Вызначаецца і характарызуецца сістэма каштоўнасных арыентацый чалавека ў творах Аляксея Пысіна

Хоміч, Таццяна Пятроўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

 Хоміч Т. П., г. Мінск  Сістэма каштоўнасных арыентацый чалавека ў творах Аляксея Пысіна  Канкрэтна-гістарычныя падзеі канца 1950–60-х гг., перыяду надзвычайнай актывізацыі духоўнага жыцця грамадства, сталі важным фактарам, які паспрыяў працэсу пераасэнсавання ў беларускай літаратуры ролі чалавека ў свеце. У паэзіі А. Пысіна сэнс жыцця, прызначэнне асобы сталі вышэйшай чалавечай каштоўнасцю, якую мастак напаўняе гуманістычным зместам. Нельга сказаць, што пошукі ісціны ў святле вечных праблем жыцця і смерці, узаемаадносін чалавека з грамадствам, прыродай – гэта абсалютна новая старонка беларускай паэзіі, але, пачынаючы з 1917 г., афіцыйная думка развівалася ў аднапланавым кірунку – да падмены агульначалавечых каштоўнасцей класавымі. Беларускія паэты 1960-х, у тым ліку і Аляксей Пысін, зрабілі вялікі прарыў у аднаўленні каштоўнасных арыентацый асобы, заснаваных на спрадвечнай народнай маралі, а не на класавым падыходзе, як было дагэтуль. Сярод вершаў А. Пысіна неабходна вылучыць два, якія дазваляюць адразу, найбольш поўна зразумець яго канцэпцыю місіі чалавека:   “Дарожны пыл ідзе направа…” (1967) і “Спасцігаю тайную адгадку…” (1971). Тут няма дакладна сфармуляванага імператыву, але мастацка-вобразны змест гэтых твораў, як, бадай, ніякіх іншых, дае магчымасць адчуць, што прадвызначэнне асобы паэт бачыць у служэнні дабру, у тварэнні дабра для сённяшяга і будучага чалавецтва. Канкрэтныя, рэальна-бытавыя вобразы “сейбіт”, “насенне”, “зярнятка” пераходзяць у плоскасць быційную і складаюць квінтэсенцыю пысінскага разумення сэнсу жыцця: чалавек – “сейбіт”, яго функцыя – “пасеяць па зярнятку” дабрыню сваёй душы. Але паэт быў бы ідэалістам, калі б не ўсведамляў дыялектычную раздвоенасць рэчаіснасці, анталагічны статус паняццяў дабро і зло, якія адвечна існуюць побач у самой структуры быцця.  Паказальна, што паэтава трывога аб нарастанні ў свеце зла павялічваецца ў творах 1970-х гг. Менавіта ў гэты час быў напісаны шэраг вершаў з асуджэннем няшчырасці, халуйства, знявагі, подласці  і г. д. (“—Па-лабавому зноў, дзівіцеся!..” – 1972, “Не, не ўсё наўмысна робім…” – 1972, “Знявага і павага” – 1977 і інш.). Чым можна патлумачыць рост драматычнага светаўспрымання паэта? Відаць, нейкім пераломным момантам уласна творчага сталення, а таксама аб’ектыўнымі зменамі не ў лепшы бок грамадска-палітычнай сітуацыі. У вершы “Так грымела, так свяціла…” (1972) абвастраецца пачуццё ўласнай віны лірычнага героя за тое, што ён не здольны перайначыць свет:  …Думаў – як ты ні глядзі,  А, вядома, вінаваты   Перад светам і людзьмі. РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ 2 ...........................................  Пажадаў (даймала мара) Свет засеяць дабрынёй.  Ды яе цяпер   вось мала Нават для цябе адной. Так грымела, так свяціла  Пры дажджу і без дажджу. Ноччу гэтай ноч судзіла Грэшную душу маю. [1, с. 277–278] Ды толькі герой А. Пысіна, засяроджваючыся на ўласных перажываннях, па-ранейшаму выяўляе актыўную гуманістычную пазіцыю. І ў вершах 1970-х гг. ён застаецца верны ўжо аднойчы выказанаму перакананню: “Дабра больш сееца, чым зла”, справа толькі ў тым, што “не кожны сейбіт”. Паняцце “сеяць дабро” ў паэтычным свеце А. Пысіна не набывае метафізічнага сэнсу, яно вельмі канкрэтнае і абапіраецца на агульначалавечыя і нацыянальныя маральныя традыцыі. Каб напоўніць уласнае жыццё сэнсам і захаваць першасныя пазіцыі дабра ў свеце, неабходна, на думку паэта, арыентацыя найперш на такую каштоўнасць, як радзіма. Шчырая любоў да бацькаўшчыны выяўлена ў вершах А. Пысіна, прасякнутых элегічным роздумам над лёсам беларускай вёскі і прыроднага наваколля. Па сваім светаразуменні, мастацка-вобразнай палітры, манеры думаць і гаварыць А. Пысін застаецца ў першую чаргу “вясковым” паэтам. Яго лірычны герой можа быць салдатам, былым франтавіком, гараджанінам, але вёска – цэнтр увагі, бо яна, а таксама яе жыхар-селянін – галоўныя захавальнікі  народнай маралі (павагі да зямлі, працы, продкаў), народнай мовы. Таму адміранне вёскі ў 1960–70-я гг. выклікала вялікую трывогу пісьменніка. А. Пысін пазбягае пафасных радкоў з заклікам ратавання сяла. Як сродак перадачы  яго грамадзянскай пазіцыі выступаюць вобразы-персанажы – сяляне апусцелых вёсак: бабулька, што спадзяецца ўбачыць дачок у пустой хаце, Праскоўя-Проня, што “вучыла ў пачатковай школе, // І ўжо няма каго вучыць”, жанчына, што пытаецца ў яблынь, “як дзеткам у свеце жывецца”. Паэт каецца ва ўласнай адарванасці ад зямлі і разам з тым прызнаецца ў непарыўных духоўных сувязях з вёскай і прыродай: “Не ведаю, якім вузлом // Навекі я прывязан // Да старых сосен за сялом, // Да яблынь, груш і вязаў…” [1, с. 61]. Арыентацыя на вёску, як нацыянальную каштоўнасць, на яе маральныя законы, паводле А. Пысіна, здольна напоўніць жыццё чалавека вышэйшым сэнсам.     Прырода ў лірыцы мастака асацыіруецца, галоўным чынам, з лесам, які з’яўляецца і своеасаблівай прасторай бытавання, і аб’ектам роздуму для героя, але амаль ніколі проста дэкарацыяй ці фонам. Лес у А.Пысіна – гэта адзін з канкрэтных вобразаў-праяўленняў радзімы, а таксама адбітак унутранага стану асобы, своеасаблівы “пейзаж душы”. Таму спусташэнне бароў радзімы бачыцца РЕПОЗИТОРИЙ БГУ 3 метафарай духоўнага спусташэння чалавека і народа: “Лятуць ад нас бацькоўскія лясы, // Лятуць ад нас у вырай беззваротны... // ...Ці не лятуць ад нашага парога // Калыскі ненароджаных дзяцей?” [1, с. 166]. Некалькі разоў выказанае лірычным героем шкадаванне, што не давялося стаць лесніком (вершы “І чаму не стаў я лесніком” – 1963, “А я на лясным рубяжы…” – 1970), на наш погляд, расшыфроўваецца не літаральна, бо ляснік у А. Пысіна – ахоўца не проста лесу, але радзімы, усяго свету, агульнанародных каштоўнасцей: “Часцей бы трывожыў я неба, // Каб лес мой, каб свет мой не знік...” [1, с. 265]. Маральна-этычная пазіцыя А. Пысіна шмат у чым абумоўлена драматычным духоўным вопытам, атрыманым у часы вайны 1941—1945 гг. “Франтавая” школа не ачарсцвіла душы, не выхавала жорсткасць, наадварот, навучыла дакладна вызначаць “халуйства, зайздрасць і ману” і, знаходзячыся на крок ад смерці, пазбаўляцца ад адмоўных якасцей. Памяць пра гэтыя ўрокі, пра тое, што жыццё мае канец, але ўчынкі чалавека (добрыя і благія) пакідаюць адбітак у свеце, не дазваляе лірычнаму герою паэта дзейнічаць амаральна і ў мірны час.   У сістэму каштоўнасных арыентацый чалавека, паводле А. Пысіна, арганічна ўпісваецца такое паняцце, як абавязак, г. зн., доўг перад тымі, хто загінуў, даўшы магчымасць жыць сваім сябрам, дзецям, далёкім нашчадкам. Маральная катэгорыя абавязку, а таксама ўсе мастацкія ідэі і матывы, звязаныя з ёй (ідэі пераемнасці пакаленняў, “пабрацімства мёртвых і жывых”, сувязі часоў, матыў памяці) сталі характэрнай адзнакай паэтычнага свету А. Пысіна. Абавязак перад байцамі, “што ў поўны рост ішлі ў атаку”, на думку пісьменніка, павінен скіроўваць чалавека на яго галоўнае прызначэнне – сеяць дабро, інакш самаахвярнасць герояў вайны будзе выглядаць неапраўданай. Лірычны герой прызнаецца: “І можа болей, чым хто іншы, // Я лёсам абавязан ім, // І болем вернасці, // І тым, // Што не нясу благому // Чыншу” [1, с. 281].  Без малога праз паўвека так званыя ваенныя вершы паэта не трапілі ў беззваротны нябыт паколькі А. Пысін акцэнтуе ўвагу не на пафасным гераізме, а на агульначалавечых (маральных, псіхалагічных, быційных) праблемах, важных не толькі для ваеннага пакалення, але і для ўсіх наступных.  У сістэму прыярытэтаў асобы, акрэсленую паэтам, уваходзяць і такія каштоўнасці, як сяброўства, любоў, міласэрнасць, праўда, мір, творчасць, павага да продкаў.  Але ўсё ж такі ключавыя аксіялагічныя арыенціры ў лірыцы А. Пысіна – гэта сэнс жыцця, дабро, радзіма, абавязак. Іх агульначалавечае і нацыянальнае напаўненне ў творах мастака паспрыяла таму, што пысінская сістэма каштоўнасных арыентацый вытрымала выпрабаванне часам. Гэта яшчэ раз пацвярджае, што народная мараль не падуладна зменам грамадска-палітычнага ладу, зменам літаратурных школаў і плыняў.     Літаратура: 1. Пысін А. Збор твораў: У 2 т. – Мінск: Маст. літ., 1989. – Т. 1: Вершы. – 399 с.  РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

Сістэма каштоўнасных арыентацый чалавека ў творах Аляксея Пысіна

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository