Taha Toros Arşivi, Dosya No: 91/A-Yunus Emr

Aydın, Mustafa

Turkish

Istanbul Sehir University Repository

Türk EJebluaiı 
MUSTAFA AYDIN
Sadık Bir Dost: Yunus Emre
"Fikir çilesi çekmeye alışmış insanla­
rın basit dünya meşgaleleriyle tatmin 
olmaları mümkün değildir” diyor bir 
dostum mektubunda. Gerçekten de 
her şey dolaylı veya dolaysız göreve, 
insanlığımızın gereği olan vazifeye 
çağırıyor. Bunun dışında ne Carnegi’ 
nin “üzüntüyü bırakmak” konusunu 
işleyen, ne de bohemce yaşamanın yol­
larını anlatan kitapların bir anlamı va '.
İnsan, gerçekten insan olabilmenin 
şartları içinde mutlu. Yaptıklarımızın 
içinde kendimiz olmalı, yahut ruh hali­
mize uygun şeyler yapmalıyız. Bunun 
için de, bize bizi hatırlatan, duyguları­
mızı paylaşan sadık bir dosta ihtiyacı­
mız vardır.
İsterdim ki bu dost, sıkıntılarımız, 
gerekli gereksiz didişmelerimiz ara­
sında, kâbuslarla rüyalarımızın dağılıp 
uykularımızın kaçtığı yalnızlık gecele­
rimizde bize seslensin, yürekten anlat­
sın; benliğimizi, insanı, iyi ve kötü 
taraflarımızla bizi; acı ve tatlı yönle­
riyle, iniş ve yokuşlarıyla hayatı yani 
ezeli ve ebedi, basite kaçmadan açıkla­
sın. Tatlı üslûbuyla, ıstıraplar, terslik­
ler ve daha çok hamlıklarımızla bir 
kiriş yayı gibi gerilmiş sinirlerimizi tes­
kin ederek konuşsun; asıl kaynağından 
aldığı bilgilerini hacimsiz zihnimize ve 
gönlümüze döksün. Bizimlealayetme- 
sin, gülmesin garipliklerimize, bilgiçlik 
taslamadan birşeyler öğretsin. İstediği­
mizde, özellikle kendi kendimizi dinle- 
meye h a z ı r  z a m a n la r ım ız d a  
yanımızda bulunsun.
Bence bu Yunus’tu, bir avuç ölmez 
sözün sahibi Yunus.
Her gece yastığımın altından çıkar­
dığım ve ratgele bir sayfasını okudu­
ğum Divanı onun bu özelliklere sahip 
olduğunu gösteriyordu. Onda kendimi 
buluyordum. Daha önce nice defalar 
okuduğum bir şiiri, her seferinde bana 
öncekinden daha anlamlı geliyordu. 
Yepyeni mısralar buldum. Yunus’u, 
deyim yerindeyse, yeniden keşfedebil- 
diğime sevindim.
Eskidenberi tanıdığım Yunus’un 
bendekı tesirinin sebebi neydi? Anlat­
maya çalıştığım olay, edebiyat ve 
düşünce alenimde çokça meydana
gelen bir olaydı. Nice düşünür ve 
yazar, vıllar sonra toplumda tekrar tek­
rar keşfedilir, fikirleri rağbet bulur. 
Sebebi de kanaatımca bir atmosfer 
meselesidir. Yıllar, asırlar da geçse 
insanlığın birbirine tekabül edecek 
ortaklaşa çizgilerinin uyuşması ve sos­
yal şartların benzeşmesi mihverinde 
toplanan bir atmosfer.
Kaldı ki Yunus sıradan bir edebi­
yatçı, bir demagog, bir filozof değil. 
Onda kendi coşkunluğumuzun yankı­
sını görürüz. O, bizden bize gelen bir 
sestir. Ayrıca onda toplumumuzun iç 
yapısıyla özdeş hisler, duygular ve 
değer yargıları vardir. Onu unutturma­
yan ortamdır bu. XIV. yüzyılda doğu­
dan Moğol istilası, batıdan haçlı 
seferleri ile gelen saldırılar karşısında 
iyice sarsılan Anadolu insanını ayakta 
tutan, Yunusların sesi, nefesi ve efsane­
leridir. Bugün Yunus’a o dönem insanı 
kadar muhtacız. Zaten altı asırdır 
unutmadık, onun divanının bulunma­
dığı, İlâhilerinin okunmadığı ev yok 
gibidir.
YU N U S ’U ANLAMAK
Evet Yunus'u anlamaya dünkünden 
daha çok muhtacız. Anlamak değil 
belki de hissetmek onunla yaşamak- 
...Çünkü anlamak teoirik ve felsefi şey­
ler için söz konusu. Burada girmek 
istemiyoruz ama sözün gelişi bizi 
doğu-batı düşüncesinin hikmet- felsefe 
ayrımına götürüyor. Birincisinin yolu his­
setmek, İkincisinin ki anlamak. Felsefe 
olanı olduğu gibi açıklamak, varlıkta 
aleyhimize olabilecek tarafları bul­
mak, bertaraf etmek; hikmet, güzellik­
leri a ram ak, eşyada lehimize 
olabilecek yönleri bulmak, gizli sebep­
leri tesbit etmek, objeden çok subjeye 
yönelmek, yani insanı ele almak kendi 
değer yargıları içinde.
Bir yazar Yunus’un divanı için Bizim 
Divina Comedya (İlâhi Komedya) mız- 
dır” diyor. Bir bakıma doğru, çünkü 
insan kaderi işlenen, ama bu, batının 
anladığı manada komedyadan da tra- 
jedyadan da farklı bir ele alış. Kavram- 
ların  y abanc ıl ığ ın ı ,  te r im ler in  
vuzuhsuzluğunu bir tarafa atarsak 
anlatılmak istenen; varlığımız, varlık
içindeki yerimiz, talihimiz, geçmişimiz 
ve bilhassa geleceğimiz,i nsanın bütün 
sefahet ve yüksekliği, ıstırap ve teselli­
lerimi zdir. Bu divanda zevk fırtınaları, 
korkuları, ümitleri, pişmanlıkları, 
isyanları, şüpheleri tesellileri ve iman­
ları ile bütün bir insan hayatı vardır.
Alabildiğine sade, ama basite kaç­
madan, en cahilinden en bilginine 
kadar her tür, okuyucunun birşeyler 
anlıyabileceği bir anlatım. Temada yer 
ve zaman kavramı yok, yani müşahhas 
bir tabiat mevcut değil. Ezelden ebede 
uzanan zaman içindeki insanı başka 
türlü ele almak belki de mümkün 
değildi.
Şiirlerinin bir kısmında büyük bir 
ölüm korkusu, sürekli bir kasvet, 
günahlardan şikayet, duaya yakın bir 
inilti hissedilir. Önce tasavvufun diya­
lektiği içinde kıvranır; derece ümit- 
ümitsizlik, korku, endişe...ile ilerler. 
Son kademede ölümden değil Allah’ 
tan korkar, hayata yeterince değer 
verir. Kâinat içindeki yerini bulduğu 
için mutludur. Bu safhada dini terimler 
ve kavramlar da yerini bulmuş, tasav­
vufun karmaşık diyalektiğinden 
kurtulmuştur.
YUNUS’DA TEMALAR
Yunus, yukarıda da belirttiğimiz 
gibi insanın gerçek trajedisini işlemiş 
tir. Onda günübirlik konulara rastla­
mayız; geçim endişesi, aile sıkıntısı, 
evlât acısı, yakınlarının şahsî ve ailevî 
problemleri hemen hemen hiç yer 
almazlar. O, insanlığın genel kader çiz­
gisi üzerinde durmuştur. Bunlar: 
kabir, ömrün geçişi, ölüm, vahdet-i 
vücut, dünyalık, Allah’a iman ve yaka­
rış, dini temler, insanın yalnızlığı, aşk 
ve mavera, nasihatlar ve hayatın gayesi 
gibi insanın özüne ait problemlerdir.
Birbiri peşisıra akıp giden zaman 
içinde insanın yakalıyabildiği ilk ger­
çek şüphesiz ömrün geçişidir. Ezel ile 
ebed arası bir köprüde insan, bir nok­
tada çakılıp kalmadığını, bir mecraya 
doğru sürüklenip gittiğini görür. Dün 
ve yarın burada düşüncenin konusu 
olmaya başlar. Değişik ama aynı kay­
naktan doğan yığınla tem, bu düşünce­
nin hem itici gücü hem de konusu olur.
Türk Edebiyatı — —
Yunus da önce hayatın akışı, ömrün 
geçişi üzerinde duruyor. Çünkü 
“Geçen bu eyyam (1) ellere girmez”. 
Koştukça ucunu elimizden kaçırdığı­
mız hayatın arkasından “Ah nideyim 
ömrüm seni” diye hayıflanır. Gözünü 
yummasıyla açması arasında çok şey­
ler değiştirmiştir. “Bir yel esip geçmiş 
gibi” ömür gelip geçmektedir.
Geçip giden ömrü bekliyen bir 
durak var: Ölüm. Hayatın kaçınılamaz 
bir neticesi İlâhî emir: “her canlı onu 
tadacaktır” sanki doğum ölüm içindir.
Yunus, her samimi mümin gibi onu 
hatırından çıkarmaz, bize de hatırlatır: 
“Anadur ölümün zinhar” Daima hazır­
lıklı olmamızı ister:
“Vaktinize hazır olun, ecel vardır 
gelir bir gün,
Emanettir kuşça canın, issi (2) vardır 
alır bir gün”
Mezara konuncaya kadar ki ölüm 
ahvalini çok canlı tablolar halinde 
verir:
“Gözlerim göğe süzülü, canım göğüs­
ten üzüle, dilim tetiği bozula.” “Uç 
biçildi kefen donum, hazrete yönelttim 
yönüm” “Urdular suyum ılıdı, kavim 
kardeş cümle geldi". “Geldi salacak (3) 
sarılır, dört yana sala verilir, el nama­
zına derilir...Salacanım getirdiler, mak- 
berime yetirdiler, halka olup 
oturdular. .Çün cenazeden seçtiler, 
üstüme toprak saçtılar, hep koyuben 
kaçtılar.”
BERZAH ALEMİ
Bu noktada kabir hayatı Yunus’u 
fazlasıyla meşgul eder, sık sık mezar­
lıkları gezer. Çünkü onların, hal diliyle 
de olsav anlattıkları çok şey vardır. 
Hece taşları arasında dolaşırken topra­
ğın altını da görmekte veya görür gibi 
hissetmektedir, “kara toprağa karışmış 
tenler görmektedir":
“Çürümüş, toprak olmuş ten, sin 
içinde yatar pinhan (4)
Boşanmış damar akmış kan, batmış 
kefenleri gördüm”
Onlar “ne söylerler ne bir haber 
verirler” ama Yunus, o âlemi görmüş 
ve sakinleriyle konuşmuşçasına bilir. 
“Kimi yiğit kimi koca, gündüzleri olmuş 
gece”. Peygamberlerden, en zalim 
insana kadar her türlüsünü içine almış 
bulunan bu “Kara toprak”, “Ne kapısı 
vardır giresi, ne yemek vardır yiyesi, ne 
ışık vardır göresi, dün olmuştur 
'gündüzleri”.
Değişik insanlarla dolu; “Kimisinin 
evleri yıkılmış, günlük endişelerden 
kesilmiş, yaylalar yaylamaz, kışlalar 
kışlamaz olmuş; ağzında dilleri bar tut­
tuğu için dilleri söyliyemez, hayatta iken 
gül deren elleri gül toplayamaz olmuş.”
Bunlar şairi hayatta yapılması
gerekli işlere doğru götürüyor. Köklü 
ve kalıcı bir erdem aramaya koyulu­
yor, mezara girip çürümeyen bir nesne 
arıyor. Sonunda insan bedeninden 
bağımsız olarak var olabilen insan 
ruhunu buluyor, oradan tanrıya 
yükseliyor. Öyle ya:
“Ölür ise ten ölür, canlar ölesi değil”.
HAYAT HİKÂYEMİZ
Yunus burada hayat hikâyemizi ele 
alıyor: Allah, insanın özü demek olan 
ruhunu, belli bir süre kalmak ve sonra 
.tekrar dönmek üzere dünyaya 
gönderdi:
Ol dost beni veribidi, var dünyayı bir 
gör dedi
Geldim gördüm hoş arayış, seni seveli 
kalmaz ana”
Ne _yazık ki insanoğlu bu erdemin 
aslını unuttu, tatlı bir arayışın içine 
girdi. Bazıları gerçek erdemi buldu, 
bazıları yolda basit şeylerin içinde 
kayboldu.
Yunus, insanın dünyaya gelişı-gidiş 
hikâyesini, kısaca dramını bir dolabın 
dilinden anlatmaya çalışır:
“Beni bir dağda buldular, kolum 
kanadım kırdılar, dolaba lâyık gördü­
ler... Ben bir dağın ağacıyım, ne tatlıyım 
ne acıyım, ben Mevlâm’a duacıyım- 
...Dağdan kestiler hezenim, bozuldu 
türlü düzenim..Dülgerler beni yondu, 
her azam verine kondu, bu iniltim* Hak'
Yunus Emre insanımızla öylesine iman bütünlüğü içindedir ki, yurdumuzun her 
yanında ona sahip çıkılmış, adına çeşmeler, türbeler, mezarlar adfedilmiştir.
Tiirk Edebiyatı AĞUSTOS
tan geldi, derdim vardır imlerim. Suyum 
alçaktan çekerim, dönüp yükseğe döke­
rim, görün ben neler çekerim, derdim 
vardır illilerim".
Ya insan? Sıradan bir çamurken, bir 
gün kendisinden bir parça alınır. Düz­
gün bir şekil verildikten sonra kendi­
sine İlâhî ruhtan bir nefha üflenir. 
Oyalayıcı dünyaya gönderilir. Artık 
üzerine düşen görev, çalışıp çabalayıp 
bu yüce özü balçığın içinden kurtar­
mak ve asliyetine döndürmektir.
DÜNYALIKLARA BATIŞI
İnsanın araması gerekli en büyük 
gerçek bu olması gerekirken, küçük 
hedeflerin, dünyalıkların içinde kaybo­
luyor, bir araç olması gereken şeyler 
asıl gayeler halini alıyor.
Yunus, dünyalığa gerektiği kadar 
değer vermemizi ister, tavsiyelerde 
bulunur:
“Nice cemettin ise mal, alır varislerin
nihai
Sinde sen çekersin vebal, anadur ölü­
mün zinhar”
Çünkü “Sen onu malın sanma, haram 
ise vebali, helâl ise suali” vardır. Nice 
malı çok kimse, bir yakasız gömlekle 
gider. Zaten sen “Bu teni ne kadar beste­
sen de bir gün gelir onu kurt kuş yer 
bitirir."
Ecel erer kurur baş, tez tükenir uzun
yaş
Düpdüz olur dağ U taş, gök dürülür 
yer gider.
Dünyadaki gerçek varlık, gönül var­
lığıdır, işe yarıyacak ve insanı zengin 
edecek olan odur; onsuz mutlu olmaya 
imkân yoktur:
“Kemdürür yoksulluktan nicelerin 
varlığı.
Bunca varlık iken gitmez gönül 
darlığı.”
AŞK, DERVİŞLİK VE VAHDET
Onda aşk gerçek insanlık yoludur. 
Bir diriliş, bir kendine geliştir. Tanrı' 
ya:
“Bu dünyada öldür beni, varıp anda 
ölmiyeyim...bir dem aşksız olmıyayım" 
diye niyazda bulunur. "Söyler aşık 
dilinden bunları Y unus; eğer aşık isem 
ölmezem ayruk".,(
Aşk yolunda halden hale girer, mer­
haleler kateder:
“Halden bilen dertli kardeş, gel gör 
beni aşk neyledi” Gönül öyle bir sev­
daya düşmüştür ki “Ne âkil ne divane” 
mecnun gibi yürür. Dostu düşünde 
görür, uyanır melûl olur. Bu, çetin bir 
yoldur, kararsızdır; “Gâh eser yeller 
gibi, gâh tozar yollar gibi; gâh akar sel­
ler gibi” benzi sarı, gözü yaşlı miskin 
bir biçare. Velhasıl çileli bir yoldur bu:
Binbir belâ çekmeyince Nuh gibi tufanda 
gemiye binemez; İsmail gibi kurban 
olmayınca Cebrail güzel koçu indirmez, 
Musa gibi çobanlık etmiyen Tanrı ile 
konuşmak için Tür Dağına çıkamaz”.
Yunus bir ara vahdet-i vücudun 
diyalektiği içinde bocalar,1 bazı kereler 
ümitsizliğe kapılır, aşk yolu dervişlik 
bile zorlaşır, kendi kendine “Sen derviş 
olamazsın” diye sitem eder. Zira 
“Dövene elsiz gerek, sövene dilsiz gerek'
’ Hep intizar halindedir:
"Yürek yanar yaşım akar, şu gözlerim 
yola bakar
Gayri yüze nice bakar, Hak cemalin 
gören kişi.
Eğer öldürseler, külünü göğe savur- 
salar yine onu ister. Sonra aşık bu kar­
maşık di yal ekt i kt en kur t ul ur ,  
sakinleşir, huzurla dolar, şükreder; 
çünkü "Hak'tan gelen şerbeti içmiştir”, 
"Kuru iken vaş, ayak iken baş olmuştur" 
Sözün kısası vahdete ermiştir.
Ama yine de mavera (maddi dünya­
nın ötesi) onu düşündürür. Huzura 
çıkış ve bağışlanmada kesin bir emni­
yet yok, ümit ve korku paralel yürüyor: 
“Bir gün Hazrete karşı” varacak 
“ağlavu ağlayu". Varılacak ama "Bu 
can azat mı olacak yoksa yedi tamu (5) 
da yanıp kalacak mı" belli değil. Orası 
apayrı bir âlem, kendisine has işlemleri 
var: Hesap, kitap, mizan, sırat, cennet, 
cehennem...
Yuııus’un deyişlerinin büyük bir 
kısmı da Tanrı’va karşı samimi yaka­
rışlardır, “Allah sana sundum elim". Bu 
yakarış ve çağırışına eşyayı ve mukad­
des değerleri de katar:
"Dağlar ile taşlar ile çağırayım Mev- 
lâm seni.
Seherlerde kuşlar ile çağırayım Mev- 
lâm seni"
Ayrıca kitap, peygamber, Kâbe... 
gibi temler büyük yer tutuyor. Yunus’ 
ta... Hepsinin başında ehl-i sünnet 
inancına uygun bir peygamber inancı 
bir Muhammed (S.A.V) sevgisi vardır. 
"Allah âlemi Muhammed'in aşkına 
y a r a t mı ş t ı r ”  kuds i  h a d i s i n i  
şiirleştirirken:
"Araya araya bulsam izini, izinin 
tozuna sürsem yüzümü,
Hak nasip etse görsem yüzünü, ya 
Muhammed canım arzular seni.”
gibi samimi deyişlerinin yanında, selâ- 
vatın anlam ve ahenk bakımından 
Türkçemizde tam karşılığı olan “Adı 
güzel kendi güzel Muhammed" gibi 
veciz anlatımları vardır. “Güzel 
Kâbetullah” da kıblegâhımız için söy­
lenmiş nefis bir şiirdir.
İ NS ANI N YALNI ZLI ĞI  VE 
ÖĞÜTLER
Yalnızlık, insan trajedisinin önemli 
bir konusudur, hem de reel bir konu. 
İnsan herşeyden önce anasından yalnız 
doğar ve tek başına ölür. Tanrı karşı­
sındaki sorumlulukları da genel olarak 
ferdidir.
Yalnızlık özellikle çile çekenlere bir 
gariplik verir. Bu köklü tema Fuzuli’de
bile:
Ne yanar kimse bana ateş-i dilden (6)
özge,
Ne açar kimse kapım bad-ı sabadan 
(7) gayrı.
şeklindeki deyişiyle, dünya edebiyatı­
nın, yalnızlığı anlatan en veciz beyitini 
meydana getirir. Yunus da “Şöyle 
garip bencileyin” der:
“Bir garip ölmüş diyeler, Uçgünden 
sonra duyalar,
Soğuk su ile yuyalar, şöyle garip 
bencileyin.
Gariplere özü göyner, bu isterse gökte 
yıldızı olsun: Çünkü doğuş yalnız, iş 
yalnız, ölüm yalnız, mezarda yalnız.
* Y'unus, deyişlerinin bir kısmını da 
öğütlere ayırır:
“Merdivenden iterler kim yüksekten 
bakar ise,
Dış yüzüne ol sızar içinde her ne var
ise.
Sözün kendisi bile öyledir: “Az söz 
erin yüküdür, çok söz hayvan yüküdür”. 
O kişinin derecesini ortaya koyar.
Dileğinin ölçüsünü ise şöyle belinir: 
“Yalan söyler görmeyen, haberi gören 
bilir”. “Sen sana ne sanırsan ayruğa da 
anı san” sosyal ilişkilerin tek ölçüsü­
dür: “Kendine yapılmasını istemediğin 
şeyi başkalarına da yapma” düsturu­
nun bir başka ifadesidir.
Dostluğun ölçüsü ise şöyle verilmiş: 
Gördün yarin doğrudur, baş kogil 
ayağına
Çıkar ciğerin yedir, eğer çaren var
ise.
“Gördün yarin eğridir, nen varsa 
kurtul”. Çünkü nasıl doğru yar “oğul­
dan tatlı, yardan yiğrekse” eğri dost da 
o derece kötü ve insan için zararlıdır. 
Ama yine de her şeyin üzerinde hayatın 
gayesi gönül almak, iyilik yapmaktır: 
“Bir hastaya uğramış bir içim su vermiş­
sek o yarın (öbür dünyada) karşımıza 
ab-ı hayat olarak çıkacak; bir fakire ver­
diğimiz eski giysiler bize hülle donu 
olarak” iade edilecektir.
( 1) Günler
(2) Sahip.
(3) Kefen 
. (4) gizli.
Taha Toras Arşivi
* 0 0 1 6 4 1 0 2 1 0 1 0 *


Sadık bir dost:Yunus Emre

http://openaccess.marmara.edu.tr//bitstream/11424/137711/2/001641021010.pdf

Sadık bir dost:Yunus Emre

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository