У артыкуле разглядаецца беларуская матэматычная тэрміналогія акупацыйнага перыяду

Дзятко, Дзмітрый Васільевіч

Belarusian State Pedagogical University Repository

Д.В.Дзятко (Мінск)  БЕЛАРУСКАЯ МАТЭМАТЫЧНАЯ ТЭРМІНАЛОГІЯ  АКУПАЦЫЙНАГА ПЕРЫЯДУ Уплыў сацыяльна-палітычных фактараў з'яўляецца вызначальным для развіцця тэрміналагічнай лексікі. У 1941 – 1944 гадах на тэрыторыі Беларусі уніфікацыйная моўная палітыка па аб'ектыўных экстралінгвістычных прычынах аказалася перапыненай. Рэвізія беларускамоўных тэрміналагічных рэсурсаў, уласцівая для названага гістарычнага этапу, у асноўным была абумоўлена практычнымі патрэбамі выкладання школьных дысцыплін. Менавіта прыкладной накіраванасцю тэрмінаграфічных выданняў тлумачыцца няцэльнасць і няпоўнасць многіх тэрмінасістэм гэтага часу.  Усебаковае навуковае асэнсаванне агульных тэндэнцый, уласцівых сістэмам тэрмінаў акупацыйнага перыяду, істотна абцяжарана недастатковай колькасцю даступных для даследавання крыніц і таму, як вынік, немагчымасцю досыць поўна і аб’ектыўна апісаць актыўныя моўныя працэсы. На наш погляд, лагічным будзе дапусціць, што тэрміналогія розных галін навукі ў першай палове 1940-х гадоў развівалася ў адным накірунку. Таму прааналізуем вызначальныя тэндэнцыі ў беларускай навуковай тэрміналогіі ваеннага часу, зыходзячы з лексіка-словаўтваральнага апісання тэрміналагічнага апарату “Праграмы матэматыкі для народнае школы”, выдадзенай пад эгідай Інспектарыяту беларускіх школ пры Генеральным камісары Беларусі [5].  Праграма складаецца з трох раздзелаў: арыфметыкі, геаметрыі і элементарнай алгебры. Асноўная ўвага надаецца арыфметыцы, таму, натуральна, у дакуменце пераважае арыфметычная тэрміналогія – адна з найбольш сфарміраваных і ўстойлівых падсістэм матэматычнай лексікі. Паколькі "Праграма" ў лінгвістычным плане не з'яўляецца самастойным тэрміналагічным даследаваннем, правядзём супастаўляльны аналіз некаторых, найбольш "праблемных", на наш погляд, спецыяльных матэматычных найменняў. Табліца 1 № Праграма, 1941 [5] Праект, 1935 [6] Слоўнік матэматычнае тэрмінолёгіі, 1927 [2] Дуж-Душэўскі, Ластоўскі, 1923 [4] Элементарная матэматыка, 1922 [1] 1. абыймо аб’ём аб’ём абыймо аб’ём 2. акружына акружына акружына акружнасьць акружына 3. валец цыліндр цыліндр кругляч, цыліндр валец, цыліндр 4. кант рабро кант кант кант 5. кантаслуп прызма прызма прызма кантаслуп, прызма 6. куля шар сфэра, гала клуб куля 7. простакутнік прамавугольнік простакутнік прастакутнік простакутнік 8. простастаўнік перпендыкуляр пэрпэндыкуляр прастапад, пэрпэндыкуляр простастаўная (лінія) 9. процант процант процант            --- адсотак, процант 10. разьвёртка развёртка разгортка разварот разьвіненьне 11. ромб ромб ромб ромб сукосьнік, ромб 12. роўналежна-бочнік паралелеграм паралелёграм роўналегла-бочнік, роўналежна-бочнік роўналежна-бочнік РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ13. роўнядзь плоскасць роўніца роўнядзь, пласмо, плашчыня роўніца 14. стажок конус конус конус, кучмень стажок, конус 15. трапэцыя трапецыя трапэцыя трапэцыя трапэз 16. трыкутнік трохвугольнік трыкутнік трыкутнік трыкутнік 17. цыфра цыфра цыфра лічба (рус. ‘число’) цыфра, лічбіна Такім чынам, у аўтара(ў) “Праграмы” заўважаеца адсутнасць адзінага прынцыповага падыходу да выбару тэрмінаадзінак. У лексіка-словаўтваральным плане відавочна арыентацыя на тэрміналагічны апарат “Элементарнай матэматыкі” [1] і, у меншай ступені, на іншыя тэрміналагічныя слоўнікі 20-х гадоў [2; 4]. Не выключана, што асноўнай тэрміналагічнай крыніцай для складальнікаў дакумента паслужыў “Беларуска-рускі слоўнік” М.Я.Байкова і С.М.Некрашэвіча (1925 г.), куды амаль у поўным аб’ёме была ўключана матэматычная тэрміналогія “Элементарнай матэматыкі”. У аснове канцэпцыі выдання ляжыць сфармуляваная Л.Більдзюкевічам ідэалогія тэрміналагічнага пурызму, якая заключаецца ў тым, што “асноўныя матэматычныя разуменьні знаходзяцца ў народнай мове й толькі трэба пастарацца іх адтуль узяць; што ж датычыцца больш складаных матэматычных разуменьняў, то тэрміны для іх павінны быць створаны на аснове народнай мовы й толькі ў крайнім выпадку можна карыстацца клясычнымі  або чужаземнымі" [3, с.23].  Словаўтваральны аналіз зафіксаваных у “Праграме” лексем сведчыць пра актыўнасць афіксальнага тэрмінаўтварэння і складання. Афіксальны спосаб утварэння матэматычных тэрмінаў прадстаўлены суфіксацыяй (гл. табліцу 2) і афіксацыяй.  Табліца 2   С У Ф І К С А Ц Ы Я ЛГ- клас Матывацыя Утваральны фармант Тэрмінаадзінка Subm Sub, Verb  -нік кут-нік(ø) [5, с.6], склад-нік(ø) [5, с.7];  Verb -льнік адыма-льнік(ø), зьмянша-льнік(ø) [5, с.7]; Subf Adj -ізн- крыв-ізн-(а) [5, с.11]; -язь дроб-язь(ø) [5, с.8]; Adj, Verb  -ын- даўж-ын-(я), акруж-ын-(а) [5, с.8]; Adj, Part  -асць роўн-асьць(ø), роўналежн-асьць(ø)[5, с.6]; Verb -ацыj- нумар-ацыj-(я) [5, с.3]; -к- разьвёрт-к-(а) [5, с.7]; -ч- аста-ч-(а) [5, с.4]; Subn Verb -нн- адыма-ньн-(е),вымерва-ньн-(е), склада-ньн-(е) [5, с.3]; -анн- важ-аньн-(е), множ-аньн-(е) [5, с.3]; -энн- (-енн-) азнаямл-еньн-(е), ліч-эньн-(е), уяўл-еньн-(е) [5, с.3]; дзял-еньн-(е), раш-эньн-(е), ператвар-эньн-(е) мер [5, с.4]; акругл-еньн-(е), выліч-эньн-(е), раздрабл-еньн-(е) мер [5, с.5]; разлаж-эньн-(е) [5, с.6]; абазнач-эньн-(е), наняс-еньн-(е) [5, с.8]; зьмяшч-эньн-(е) [5, с.10]; Sub Verb -л- лічы-л-(ы) [5, с.5]; РЕПОЗИТОРИЙ БГПУAdj Sub -ав-  (-ов) лік-ав-(ы) [5, с.3]; бак-ав-(ая) паверхня [5, с.7]; дзесятк-ов-(ы) дроб [5, с.8]; квадрат-ов-(ыя) мэтрычныя меры, крыж-ав-(ыя) куты [5, с.10]; -анальн- прапарцыj-анальн-(ыя) лініі [5, с.11]; -ічн- (-ычн-) куб-ічн-(ы), мэтр-(ычн)-ыя меры [5, с.7]; арытмэт-(ычн)-ы [5, с.8]; альгэбра-(ічн)-ыя выразы [5, с.10]; -н- квадрат-н-(ы) [5, с.6]; табліч-н-(ае) множаньне [5, с.11]; -чат- слуп-чат-(ая) дыяграма [5, с.4]. Verb -ан- зсеч-ан-(ая) піраміда [5, с.11]; -льн- перамяшча-льн-(ая) ўласьцівасць [5, с.4]; Прэфіксацыя і бязафіксны спосабы ў “Праграме” прадстаўлены адзінкавымі ўтварэннямі: су-множнік [5, с.4] і найменн-ø-ы [5, с.4]. Кампазіцыя як цэльнааформленае складанне некалькіх карнявых марфем традыцыйна распаўсюджана ў матэматычнай тэрміналогіі. У “Праграме” зафіксаваны тэрмінаадзінкі, утвораныя з дапамогай асноваскладання і суфіксацыі па некалькіх асноўных мадэлях (гл. табліцу 3). Табліца 3 а  с        н       с о       у в      ф а        і с       к к  +   с л       а а       ц д      ы а       я н н е  ЛГ- клас Матывацыя Другасны ўтваральны фармант Тэрмінаадзінка Subm Sub+Sub -ø- кант-а-слуп(ø) [5, с.11] Adj+Sub -нік прост-а-кут-нік(ø) [5, с.3]; роўналежн-а-боч-нік(ø) [5, с.9]; Adj+Verb прост-а-стаў-нік(ø) [5, с.9]; Num+Sub тр-ы-кут-нік(ø) [5, с.3]; чатыр-ох-кут-нік(ø) [5, с.10]; Adv+Sub шмат-ø-кут-нік(ø) [5, с.10]; шмат-ø-сьцень-нік(ø) [5, с.11]; Adj  Num+Sub -н- адн-а-знач-н-(ы), дв-у-знач-н-(ы) [5, с.4]; дв-у-сьцен-н-(ы) [5, с.11]; Adj+Sub прост-а-кут-н-(ы) [5, с.6]; Adj+Verb роўн-а-леж-н-(ы) [5, с.11]; Adv+Sub шмат-ø-знач-н-(ы) [5, с.6]. Семантыка-сінтаксічны спосаб тэрмінаўтварэння прадстаўлены нешматлікімі тэрмінамі: датычная (Adj → Subf)  [5, с.11]; дзялімае (Part → Subn) [5, с.6]; нахіленая (Part → Subf) [5, с.6]. Такім чынам, лексічны і словаўтваральны аналіз “Праграмы” дазваляе зрабіць вывад, што матэматычная тэрміналогія акупацыйнага перыяду ў цэлым характарызуецца рэтурнацыйнымі тэндэнцыямі, тоеснымі ў лінгвістычным плане тэндэнцыям 1919 – 1927 гг. Прыярытэтная ўвага ў дакуменце надаецца рэсурсам беларускай мовы. Пры адсутнасці ў народнай мове гатовай тэрмінаадзінкі або лексемы, прыдатнай для абазначэння навуковага паняцця (на аснове падабенства ці пераносу прыкмет), неалагізмы ўтвараліся з уласнамоўных марфем пераважна шляхам афіксацыі і кампазіцыі. Спіс выкарыстанай літаратуры РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ1. Беларуская навуковая тэрміналёгія. Вып. 1: Элементарная матэматыка. – Менск: Інбелкульт, 1922. – 50 с. 2. Беларуская навуковая тэрмінолёгія. Вып. 14. Слоўнік матэматычнае тэрмінолёгіі: (Проект). – Менск: Інбелкульт, 1927. – 145 с. 3. Більдзюкевіч Л. Асновы беларускае матэматычнае тэрміналёгіі // Школа и культ. Сов. Белоруссии: Бел. аддзел. 1921. № 1 – 2. С. 23 – 27. 4. Дуж-Душэўскі К., Ластоўскі В. Слоўнік Геамэтрычных і Трыганамэтрычных тэрмінаў і сказаў. (Расійска-беларускі і беларуска-расійскі). – Коўна: Друкарня бр. М. і Л.Гурвіч, 1923. – 126 с. 5. Праграма матэматыкі для народнае школы. – Менск: Краёвая Друкарня (Landesdruckerei), 1941. – 14 с. 6. Праект слоўніка [для БелСЭ]. Выпуск ІХ. Матэматыка. – Менск: Выд-ва БелАН, 1935. – 22 с. РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

Беларуская матэматычная тэрміналогія акупацыйнага перыяду

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository