Ayverdi, Ekrem Hakkı

English

DSpace@FSM Vakif University

DIMETOKA'DA ÇELEBİ SULTAN MEHMED GAMÎ'İ E K R E M H A K K I A Y V E R D t Yüksek Mühendis Dimetoka, Edirne'nin kırk kilo­metre cenubunda, Meriç' ten bir kilo­metre mesafedeki bir tepenin şimal yamaç-lanna kurulmuş bir kasabadır; ismini aldığı çifte duvarlı kal'e oldukça harap bir halde el'an görülmektedir. Asıl şehir hisann eteğindedir, (Resim ı) . Uzun ve yorucu bir seyahattan son­ra vardığımız bu eski yurt parçasmdaki âbidenin etüdünü sıkı bir yağmur altmda her müşkili göze alarak yaptık; cami'i bin zorlukla açtirdık, kötü şartlann bir yere toplanması yüzünden tetkikimiz pek mufassal olmadı. Bu eksiği bir ikinci zi­yarette telâfi ve ikmâl etmek istiyorduk. Ne çare ki, o da mümkin olamayınca ilk tetkikimizle iktifa etmek zorunda kal­dık. Şayet eser çok mühim olmasaydı, umumî efkâra bu haliyle arzetmemeyi daha doğru bulurduk. İçinde rumlardan başka yalnız 19 Türk ve 160 da müslüman ismi dtında kıptî ailesi kalan kasabanın cami'i arpa anbarı olarak kullanıhyor. 19 ailelik ce­maat ufacık bir mescitte namaz kılmak­tadır. Bu şerait dahilinde içlerine sokulan şüpheli îman sahipleri vasıtasiyle dahil­den ve rumlar tarafından hariçten iz'aç edilen bu küçük topluluk ne yapacağım şaşırmış bir haldedir. Halbuki müderris Abdurrahman H ı b r î Efendinin£n£f-ül-Müsâmirtn nanundaki Edirne tarihin­de (ı) 1046 H . (1636 M.) senelerinde şeh­rin kalesinin ve içindeki müferrah ve dil-küşâ sarayın ve K ı z ı l Del i Su denilen nehirden doldurulan, yüz ayak merdivenle inilen sahnncının ma'mur olduğu ve Çe­lebi Sultan Mehmed Cami ' i ile üç * Müderris A b d u r r a h m a n H ı b r î Efendi , EnîsüH-MûsâmİTİtu gayrı matbu' müelHf hattiyle yazma E d i r n e ve mülhakatı târihi, müellifin koUeksiyonunda. medrese ve iki hamamı bulunduğu bildi­rildiği gibi, Edirne D e f t e r d a r ı Bâd î Efendinin Riyâz-ı Belde-i Edime adlı gayr-i matbu eserinin (2)yazıldığı 1316 H. (1900 M.) senesinde Çe leb i Sultan Mehmed Cami'inden başka H a c ı Os­man, î m â r e t , Fer idun Bey, Kurh Mahal les i , K ö p r ü b a ş ı , Hacı Ferhad namlariyle altı cami'i ve F a h r ü d d i n Ba­ba, K ı n a l ı , Gaz i Ferhad isminde üç mescidi olduğu beyan edilmektedir. Yine B â d î Efendi'ye göre Ç e l e b i C a m i ' i dört pâye üstüne ahşab çatıh ve kurşun örtülüdür. Evvelce Bektaşi tarîkinde ikfen V a k ' a - i Hayriyeyi müteakip Nakşîbendiye tahvil edilen Mürse l Baba, M u s l i h u d d î n ve Sofî Ş a h i n , 803 H. târihinde yapılan, hâriç pâyeli, O r u ç Paşa ve aşağı pâyeli A b d ü l v â s i ' ve K a r a g ö z Paşa Med­reseleri, O r u ç Paşa'nm 801 H. de yaptırdığı F ı s ı l t ı H a m a m ı ve N i ş a n c ı F e r i d u n Beyin 979 H. de inşa ettirdiği bir hamam bulunmaktadır. Hamamlar, isimleri ile Enîs-ül-Müsâminn'Ğs. de mezkûr olup bu sonuncunun târihi her iki eserde: 979 şeklinde münderiçtir. Bu yirmiye yakın eserden 1952 de yalnız iki tanesi kalmıştı; onları bekliyen âkıbeti de tahmin müşkil değildir. *** Plân krokisinde de görüleceği üze­re cami'in harîmi 30 x 30 di} eb'adında 2 E d i r n e D e f t e r d a r ı S â d î Efendi , Riyâz-ı Belde-i Edirne, 1316 senesi, Bayez id U m u ­m î K ü t ü p h a n e s i , yazmalar No. 1391-1393 - 1392. Müellif hattiyle olan yazma nüsha. Üçüncü cilt, 16 - 19 S . -4 E K R E M H A K K I AYVERDÎ olup, köşeleri pahh 2 x 2 maktamda kârgir ayaklar araşma yapılmış ahşab kemerlere müstenid 11 küsur metrelik bir merkezî kubbeli satın ile tonoz örtülü olduğunu tahmin ettiğimiz cenahlardan terekküp eder. Kârgir olanı yıkılmış olduğundan, ortaya bir ahşap kubbe ve yanlara tavan yapılıp haricen dik meyilli bir çatiyle setrolunmuştur, (Resim 2). Sekiz met­relik kubbelerden mürekkep üçlü son cemaat revakı da tamamen çökmüş ve kıble cephesinde epeyi tamirat yapılmış­sa da kemer ve kubbelerden oldukça mü­him izler ve kemer yastık taşları kalmış­tır, (Resim 3, 4). Kıble duvarındaki esas kapı oldukça derin sivri kemerli bir tâkın içinde, istalâktitli yastıklara oturan ikinci bir kemerin altmdadır . Asıl kitabe bura­dadır, (Resim 5, 6). Bu medhalden başka sağ ve sol iki kapı ve bunlardan cenupta-kinin üstünde ikinci bir kitabe vardır. Bina kâmilen büyük kesme taşlardan yapılmıştır; taşı Edirne âbidelerini bes-liyen Kartaltepe köfekisidir. Duvarlar iki metre kalınlığındadır. Alt sn-a pencere­ler geniş silmeli çerçeveler ortasında olup kemerleri mütenevvi şekiller arzeder. Ba­zısı renkli düz taşlardan (Resim 8), ba­zısı dalgah çubuklardan (Resim 9), mü-tenavib kabartma ve çökertmelerden mü­rekkeptir, (Resim 10). Cenub hal keme­ri zikzak kabartmalarla tezyin edil­miş, (Resim 7) şimaldeki düz bırakılmış­tır, (Resim 11).Esas kapı kemeri de kabart­ma bir sıra yaprak motifi ile müzeyyendir, (Resim 5). Pencere sövelerinin çoğu düz mermer olduğu halde bir kaçı yaprak sırasiylc süslüdür, (Resim 9) ^. Bu tez­yinat Bursa ve i z n i k Cami'lerini hatır­latmaktadır. Diğer taş işçilikleri muasırı Edirne Eski Cami' i ile bir müşabehet gösterir. İkinci sıra pencereler düz sivri kemerlidir. Cenub medhaU düz ayak olduğu hal­de (Resim 4), şimaldekine altı, esas kapı­ya onbir basamakla çıkılır. Yalnız, cami' önüne sonradan yapılan dükkânlara yer ' Kendi makinemizde film kalmadığmdan arkadaşımızda mahdut miktardaki film ile iktifa­ya mecbur olduk. Bu yüzden hepsinin resmini alamadık. bırakmak üzere, bu basamakların son cemaat revakı hizasından içeriye alındığı­nı zannetmekteyiz. Minare cenub köşesi duvarı üstündedir. Evvelce biri birinden taşkın düz sıralarla teşkil olunmuş tek şere­fesi varken, sonradan peteğin üstüne yetmiş beş santim kadar bir gövde ekle­yip ikinci bir şerefe ve yeni petek ilâve et­mişler vc nisbeti berbat eylemişlerdir, (Resim 2). Esas cephenin tahta kapısı ilk inşadan kalmadır, diğer tahta işleri tebeddüle uğramıştır. Fotoğraflardan da görüldüğü üzere bina pek metrûk vc perişan vaziyettedir. Fakat bu haliyle bile tesiri fevkalâdedir. Mimârî târihimizdeki mevkii ise müs-tesnâdır. Çünkü bir cihetten, yüksek du­varlarla mahdut murabbaî büyük bir sathı yalnız dört ayağa müstenid merkezî kubbeyle örtmek imkânlarını aramada ilk merhaleyi teşkil etmekte, diğer taraf­tan nisbetleri, pencere ve kapıların cep­helere yerleştirme tarzı yeni bir üslû­bun safahatını meydana koymaktadır, înşâ târihi olan 823 H. (1420 M.) de atı­lan bu adımların izi üzerinde zihin yoru­larak, ma'şerî vicdanın derinliklerine sin­dirilerek bir müddet tefekkür ve mütalâa edilmiş, bir taraftan alışılan şekle uygun, tûlânî mihver üstünde çift kubbeli Bursa ve Edirne Muradiye'leri 828 H . (1425 M.) ve 838 H. (1434 M.) de yapıl­mış ve ancak yirmi sene sonra bu cami'in tesiri Ü ç şerefeli 'de geniş mikyasta görülmüş ve bu inşa tarzı kırk sene sonra Fatih Cami'inin yirmi altı metrelik büyük kubbesine müncer olmuştur. Kitabeler: Kıble duvarı üzerindeki arapça bü­yük kitâbede 2.00 x 0,75 eb'adında ve kabartma stilize yapraklarla müzeyyen bir çerçeve içinde olup üç satır üstüne girift sülüs celisi ile yazılmıştır. Yazı kötüdür; kelimelerin ve harflerin hakları verilme­miş ve üçüncü satıra çok yazı kaldığın­dan o kısım büsbütün sıkışık düşmüştür. Metin şudur, (Resim 6): jjp ^11 üliU: 1 j oliîLJI D t M l T O K A ' D A ÇELEBt S U L T A N M E H M E D CAMİ'İ »5 ^\ i\y ir} - .̂̂ >. C/J -İİÔ I j üL^N' ( ? ) ^ v l ü U ( ? ) L J Âî U U' o i j - ^ 1. Emere bi-imârcti hâz'el Mescid-cl mubâreki ve'l ma'bedi'l - mükerremi cs-Sultânü'l-A'zamü ve'l-Hâkânü'l muaz-zamü el-müeyycdü min'es-semâi bi'd-dev-Icti'l-bâhire el-muzafferu alâ' 2. El-a'dâi bi's-saltanati'l-kâhire zıl-l'u-Llâhi f i l aradın giyâsü'd-devletü vc'd-dünya ve'd-din muizzu'l-Islâmi ve'l-mille es-Sultan ibni's-Sultan Ebü' 3. 1-Feth Muhammcd ibni Bâyczid ibni Murad ibni Orhan ibni Osman karcn'a-Llâhü fi'd-dünya bi'l-kabûli a'mâ-lehü fi'n-neyli'l-ccr ve bâ (?) inayeti muhtemm (?) ü'l-ihsân ve imdâdii'l-harem (?) fi'ş-şchri rebiü'l-ûlâ senctc selâsin işrine semancmielin. Son satırda ilwUl) den (^C^A^^İi) ibaresine kadar olan kısımdan pek mânâ çıkmıyor. Duaya ait olan • bu kısmı ge­çersek birinci kitâbedcn cami'in 823 H. (1420 M.) de Ç e l e b i Sultan Mchmcd tarafından yaptırıldığı anlaşılıyor. Bu tâ­rih herhalde başlama senesi olsa gerektir. •* Riyaz-ı Betde-i Edime de bu kitabe şöyle deıcolunmuştur.: •ij*̂ ı jo&W :^U\ iŜ jiı } t|f.n '̂ Ji-JU o^\i-\ 3 >>.ı y\ ûU.l_)ı cr> ÛVi cu... 3 r ^ ^ ' j cJî JjljT'.-' • • • Olĉ c o-.l 6liJJ< ı>. ı>. J,_>.t ATr Vt Vt" j ü'.^ic Bizim \erdiğimiz metinle farkı birinci satn-da ( (.^aı) yerine ( J.y.tı ), ), ( "JJJİI J ) ve bir elif noksanı. ikincide ( <JU j f>UVt j^), yerine ( f\i'i\i.~^ 3 ) , üçüncüde iki tane (Cr.ı) nm (>>. ) şeklinde yazılması gibi tchalüfler i'c Osman'dan sonra yirmi kelimelik noksandır. Tekrar yapılan tetkike nazaran bizim metni­mizin hakikate daha yakm oldvığu anlaşılmak­tadır. İkinci kitabe kaydedilmemiştir. Zira müteakip kitâbe, 824 H. yi göster­mektedir, ki bu da hitam senesi olmalıdır. İkinci kitâbe cenub yan kapısında 0-lup takriben 80 x 65 eb'adında üç satır üstüne A r a p ç a d ı r ; yazısı diğerinden daha kötü ve girifttir, (Resim 7). j (bir kelime okunamadı) \SJ:İaJJ^\Aİ\ jUci l 4Jl5̂ 1 CJCJ XJ^J JİJ J 1. Ed-dâiyyü'l-fakir ez'afu ibâd'u-L-lâhi Seyyid Aliyyü'l-Kâdi bi Dimetoka (bir kelime okunamadı) ve abdü'z-zaif Togan bin Abdullah 2. Eş-şehîrü'l-Cash'lı aslah'a-Llâhu-şanehumâ ve sâneha (?) ve kad ferega ve şeyyede binâyete erkânihû iftihar' 3. ü'l-mühendisîn v'ihtiyarü f'(?)i'l-muâmirîn el-üstazü'l-mahiru fi's-san'atihî İvaz bin Bâyezid erbaa işrine semanemi-etin. Bu kitabeden, yapılması 823 H. (1420 M.) târihinde Pâdişâh tarafından emrolu-nan cami inşaatına memuriyeti icabı ola­rak Dimetoka kadıs ı Seyyid Al i Efendi tarafından malzeme tcdarük ve nezâret edildiği,Caslıh T o ğ a n Beyin bi­na cmîni, i/ti/ıarü'l-mü/ıendisûı.. ve'l-muamirin İvaz bin Bâyezid' in' mi'mar bulundu­ğu anlaşılıyor. Kadı Seyyid Al i Efendi ve T o ğ a n Beyin hüviyetlerinin tesbitine imkân bulunamadıktan başka, Cash' -nın nei'esi olduğu anlaşılamamaktadır^. * T o ğ a n bin A b d u l l a h ' ı n hüviyeti hakkında tereddüde düşülmekle beraber, P a ş a A l i B e y e Ç e l e b i S u l t a n M eh mod tarafından verilen temliknâmeye {Belleten, I I I , O. , 391. S, Levha C) şahid olarak imza eden T o g a n b i n A b d ul 1 a h ile aynı şahıs ol­ması ve aynı vesikada imzası meycud Ç a ş n i g î r E l v a n B e y gibi ricâl ile hem mertebe bir zat bulunduğu akla gelmektedir. Kezâlik A m a s ­ya'da B a y e z i d P a ş a C a m i ' i n i n kapı kemerinde yazılı vakfiyede ismi okunan mi'mar T o ğ a n b i n A b d u l l a h olması ( U z u n -ı6 E K R E M H A K K I AYVERDÎ Ancak mi'mar olan ivaz bin Bâyez id Yeşi l C a m i ve Türben in de mi'man olan İvaz Paşa bin Ahî Bâyez id olup Bursa'da medfundur. Bu kitabede nazar-ı dikkati celbeden cihet Paşa'ya "Mühendis" ünvanmm izafe edilmesi ve mâhir üstad ve imârcı olarak tavsif edilme­sidir. Tahminimizce mühendis tâbiri ilk defa burada kullanılmıştır. Biz şahsan daha evvellere aid olanına rastlamadık. tvaz Paşa'nın bundan başka eseri var mıdır? Şimdilik bir şey söylenemez. Fakat bu ibda'iyle her cihetten mühim ba'zı hal tarzları ortaya koyarak bünyevî mi'mâri târihinde pek şerefli bir yer ka­zandığı muhakkaktır. * Yukarıda arzettiğimiz hususiyetleri ve tesirleri vaki olmasa bile bu cami mü­cerret olarak nisbetleri, güzelliği, azameti mi'marınm Yeşil Cami ibdakârı İvaz Paşa bulunması ve Edirne'nin yanı ba­şındaki mevkii hasebiyle korunması için harekete geçmeyi icap ettirecek derecede mühimdir. Açılan davaya rağmen Türk cemaatine teslim olunmayan âbideyi baş­ka vasıtalarla kurtarmak, korumak ve ihya etmek lâzım gelmektedir. Kasaba ev­velce tamamen Türk iken şimdi hicrete müheyya 19 âileden ibaret kalmış bir ce­maatin zayıf omuzları bu muazzam yükü çekemez. Diğer 160 âileyi saymıyoruz, zira onlar kuvvet değil bir zaaf teşkil etmekte, nitekim arpa anbarı olarak za­hire nezâretine bırakma keyfiyetinin de müsebbibleri bulunmaktadırlar. Biz alarm işareti veriyoruz." Onun içindir ki, bu ilk etüdü biraz noksan oldu­ğunu bilmekle beraber sunmakta tereddüt etmedik. Alâkalı makamlardan çareleri­nin bir an evvel düşünülüp harekete geçil­mesini bekleriz. ç a r ş ı h p ğ l u İ s m a i l H a k k ı KilâbtUr, Istanbul, 1927, 113. S. G a b r i e l , Monumtıtis Turcs d'Anatolie, T . a, Paris 1934, 30 S.) muhte­meldir. Bu taşa mahkûk vakfiyenin okunması biraz şüpheli olmakla beraber, bir vezire mi'mar-lık eden zatın, pâdişâhın mi'man olan İ v a z P a ş a yanında binâ eminliği yapması da akla mülâyim gelmektedir. Belki bu mesâi iştiraki müstakbeldeki hassa mi'marlan ve ser-mi'mâ-rân-ı hassahk rütbelerinin ilk tatbikatıdır. Ancak her iki isimde de D i metoka'daki T o ğ a n A ğ a n ı n memleketi olan (Cash) dan bahscdil-memesidir ki bizi bunlar üzerinde karar vermek­ten alakoymaktadır. E. H. Ayverdi Res. I — Dimctoka Kasabasının Meriç tarafından görünüşü. a — Dimeloka Çelebi Sultan Mehmed Cami'inin cenub cebhesinden umumî görünüşü. Vohflar DngUİ III. Dimctoka Çelebi Sultan Mehmcd Cai ccbhesindcki esas kapısı tafsilâtı. ^ Res. 7 — Dimctoka Çelebi Sultan Mehmed cami'i, ccnub kapısındaki ikinci kitabe. mmm .... ( ftp 1 . 1 » m»0 mm ha S. Rcs. 6 - Dimctoka Çelebi Sultan Mehmed cami'i. esas kap.daki birinci kitâbe. Res. 8 — Uimetoka Çelebi Sulun Mchmed Cami'i şark cebhesi. Res. 9 — Dimetoka Çelebi Sultan Mchmed Cami'i pencere tafsilâtı. - 1 •— • 1. i Ros. 10 — Dimaioka Çelebi Sultan .Vlehmed Cami'i pencere tafsilâtı 1 R« s. 11 — Dımetoka Çelebi Sultan Mehmccl Cami'i şimal t eblıcsi. 

Dimetoka'da Çelebi Sultan Mehmed Cami'i

http://acikerisim.fsm.edu.tr/xmlui/bitstream/11352/1299/1/Ayverdi.pdf

Dimetoka'da Çelebi Sultan Mehmed Cami'i

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

DSpace@FSM Vakif University