook disciplinairhun ei in kwijt kunnen. Sterker nog, zij zullen er vanuit hun discipline ook iets aan moeten hebben, anders heeft deelname voor hengeen zin. Een vage, brede definitie van interdisciplinaire doelen is dus geen tekortkoming van zulk onderzoek, maar juist eenvereiste – anders zou samenwerking moeilijker van de grond komen. Eenheid van interdisciplinair onderzoek bestaat dus bij degratie van disciplinaire verscheidenheid en andersom.ELSA-onderzoekSociale wetenschappers zijn ook betrokken bij onderzoek naar multifactoriële aandoeningen en de inrichting van biobanken. Bijgrote onderzoeksprogramma's zoals BBMRI is een plek gereserveerd voor ELSI- of ELSA-onderzoek: onderzoek naar de ethical,legal and social issues of aspects van genomics en biobanken (Cambon-Thomsen et al., 2007). Daarbij wordt bijvoorbeeldgeanalyseerd welke effecten er uitgaan van de opkomst van biobanken en wat voor opvattingen deelnemers aan onderzoek en hetalgemene publiek daarover hebben.Vaak heeft ELSA-onderzoek ook het betrekken van deelnemers en andere belanghebbenden bij de organisatie van onderzoek totdoel. In zulke gevallen gaat het niet per se om onderzoek naar de effecten van biobanken, maar om het formuleren vanvoorwaarden waaronder ze zouden moeten opereren. ELSA-onderzoek probeert op die manier de maatschappelijke reacties opmogelijke ontwikkelingen in te brengen in het onderzoek zelf. De interactie die daarmee tussen wetenschap en haarmaatschappelijke inbedding ontstaat is ook weer op te vatten als een vorm van interdisciplinariteit (Radstake en Penders, 2007;Zwart en Nelis, 2009).De rol van ELSA-onderzoek wordt daarmee echter ambigu. Dergelijk onderzoek analyseert niet alleen welke ontwikkelingen zichvoordoen, het richt zich tegelijkertijd op strategieën om die ontwikkelingen te beïnvloeden. De manier waarop maatschappelijkekwesties in verband gebracht worden met wetenschappelijke ontwikkelingen wordt dan een precaire – en in zekere zin politieke -aangelegenheid. De dubbele rol van sociale wetenschappers is daarbij extra van belang vanwege de grote impact die de verspreidingvan biobanken kan hebben voor de manier waarop in onze samenleving wordt omgegaan met ziekte en gezondheid.Lessen van biobankenEen aantal aspecten van biobanken en hun grootschalige samenwerkingsverbanden is inmiddels besproken. Ten eerste is onderzoekop het gebied van de medische genomics bij uitstek interdisciplinair. Die interdisciplinariteit bestaat echter bij de gratie van eeninfrastructuur die proefpersonen, analisten, opslagplekken en onderzoekers duurzaam met elkaar verbindt. Ten tweede makendisciplinair en interdisciplinair onderzoek in de context van biobanken elkaar wederzijds mogelijk: het een kan niet zonder hetandere. Ten derde zijn ethische, juridische en sociale wetenschappers in een dubbele rol bij zulke infrastructuren betrokken. Infeite dragen zij daar net als wetenschappers bij aan het creëren van de voorwaarden voor interdisciplinair onderzoek; zowel doorstrategische input te leveren (hoe kunnen biobanknetwerken opgezet worden op een manier die maatschappelijke acceptatieBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]garandeert), als door te reflecteren op de opkomst van zulk onderzoek.Organisatorische vragen over de verhouding tussen disciplines – wat is er nodig om bepaalde onderzoeksvragen te kunnen stellen –hangen samen met vragen over wat het interdisciplinaire object van onderzoek nu eigenlijk is. Multifactoriële ziektes kunnen pasworden onderzocht worden nadat bepaalde standaarden voor onderzoek en materiaal- en dataverzameling zijn gesteld. Aangezienzulk onderzoek zich richt op het bepalen van wat normale en abnormale genetische factoren voor veelvoorkomende aandoeningenzijn, richten biobanken zich in potentie op het verzamelen van data en lichaamsmateriaal van de gehele bevolking. De opkomst vanbiobanken roept daarmee vragen op over de verhouding tussen wetenschap en samenleving.InfrastructuurInfrastructuren voor biomedisch onderzoek zijn niet uitzonderlijk met betrekking tot de organisatie van interdisciplinair onderzoeken de rol van standaardisering. Ook andere interdisciplinaire problemen bestaan niet onafhankelijk van de infrastructuur waarmeeze onderzocht worden. Complexe vragen laten zich meestal alleen beantwoorden als er voldoende data beschikbaar zijn.Natuurkundigen hebben dat misschien wel het verst doorgevoerd: astronomen zoeken naar manieren om hun telescopen op elkaaraan te sluiten, en in de hoge-energiefysica is grootschalige onderzoekssamenwerking rondom deeltjesversnellers, zoals die bijCERN, tot een kunst verheven (Knorr-Cetina, 1999). Een ander voorbeeld is de neurowetenschappen; een interdisciplinaironderzoeksgebied dat minstens zozeer door data en technieken bij elkaar wordt gehouden als door gedeelde concepten enproblemen (Beaulieu, 2004). Het is in dat verband dan ook niet gek dat toegang tot en zeggenschap over bruikbare wetenschappelijke data zelf een publiekekwestie is geworden waarover zeer verschillend gedacht wordt (Oosterbaan, 2010). Dat geldt voor steeds meeronderzoeksgebieden. Schaalvergroting, onderzoekspolitiek en interdisciplinariteit gaan wat dat betreft hand in hand (Kwa, 2006).Vage definitieHet op één lijn brengen van de dataverzameling van verschillende disciplinaire projecten vergt grote investeringen. Definities vaninterdisciplinariteit die deze investeringen negeren, proberen in feite voor een dubbeltje op de eerste rang te zitten. Als individueleonderzoekers kunnen we eigenlijk alleen bescheiden zijn over wat we op het gebied van interdisciplinariteit kunnen bereiken.Kleinschalige integratie van disciplinaire inzichten is in veel gevallen waarschijnlijk niet goed mogelijk. Een gezamenlijk eindresultaatbetekent echter niet dat er één gezamenlijke, integratieve benadering gehanteerd wordt, hoogstens een netwerk van min of meerop elkaar afgestemde onderzoekspraktijken. Definities van interdisciplinariteit zijn dus noodzakelijk vaag.Ook wat betreft de verhouding tussen wetenschap en maatschappij is een bredere les te trekken. De verspreiding vaninfrastructuur gaat gepaard met de verspreiding van een bepaalde opvatting over wat de te onderzoeken problemen inhouden. Omdie reden is het extra van belang om te onderzoeken hoe wetenschap werkt. Het zijn niet zozeer de sociale effecten vanwetenschap die daarbij interessant zijn, maar juist de politieke voorwaarden die in wetenschappelijk onderzoek verpakt zitten. Er isdus werk aan de winkel voor interdisciplinair onderzoek – en voor onderzoek naar interdisciplinaire netwerken.Noten1. Zelfs bij monogenetische ziektes zoals de ziekte van Huntington is meer bekend over het feit dat bepaalde genetische afwijkingendirect samenhangen met het optreden van bepaalde ziektes dan over de manier waarop zulke afwijkingen ziektes veroorzaken.LiteratuurlijstBeaulieu, A., 'From brainbank to database: the informational turn in the study of the brain', in: Studies in History and Philosophy ofScience Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences, 35, 2, 367-390, 2004.Blind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]De Boer, Y., Bruggen Bouwen. Onderzoekers over hun ervaringen met interdisciplinair onderzoek in Nederland, Den Haag: RMNO,KNAW, NWO en COS, 2006, http://www.nwo.nl/files.nsf/pages/NWOA_6XWE4S/$file/Building_Bridges_NL.pdf(5 juli 2010).Burton, P. et al., 'Size matters: just how big is BIG? Quantifying realistic sample size requirements for human genome epidemiology',in: International Journal of Epidemiology, pp. 1-11, 2008.Cambon-Thomsen, A., E. Rial-Sebbag and B. Knoppers, 'Trends in ethical and legal frameworks for the use of human biobanks', in:European Respiratory Journal, 30, 2, pp. 373-382, 2007.Fujimura, J., 'Crafting science: Standardized packages, boundary objects, and translation', in: A. Pickering (ed.), Science as practice andculture, Chicago, 1992.Knorr Cetina K., Epistemic cultures: how the sciences make knowledge, Cambridge, 1999.Kwa, C., 'The programming of interdisciplinary research through informal science-policy interactions', in: Science and Public Policy,33, pp. 457-467, 2006.Van Ommen, G-J., 'Genomicsonderzoek bij multifactoriële ziekte: de toekomst', in: Leschot, N. en D. Willems (ed.), De genetischeontrafeling van veel voorkomende aandoeningen, Maarssen, 2004.Oosterbaan ,W., 'Eerlijk de data delen', NRC Handelsblad, 10 april 2010.Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek, Interdisciplinariteit en Beleidsrelevantie in Onderzoeksprogramma's. Een stellingname,Den Haag 2005, http://www.rmno.nl/files_content/Rmno%200909%20Stel_3a.pdf (5 juli 2010).Radstake M. and B. Penders, 'Inside genomics: the interdisciplinary faces of ELSA', in: Graduate Journal of Social Science 4, 1, 2007,http://www.gjss.nl/vol04/nr01/a02 (5 juli 2010).Repko, A., Interdisciplinary Research: Process and Theory, London, 2008.Rung, J. et al., 'Genetic variant near IRS1 is associated with type 2 diabetes, insulin resistance and hyperinsulinemia', in: Naturegenetics, 41, 10, pp. 1110–1115, 2009.Yuille. M. et al., 'Biobanking for Europe', in: Brief Bioinform , 2007, http://www.genomeweb.com/newsletter/bioinform/ (5 juli 2010).Zwart, H. en A. Nelis, 'What is ELSA genomics?', in: EMBO reports 10, 6, 2009, http://www.nature.com/embor/index.html (5 juli2010).http://www.ziedaar.nl/article.php?id=387nummer 25 Netwerkendatum 19 september 2010issn 1879-8144© 2004–2012 Blind

Dutch

UvA-DARE

UvA-DARE is a service provided by the library of the University of Amsterdam (https://dare.uva.nl)UvA-DARE (Digital Academic Repository)Interdisciplinaire onderzoeksnetwerkenBoeckhout, M.Publication date2010Document VersionFinal published versionPublished inBLIND :  Interdisciplinair TijdschriftLink to publicationCitation for published version (APA):Boeckhout, M. (2010). Interdisciplinaire onderzoeksnetwerken. BLIND : InterdisciplinairTijdschrift, 25. http://www.ziedaar.nl/article.php?id=387General rightsIt is not permitted to download or to forward/distribute the text or part of it without the consent of the author(s)and/or copyright holder(s), other than for strictly personal, individual use, unless the work is under an opencontent license (like Creative Commons).Disclaimer/Complaints regulationsIf you believe that digital publication of certain material infringes any of your rights or (privacy) interests, pleaselet the Library know, stating your reasons. In case of a legitimate complaint, the Library will make the materialinaccessible and/or remove it from the website. Please Ask the Library: https://uba.uva.nl/en/contact, or a letterto: Library of the University of Amsterdam, Secretariat, Singel 425, 1012 WP Amsterdam, The Netherlands. Youwill be contacted as soon as possible.Download date:09 Mar 2023Blind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]Interdisciplinaire onderzoeksnetwerkendoor Martin BoeckhoutMet name bestuurskundigen en didactici zoeken naar een zo precies mogelijke afbakening van interdisciplinair onderzoek tenopzichte van andere typen onderzoek (Repko 2008; RMNO 2005). Daarbij wordt vaak de nadruk gelegd op ‘integratie’ vandisciplinaire concepten, theorieën en methoden (zie De Boer 2006 voor een overzicht van de ambigue betekenis van ‘integratie’).Maar in zulke tekstboekdefinities zitten vaak aannames verstopt. Een dergelijke omschrijving suggereert echter ten eerste datdataverzameling, het verschaffen van disciplinaire inzichten en het integreren van die inzichten stappen zijn die in meer of minderemate van elkaar gescheiden kunnen worden. Ten tweede zou de afbakening van onderzoeksvragen onafhankelijk zijn van de keuzesdie gemaakt worden bij dataverzameling en -verwerking. Hoewel dit model voor beperkte, goed gedefinieerde onderzoeksvragennuttig kan zijn, kent het ook een fundamentele tekortkoming: het suggereert dat interdisciplinaire problemen voor het oprapenliggen.Aan de hand van een aantal uitgangspunten uit het wetenschapsonderzoek (ook wel Science and Technology Studies genoemd) wilik laten zien dat de zaken vaak niet zo eenvoudig liggen. Organisatorische en praktische vragen over hoe onderzoekers werken enzich tot elkaar verhouden zijn vaak intrinsiek verbonden met ontologische vragen over wat ze precies onderzoeken en metkentheoretische en methodologische vragen over hoe ze toegang hebben tot hun onderzoeksobjecten – en daarmee ook tot deproblemen die ze onderzoeken.Wie wil weten wat interdisciplinaire problemen zijn, moet op zoek naar de netwerken waarin zulke problemen door verschillendeonderzoekspraktijken tot interdisciplinaire problemen zijn gemaakt. Pas nadat onderzoeksnetwerken en onderzoeksinfrastructuurzijn georganiseerd kunnen vragen worden gesteld waarop interdisciplinaire antwoorden mogelijk zijn. Wie complexe, grootschaligeproblemen interdisciplinair onderzoekt, kan dus niet om complexe en grootschalige netwerken heen.GenomicsHet gebruikelijke beeld van genetica – waarin genen direct het optreden van bepaalde menselijke aandoeningen en eigenschappenverklaren – blijkt slechts bij hoge uitzondering op te gaan.1 De aandacht is verlegd van individuele genen naar genetische informatiein algemene zin, wat zich onder meer uit in een terminologische verschuiving: in plaats van over genetica heeft men hettegenwoordig over genomics. Genoomanalyses worden in onderzoek nu vaak geïntegreerd met andere gegevens om de relatieverisico's die genetische factoren bijdragen aan ziekte en gezondheid te bepalen. Biomedisch genomics-onderzoek richt zichtegenwoordig op zogeheten multifactoriële ziekten: complexe, vaak veelvoorkomende ziekten waaraan een veelvoud vangenetische, persoonlijke en omgevingsfactoren bijdragen (Van Ommen, 2004). Type 2-diabetes is zo'n ziekte: het is bekend dateetpatronen en gedrag (of je rookt bijvoorbeeld) er een grote invloed op hebben, maar er zijn ook negentien genetische markersvoor geïdentificeerd (Rung et al., 2009). Genetische technieken worden steeds goedkoper en kunnen op grotere schaal en voor veel complexer onderzoek worden ingezetBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]– bijvoorbeeld om het hele genoom van mensen te screenen met behulp van Genome-Wide Association Studies (GWAS).Moleculair biologen staan bepaald niet alleen in dat onderzoek: bio-informatici zijn betrokken bij data-analyse, genetischepidemiologen bij de analyse van effecten op het niveau van populaties, en medisch specialisten spelen ook een rol. Reken daarbijtechnici die data zorgvuldig opslaan en beheren, sociologen en psychologen die de geestelijke gesteldheid en omstandighedenwaaronder mensen leven onderzoeken, en bio-ethici, juristen en anderen (waaronder vaak vertegenwoordigers van patiënten zelf)die beoordelen wat verantwoorde deelname aan zulk onderzoek inhoudt en je hebt een aardige doorsnede van een genomics-consortium.Dergelijk interdisciplinair onderzoek is pas mogelijk als de integratie van verschillende perspectieven duurzaam via netwerken vangoed functionerende, gestandaardiseerde infrastructuur tot stand is gebracht. Wat houdt dat in?BiobankenOm multifactoriële ziekten te kunnen onderzoeken moet aan verschillende voorwaarden zijn voldaan. Ten eerste moeten nietalleen bepalingen verricht worden op zieke, maar ook op gezonde proefpersonen, anders kan weinig gezegd worden over derelatieve bijdrage van bepaalde factoren aan bepaalde ziektes. Ten tweede moet lichaamsmateriaal van die proefpersonenbeschikbaar zijn. Daarop worden vaste bepalingen gedaan – zowel van DNA als van andere (bijvoorbeeld bloed-)waarden. Tenderde moeten bepalingen geïnterpreteerd worden in het licht van, en aangevuld worden met, medische en persoonlijke gegevens,die eveneens gestandaardiseerd worden opgeslagen. Ten slotte worden gegevens niet eenmalig verzameld maar over een langeretijd, idealiter zelfs decennialang. Dan pas kan het ziekteverloop en de prevalentie van ziektes onder gezonde proefpersonenonderzocht worden.Veel vragen met betrekking tot de genetica van veelvoorkomende aandoeningen laten zich pas beantwoorden met behulp vanonderzoek op grote populaties. Biobanken waarin materiaal van meer dan 100.000 deelnemers wordt opgeslagen zijn nietuitzonderlijk – en bovendien niet eens afdoende voor onderzoek naar zeldzamere aandoeningen (Burton et al., 2008).Internationale samenwerking tussen biobanken en betrokken onderzoekers is dus noodzakelijk. Daarvoor zijn biobanknetwerkenzoals bijvoorbeeld het Europese Biobanking and Biomolecular Research Infrastructure (BBMRI) opgericht (Yuille et al., 2008). Zulkenetwerken richten zich op het verbinden van alle facetten van het wetenschappelijk bedrijf: proefpersonen, lichaamsmateriaal engegevens, analyse-instrumenten en opslagplekken. Die zaken moeten op één lijn gebracht worden, waarbij vrijwel alle betrokkendisciplines worden gemobiliseerd – om nog maar te zwijgen over technici, artsen, verplegers, proefpersonen en medisch-ethischetoetsingscommissies. Interdisciplinaire afstemmingIdealiter is de data tussen biobanken onderling vergelijkbaar op een manier die ook in de toekomst bruikbaar is. Zulkeinspanningen zijn pogingen om te komen tot wat in het wetenschapsonderzoek standardized packages worden genoemd (Fujimura,1992). Standardized packages zijn afspraken, werkwijzen en technieken die interacties tussen verschillende onderzoeksafdelingen en–gebieden aan gezamenlijke projecten mogelijk maken. In het kader van Parelsnoer Initiatief – een samenwerkingsverband tussen deacht universitair medische centra in Nederland – moesten onderzoekers bijvoorbeeld beslissen over de exacte condities waaronderze DNA zouden isoleren en kwam zelfs het tijdstip van bloedafname ter sprake. De routines van medisch onderzoekers – en vande ziekenhuizen waaraan ze verbonden zijn – bleken daarbij behoorlijk te verschillen.Onder de gedeelde uitdaging van data- en materiaalverzameling gaan bovendien allerlei subdisciplinaire verschillen schuil. Sommigebiobanken richten zich op het verzamelen van gegevens over een algemene doorsnede van de bevolking, anderen richten zich opspecifieke ziektes. Verschillende typen biobanken sluiten aan bij verschillende onderzoekstradities die gewend zijn andere vragen testellen waarvoor ze soms ook andere data en ander materiaal zullen verzamelen. Onderzoekers met een epidemiologischeinvalshoek richten zich bijvoorbeeld op algemene factoren die bijdragen aan het voorkomen van ziektes op populatieniveau, terwijlonderzoekers bij klinische biobanken zoeken naar factoren die voorspellende waarde hebben voor het ziekteverloop of de reactieBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]op bepaalde geneesmiddelen. Een multifactoriële ziekte wordt dus pas gedefinieerd door de keuzes die op het gebied vanmateriaal- en dataverzameling worden gemaakt.Disciplinaire verscheidenheidMaken biobanken dan wel interdisciplinair onderzoek mogelijk? Het antwoord op die vraag is gemengd. Er zijn verschillendedisciplines bij betrokken, wat zich onder meer uit in gezamenlijke (de facto interdisciplinaire) publicaties. Maar omgekeerd kunnendisciplines voor de beschikbaarheid van data en onderzoekspopulaties ook afhankelijk zijn van de door die samenwerking mogelijkgemaakte biobanken. Dat zulke onderzoekers in projectverband gezamenlijk werken, betekent niet dat ze hun disciplines ookachter zich kunnen laten. Het algemene doel, onderzoek naar multifactoriële ziektes, is in sommige gevallen zelfs multi-interpretabel – was het dat niet, danzou samenwerking al helemaal ondoenlijk worden. Maar die vaagheid maakt wel dat de verschillende disciplines er ook disciplinairhun ei in kwijt kunnen. Sterker nog, zij zullen er vanuit hun discipline ook iets aan moeten hebben, anders heeft deelname voor hengeen zin. Een vage, brede definitie van interdisciplinaire doelen is dus geen tekortkoming van zulk onderzoek, maar juist eenvereiste – anders zou samenwerking moeilijker van de grond komen. Eenheid van interdisciplinair onderzoek bestaat dus bij degratie van disciplinaire verscheidenheid en andersom.ELSA-onderzoekSociale wetenschappers zijn ook betrokken bij onderzoek naar multifactoriële aandoeningen en de inrichting van biobanken. Bijgrote onderzoeksprogramma's zoals BBMRI is een plek gereserveerd voor ELSI- of ELSA-onderzoek: onderzoek naar de ethical,legal and social issues of aspects van genomics en biobanken (Cambon-Thomsen et al., 2007). Daarbij wordt bijvoorbeeldgeanalyseerd welke effecten er uitgaan van de opkomst van biobanken en wat voor opvattingen deelnemers aan onderzoek en hetalgemene publiek daarover hebben.Vaak heeft ELSA-onderzoek ook het betrekken van deelnemers en andere belanghebbenden bij de organisatie van onderzoek totdoel. In zulke gevallen gaat het niet per se om onderzoek naar de effecten van biobanken, maar om het formuleren vanvoorwaarden waaronder ze zouden moeten opereren. ELSA-onderzoek probeert op die manier de maatschappelijke reacties opmogelijke ontwikkelingen in te brengen in het onderzoek zelf. De interactie die daarmee tussen wetenschap en haarmaatschappelijke inbedding ontstaat is ook weer op te vatten als een vorm van interdisciplinariteit (Radstake en Penders, 2007;Zwart en Nelis, 2009).De rol van ELSA-onderzoek wordt daarmee echter ambigu. Dergelijk onderzoek analyseert niet alleen welke ontwikkelingen zichvoordoen, het richt zich tegelijkertijd op strategieën om die ontwikkelingen te beïnvloeden. De manier waarop maatschappelijkekwesties in verband gebracht worden met wetenschappelijke ontwikkelingen wordt dan een precaire – en in zekere zin politieke -aangelegenheid. De dubbele rol van sociale wetenschappers is daarbij extra van belang vanwege de grote impact die de verspreidingvan biobanken kan hebben voor de manier waarop in onze samenleving wordt omgegaan met ziekte en gezondheid.Lessen van biobankenEen aantal aspecten van biobanken en hun grootschalige samenwerkingsverbanden is inmiddels besproken. Ten eerste is onderzoekop het gebied van de medische genomics bij uitstek interdisciplinair. Die interdisciplinariteit bestaat echter bij de gratie van eeninfrastructuur die proefpersonen, analisten, opslagplekken en onderzoekers duurzaam met elkaar verbindt. Ten tweede makendisciplinair en interdisciplinair onderzoek in de context van biobanken elkaar wederzijds mogelijk: het een kan niet zonder hetandere. Ten derde zijn ethische, juridische en sociale wetenschappers in een dubbele rol bij zulke infrastructuren betrokken. Infeite dragen zij daar net als wetenschappers bij aan het creëren van de voorwaarden voor interdisciplinair onderzoek; zowel doorstrategische input te leveren (hoe kunnen biobanknetwerken opgezet worden op een manier die maatschappelijke acceptatieBlind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]garandeert), als door te reflecteren op de opkomst van zulk onderzoek.Organisatorische vragen over de verhouding tussen disciplines – wat is er nodig om bepaalde onderzoeksvragen te kunnen stellen –hangen samen met vragen over wat het interdisciplinaire object van onderzoek nu eigenlijk is. Multifactoriële ziektes kunnen pasworden onderzocht worden nadat bepaalde standaarden voor onderzoek en materiaal- en dataverzameling zijn gesteld. Aangezienzulk onderzoek zich richt op het bepalen van wat normale en abnormale genetische factoren voor veelvoorkomende aandoeningenzijn, richten biobanken zich in potentie op het verzamelen van data en lichaamsmateriaal van de gehele bevolking. De opkomst vanbiobanken roept daarmee vragen op over de verhouding tussen wetenschap en samenleving.InfrastructuurInfrastructuren voor biomedisch onderzoek zijn niet uitzonderlijk met betrekking tot de organisatie van interdisciplinair onderzoeken de rol van standaardisering. Ook andere interdisciplinaire problemen bestaan niet onafhankelijk van de infrastructuur waarmeeze onderzocht worden. Complexe vragen laten zich meestal alleen beantwoorden als er voldoende data beschikbaar zijn.Natuurkundigen hebben dat misschien wel het verst doorgevoerd: astronomen zoeken naar manieren om hun telescopen op elkaaraan te sluiten, en in de hoge-energiefysica is grootschalige onderzoekssamenwerking rondom deeltjesversnellers, zoals die bijCERN, tot een kunst verheven (Knorr-Cetina, 1999). Een ander voorbeeld is de neurowetenschappen; een interdisciplinaironderzoeksgebied dat minstens zozeer door data en technieken bij elkaar wordt gehouden als door gedeelde concepten enproblemen (Beaulieu, 2004). Het is in dat verband dan ook niet gek dat toegang tot en zeggenschap over bruikbare wetenschappelijke data zelf een publiekekwestie is geworden waarover zeer verschillend gedacht wordt (Oosterbaan, 2010). Dat geldt voor steeds meeronderzoeksgebieden. Schaalvergroting, onderzoekspolitiek en interdisciplinariteit gaan wat dat betreft hand in hand (Kwa, 2006).Vage definitieHet op één lijn brengen van de dataverzameling van verschillende disciplinaire projecten vergt grote investeringen. Definities vaninterdisciplinariteit die deze investeringen negeren, proberen in feite voor een dubbeltje op de eerste rang te zitten. Als individueleonderzoekers kunnen we eigenlijk alleen bescheiden zijn over wat we op het gebied van interdisciplinariteit kunnen bereiken.Kleinschalige integratie van disciplinaire inzichten is in veel gevallen waarschijnlijk niet goed mogelijk. Een gezamenlijk eindresultaatbetekent echter niet dat er één gezamenlijke, integratieve benadering gehanteerd wordt, hoogstens een netwerk van min of meerop elkaar afgestemde onderzoekspraktijken. Definities van interdisciplinariteit zijn dus noodzakelijk vaag.Ook wat betreft de verhouding tussen wetenschap en maatschappij is een bredere les te trekken. De verspreiding vaninfrastructuur gaat gepaard met de verspreiding van een bepaalde opvatting over wat de te onderzoeken problemen inhouden. Omdie reden is het extra van belang om te onderzoeken hoe wetenschap werkt. Het zijn niet zozeer de sociale effecten vanwetenschap die daarbij interessant zijn, maar juist de politieke voorwaarden die in wetenschappelijk onderzoek verpakt zitten. Er isdus werk aan de winkel voor interdisciplinair onderzoek – en voor onderzoek naar interdisciplinaire netwerken.Noten1. Zelfs bij monogenetische ziektes zoals de ziekte van Huntington is meer bekend over het feit dat bepaalde genetische afwijkingendirect samenhangen met het optreden van bepaalde ziektes dan over de manier waarop zulke afwijkingen ziektes veroorzaken.LiteratuurlijstBeaulieu, A., 'From brainbank to database: the informational turn in the study of the brain', in: Studies in History and Philosophy ofScience Part C: Studies in History and Philosophy of Biological and Biomedical Sciences, 35, 2, 367-390, 2004.Blind-Interdisciplinaire_onderzoeksnetwerkenhttp://www.ziedaar.nl/print/article.php?id=387[29-11-2012 17:09:29]De Boer, Y., Bruggen Bouwen. Onderzoekers over hun ervaringen met interdisciplinair onderzoek in Nederland, Den Haag: RMNO,KNAW, NWO en COS, 2006, http://www.nwo.nl/files.nsf/pages/NWOA_6XWE4S/$file/Building_Bridges_NL.pdf(5 juli 2010).Burton, P. et al., 'Size matters: just how big is BIG? Quantifying realistic sample size requirements for human genome epidemiology',in: International Journal of Epidemiology, pp. 1-11, 2008.Cambon-Thomsen, A., E. Rial-Sebbag and B. Knoppers, 'Trends in ethical and legal frameworks for the use of human biobanks', in:European Respiratory Journal, 30, 2, pp. 373-382, 2007.Fujimura, J., 'Crafting science: Standardized packages, boundary objects, and translation', in: A. Pickering (ed.), Science as practice andculture, Chicago, 1992.Knorr Cetina K., Epistemic cultures: how the sciences make knowledge, Cambridge, 1999.Kwa, C., 'The programming of interdisciplinary research through informal science-policy interactions', in: Science and Public Policy,33, pp. 457-467, 2006.Van Ommen, G-J., 'Genomicsonderzoek bij multifactoriële ziekte: de toekomst', in: Leschot, N. en D. Willems (ed.), De genetischeontrafeling van veel voorkomende aandoeningen, Maarssen, 2004.Oosterbaan ,W., 'Eerlijk de data delen', NRC Handelsblad, 10 april 2010.Raad voor Ruimtelijk, Milieu- en Natuuronderzoek, Interdisciplinariteit en Beleidsrelevantie in Onderzoeksprogramma's. Een stellingname,Den Haag 2005, http://www.rmno.nl/files_content/Rmno%200909%20Stel_3a.pdf (5 juli 2010).Radstake M. and B. Penders, 'Inside genomics: the interdisciplinary faces of ELSA', in: Graduate Journal of Social Science 4, 1, 2007,http://www.gjss.nl/vol04/nr01/a02 (5 juli 2010).Repko, A., Interdisciplinary Research: Process and Theory, London, 2008.Rung, J. et al., 'Genetic variant near IRS1 is associated with type 2 diabetes, insulin resistance and hyperinsulinemia', in: Naturegenetics, 41, 10, pp. 1110–1115, 2009.Yuille. M. et al., 'Biobanking for Europe', in: Brief Bioinform , 2007, http://www.genomeweb.com/newsletter/bioinform/ (5 juli 2010).Zwart, H. en A. Nelis, 'What is ELSA genomics?', in: EMBO reports 10, 6, 2009, http://www.nature.com/embor/index.html (5 juli2010).http://www.ziedaar.nl/article.php?id=387nummer 25 Netwerkendatum 19 september 2010issn 1879-8144© 2004–2012 Blind

Search4Dev

https://pure.uva.nl/ws/files/1281304/114322_Blind_Interdisciplinaireonderzoeksnetwerken.pdf

Interdisciplinaire onderzoeksnetwerken

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

NARCIS

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications

UvA-DARE

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications

Search4Dev

International Migration, Integration and Social Cohesion online publications