Perdok, B.H.

Wageningen Yield 

631.116(492) 
631.1:657.44 
DE ONTWIKKELING VAN HET AANTAL BEDRIJVEN 
EN DE BEDRIJFSGROOTTE 
B.H.PERDOK 
Landbouw-Economisch Instituut, 's-Graveii/iage 
De nieuwe gegevens over het aantal bedrijven in 1959, die sinds kort beschikbaar 
zijn gekomen van het Centraal Bureau voor de Statistiek, vormen een goede aanlei-
ding voor een nadere beschouwing over de ontwikkeling van de bedrijfsgroottestruc-
tuur. Alvorens hier op in te gaan is het wellicht goed de betekenis van de bedrijfs-
groottestructuur in het kort toe te lichten. 
BEDRIJFSGROOTTE EN ARBEIDSPRODUCTIVITEIT 
De bedrijfsgrootte blijkt van invloed te zijn op de arbeidsproduktiviteit per werker. 
Naarmate er in een bepaald gebied meer kleine landbouwbedrijven voorkomen, is 
de arbeidsproduktiviteit in de regel lager. Uit verschillende onderzoekingen is geble-
ken, dat hoewel de produktiviteit per oppervlakte op de kleine bedrijven over het alge-
meen aanmerkelijk hoger ligt dan op de grote bedrijven, de veel dichtere arbeids-
bezetting op de kleine bedrijven toch een belemmering vormt voor het bereiken van 
een redelijke arbeidsproduktiviteit. 
Bij het zoeken naar een oplossing hiervoor blijft een te groot aantal kleine bedrijven 
moeilijkheden geven. Een intensiever grondgebruik is slechts tot op zekere hoogte 
mogelijk, b.v. door verbouw van meer arbeidsintensieve gewassen. Uitbreiding van 
etageteelten is meestal wel mogelijk, maar de omvang hiervan wordt beperkt door 
de afzetmogelijkheden en houdt derhalve voor de boer ook zekere risico's in. Ander-
zijds kan de arbeidsbezetting op deze bedrijven slechts in zeer beperkte mate worden 
verminderd, omdat in vele gevallen de minimumbezetting - dat wil zeggen boer + 
echtgenote - reeds bereikt is. 
Het is dan ook niet verwonderlijk, dat bij het streven naar agrarische structuurver-
beteringen getracht wordt zo mogelijk te komen tot een vergroting van de bedrijfs-
oppervlakte van kleine bedrijven, teneinde ook op deze wijze een verhoging van de 
arbeidsproduktiviteit per werker te bereiken (1). Op de niet te onderschatten conse-
quenties die voor de agrarische bevolking aan dit streven verbonden zijn, zal in dit 
artikel niet worden ingegaan. Een gelukkig verschijnsel is dat het aantal kleine land-
bouwbedrijven geleidelijk vermindert, welke vermindering vrijwel uitsluitend veroor-
zaakt wordt door een spontane afneming. Dat deze afneming belangrijk is, blijkt 
duidelijk uit de gegevens van de landbouwtellingen. 
BEROEPSGROEPEN 
Het aantal getelde bedrijven kan worden ingedeeld naar het hoofdberoep van de 
grondgebruikers in : landbouwers, tuinders, landarbeiders en niet-agrarische beroeps-
Landbouwvoorl. dec. I960 683 
OVERDRUK UIT LANDBOUWVOORLICHTING 17. 12. 683-687. 'S-GRAVENHAGE, DEC. 1960 
B. H. PERDOK 
personen.* In tabel 1 is de ontwikkeling van het aantal bedrijven in deze beroepsgroe-
pen sinds 1910 weergegeven. 
TABEL 1. De ontwikkel 
Beroepsgroepen 
ng van het aantal bedrijven per beroepsgroep 
1910 1930 1947 1 1950 1955 
aantal bedrijven in indexcijfers (1947 
1957 
100) 
1959 
| absoluut 
Landbouwers > 1 ha 
Tuinders > 0,01 ha 
Landarbeiders > 1 ha 
Niet-agrariërs > 1 ha 
75 
40 
396 
153 
89 
63 
243 
158 
100 
100 
100 
100 
100 
260111 
98 
97 
88 
106 
98 
255975 
94 
100 
101 
118 
97 
252284 
88 
93 
111 
164 
95 
246738 
87 
91 
96 
170 
93 
171538 
35623 
5323 
30518 
Alle beroepen (' 
ndex 
abs. 
82 
213881 
93 
241591 243002 
Bronnen: Dir. v.d. Landbouw en CBS 
Omstreeks 1947 blijkt er een belangrijk keerpunt te zijn in de ontwikkeling van het 
aantal bedrijven. Tot 1947 nam het totale aantal toe; daarna kunnen we het omge-
keerde constateren. 
Het aantal bedrijven, waarop de landbouw als hoofdberoep werd uitgeoefend, ver-
toonde deze tendentie nog iets sterker. Het aantal grondgebruikers voor wie het land-
bouwbedrijf geen hoofdzaak was, vertoonde een tegengestelde ontwikkeling. Tot 1947 
was hier een sterke daling en nadien een stijging van het aantal bedrijven. 
Als oorzaak van de verschillende ontwikkeling in deze perioden kan in de eerste 
plaats worden opgemerkt, dat voornamelijk door ontginning en splitsing het aantal 
landbouwbedrijven tot 1947 kon toenemen (2). De oppervlakte cultuurgrond ver-
meerderde nl. met 23%; op de zandgronden, waar de toeneming van het aantal be-
drijven het grootst was, verdubbelde de oppervlakte zelfs. Na 1947 werden er vrijwel 
geen bedrijven meer als gevolg van ontginning gesticht, terwijl de vermeerdering als 
gevolg van het splitsen van bedrijven, veel geringer was dan de vermindering, doordat 
vele kleine bedrijven werden opgeheven. 
De verschillende ontwikkeling van de beroepsgroepen kan gedeeltelijk worden ver-
klaard door een verschuiving tussen de beroepsgroepen. Vóór 1947 zag een vrij 
groot aantal landarbeiders kans zelfstandig boer of tuinder te worden. Deze mogelijk-
heden zijn langzamerhand geringer geworden, terwijl anderzijds ook de belangstelling 
onder de landarbeiders om zelfstandig te worden door middel van het kleine-grond-
gebruik sterk is afgenomen. 
Het niet-agrarisch grondgebruik daalde in de periode van 1930 tot 1947 waarschijn-
* Het LEI gebruikt een beroepsindeling die enigszins afwijkt van de CBS-indeling. Het beroeps-
criterium landbouwer is o.a. scherper gesteld, zodat er belangrijke niveauverschillen ontstaan. De 
ontwikkeling van het aantal bedrijven in de verschillende beroepsgroepen vertoont evenwel dezelfde 
tendenties. In het LEI-rapport over de bedrijfsopvolging en de beroepskeuze in land- en tuinbouw 
zijn vergelijkingen gemaakt van de resultaten van beide tellingen. 
684 Landbouwvoorl. dec. 1960 
AANTAL BEDRIJVEN EN BEDRUFSGROOTTE 
lijk mede omdat de exploitatie steeds hogere eisen ging stellen, en door een schaarser 
worden van de cultuurgrond. Na 1947 is er echter weer een belangrijke toeneming van 
deze groep te constateren. Uit LEI-onderzoekingen bleek, dat deze toeneming hoofd-
zakelijk veroorzaakt werd door personen die oorspronkelijk tot de zelfstandige agra-
rische bevolking hebben behoord. Vele kleine boeren kozen een niet-agrarisch hoofd-
beroep en handhaafden hiernaast het grondgebruik. In vele gevallen werd een oor-
spronkelijk niet-agrarisch nevenberoep tot hoofdberoep gekozen, waardoor het grond-
gebruik op de tweede plaats kwam (4). 
Dit verschijnsel moet dus meer gezien worden als een gevolg van de sterke overgang 
en afvloeiing van de agrarische bevolking, dan van een algemeen toenemende interesse 
voor grondgebruik door niet-agrariërs. Wellicht zal deze categorie mettertijd weer 
gaan afnemen. 
GROOTTEKLASSEN 
Behalve de wijzigingen in aantal en de verschuivingen tussen de beroepsgroepen, 
kan er tevens een belangrijke verandering in de bedrijfsgroottestructuur worden ge-
constateerd. 
TABEL 2. De historische ontwikkeling van het aantal bedrijven 
(hoofdberoep landbouwer; in honderdtallen) 
Grootteklassen 
in ha 
1- 3 
3- 5 
5-10 
10-20 
20-30 
30-50 
>50 
Alle groottekl. 
1910 
} 554 
373 
294 
1 233 
34 
1488 
1930 
294 
289 
508 
398 
236 
25 
1750 
1947 
356 
300 
559 
478 
166 
95 
22 
1976 
1950 
306 
296 
606 
475 
154 
86 
20 
1943 
1955 
236 
269 
617 
487 
153 
85 
19 
1866 
1957 
162 
229 
593 
506 
154 
84 
19 
1747 
1959 
151 
212 
571 
523 
154 
85 
19 
1715 
Bronnen: Dir. v.d. Landbouw en CBS 
De gegevens in tabel 2 zijn beperkt tot de groep landbouwers. Het blijkt dat de ver-
meerdering van het aantal bedrijven van 1-5 ha in de periode van 1910 tot 1947 naar 
verhouding minder groot is geweest dan dat van het totale aantal bedrijven. Hierdoor 
daalde dit percentage blijkens tabel 3 (blz. 686) van 37 tot 33. 
Wederom kan hier de ontginning als een van de voornaamste oorzaken worden 
genoemd, aangezien deze in vele gevallen bedrijfsvergroting tot gevolg had (2). Op de 
zandgronden daalde het hoge percentage zelfs van 46 tot 36. Voor de situatie nà 1947 
is het opmerkelijk dat, ondanks het feit dat de cultuurgrond vrijwel niet vermeerderde, 
toch het percentage kleine bedrijven nog sterk achteruitging; nu echter ten gevolge 
Landbouwvoorl. dec. I960 685 
B. H. PERDOK 
TABEL 3. Percentag< 
1- 5 ha 
5-10 ha 
10-20 ha 
20-50 ha 
>50ha 
Totaal 
: bedrijven naar grootteklasse 
1910 
37 
25 
20 
16 
2 
100 
1947 | 1959 
33 
29 
24 
13 
1 
100 
21 
33 
31 
14 
1 
100 
van een sterke afneming van het aan-
tal bedrijven in deze grootteklasse. 
Als oorzaken kunnen genoemd wor-
den het niet aanwezig zijn van op-
volgers of de overgang naar een niet-
agrarische beroepsgroep, terwijl ook 
in sommige gevallen bedrij fsvergro-
ting plaatshad (3). 
Wat de andere grootteklassen be-
treft, valt voor de bedrijven van 10-20 
ha een regelmatige toeneming te constateren, terwijl van de grotere bedrijven een 
geringe verschuiving naar deze middengroep heeft plaatsgehad. Vergroting van een 
aantal kleinbedrijven en splitsing van grote bedrijven zijn hiervoor als oorzaak aan 
te wijzen. Indien men nagaat tot welke bedrijfsgrootte het aantal kleine bedrijven 
sinds 1947 een vermindering vertoont, dan is het treffend, dat deze grens in 1950 
ongeveer bij 5 ha lag en in 1959 was opgelopen tot 10 ha. In alle groepen van land-
bouwgebieden was deze beweging te constateren. 
TABEL 4. Ontwikkeling aantal bedrijven in de periode 1947-1956 (hoofdberoep landbouwer) 
Gebieden 
Groningen . . . 
Friesland . . . . 
Drente 
Overijssel . . . . 
Gelderland . . . 
Utrecht 
Noord-Holland . 
Zuid-Holland . . 
Zeeland . . . . 
Noord-Brabant . 
Limburg . . . . 
Nederland . . . . 
Zeekleigronden . 
Rivierkleigronden 
Weidestreken . . 
Zandgronden . . 
Veenkoloniën . . 
Tuinbouwgebieden 
Aantal bedrijven in 1959 
, . 
9383 
17059 
14214 
21518 
31017 
6131 
9784 
11996 
7776 
28147 
12858 
171538 
25265 
17448 
29762 
91447 
5289 
2327 
index 1947 
= 100 
88 
86 
87 
87 
84 
93 
89 
91 
79 
87 
80 
87 
91 
83 
93 
85 
89 
92 
Percentage bedrijven 
per grootteklasse 
1-5 ha 1 10-20 ha 
1947 | 1959 
24 
31 
28 
34 
48 
22 
19 
23 
40 
29 
41 
33 
32 
46 
20 
36 
18 
25 
15 
19 
15 
21 
34 
17 
14 
20 
27 
16 
24 
1947 | 1959 
24 
22 
31 
24 
17 
35 
35 
31 
18 
26 
20 
21 j 24 
21 
20 
14 
23 
9 
21 
19 
18 
33 
23 
35 
33 
28 
27 
41 
30 
22 
41 
39 
36 
25 
33 
31 
31 
24 
25 
39 
30 
43 
38 
Gemiddelde bedrijfsgrootte 
in ha 
18,2 
13,1 
10,9 
9,1 
7,5 
13,3 
15,5 
15,1 
13,6 
8,0 
8,1 
11,1 
16,6 
8,7 
14,2 
8,7 
15,2 
12,2 
19,4 
14,2 
12,7 
10,0 
8,7 
12,4 
15,5 
14,6 
16,3 
10,7 
9,8 
12,2 
19,3 
10,2 
13,8 
9,8 
16,7 
12,2 
Bron: CBS. 
686 Landbouwvoorl. dec. 1960 
AANTAL BEDRIJVEN EN BEDRIJFSGROOTTE 
REGIONALE VERSCHILLEN 
Voor een regionaal inzicht in de ontwikkeling van de bedrijfsgroottestructuur in de 
laatste jaren zijn in tabel 4 enkele kengetallen per provincie en per groep van land-
bouwgebieden in 1947 en 1959 opgenomen.* Hierin zijn de veranderingen weergegeven 
in de twee grootteklassen, die het sterkst zijn gewijzigd. 
De tussentijdse ontwikkeling, die geconstateerd werd in 1950, 1955 en 1957 ver-
toont ongeveer hetzelfde beeld, hoewel het lijkt dat de ontwikkeling de laatste twee 
jaren iets vertraagd is. 
De provinciale verschillen in ontwikkeling houden een duidelijk verband met het 
karakter van de landbouw, zoals dit getypeerd wordt door de gegevens van de groepen 
van landbouwgebieden, maar laten zich hierdoor uiteraard niet geheel verklaren, 
omdat hiernaast nog andere factoren, o.a. de invloed van de industrialisatie, een rol 
spelen. 
SAMENVATTING 
Samenvattend kan worden gezegd dat er de laatste jaren sprake is van een verbete-
ring van de bedrijfsgroottestructuur in de landbouw, die grotendeels een gevolg is van 
een natuurlijke ontwikkeling. Deze ontwikkeling resulteert in een vergroting van het 
aantal ha per man en is van belang voor de noodzakelijke verhoging van de arbeids-
produktiviteit en de versteviging van de positie van de landbouw. 
LITERATUUR 
1. Nota over het structuurbeleid in de landbouw. Zitting Tweede Kamer 1957/1958-5178. 
2. Het kleine boerenvraagstuk op de zandgronden; een economisch-sociografisch onderzoek van 
het LEI; 1951. 
3. De ontwikkeling van het kleine-boerenvraagstuk op de zandgronden in de periode 1949-1953. 
LEI-rapportnr. 212; 1954. 
4. Het kleine-boerenvraagstuk op de zandgronden; ontwikkeling in de periode 1949-1958. LEI-
rapport nr. 347; 1960. 
's-Gravenhage, augustus 1960 
* Bij deze gegevens is geen correctie aangebracht voor de nieuwe landbouwgebiedsindeling, die 
sinds 1957 is toegepast. De verschillen die hierdoor zullen zijn ontstaan, zijn echter niet van invloed 
op de globale ontwikkeling zoals deze hier is geschetst. 
Landbouwvoorl. dec. I960 687 
DRUK: H. VEENMAN EN ZONEN N.V. - WAGENINOFN 


De ontwikkeling van het aantal bedrijven en de bedrijfsgrootte

NARCIS 

Name not available

http://library.wur.nl/WebQuery/wurpubs/fulltext/391292

De ontwikkeling van het aantal bedrijven en de bedrijfsgrootte

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Wageningen Yield

NARCIS

Name not available