У артыкуле раскрываецца спецыфіка працэсу ўзаемадзеяння канцэптаў і культурных сэнсаў у семантычнай структуры мастацкага пейзаж

Сяліцкі, Аляксандр Леанідавіч

Belarusian State Pedagogical University Repository

ДЫНАМІКА ЎЗАЕМАДЗЕЯННЯ КАНЦЭПТАЎ І КУЛЬТУРНЫХ СЭНСАЎ У СЕМАНТЫЧНАЙ СТРУКТУРЫ МАСТАЦКАГА ПЕЙЗАЖУ А. Л. Сяліцкі, Мінск, Беларусь Культуралагічнае даследаванне мастацкага пейзажу патрабуе разглядаць яго як не-ад’емную састаўную частку агульнага працэсу культурагенэзу. У такім аспекце прыяры-тэтнымі становяцца камунікатыўныя функцыі пейзажу, гэта значыць дапасаванасці і ўзае-мазлучанасці з астатнімі кампанентамі. Такімі «вузлавымі» існасцямі, якія выконваюць ролю камунікатаў-прапазіцый, выступаюць канцэпты. Канцэпты канцэнтруюць у сабе ўнутранае значэнне, сэнс моўнага выказвання. Іншымі словамі, яны выражаюць змест па-няццяў. У чыстым выглядзе канцэпт уласцівы філасофскаму веданню, якое, на думку Ж. Дэлѐза і Ф. Гваттары, павінна «ствараць усѐ новыя канцэпты» [1, с. 15]. Праз філасофскае вытлумачэнне актуалізуюцца культурныя сэнсы мастацкага феномена, якія знаходзяцца па-за мастацкай рэальнасцю і ў той жа час дэтэрмінуюць яе. Культурныя сэнсы раскрыва-юцца праз канцэпты, у якія эманіруе іх ідэяцыйная існасць. Разам з гэтым, сам культурны сэнс можна разглядаць як канцэпт і, такім чынам, працэс перацякання адной формы ў дру-гую бясконцы. Канцэпт дае пэўны шыфр, знакі якога патрабуюць семіятычнага вытлума-чэння. Мастацкі канцэпт, увасоблены ў форме візуальнага, моўнага, гукавога знака, выма-гае дэшыфроўкі ўласнага кода, які на ўзроўні філасофскага сінтэзу выступае выражэннем кода культурнага. Відавочна, што культуралагічны аналіз-сінтэз вядзе да перманентнага ўзбуйнення адзінак сэнсавага значэння лакальнага мастацкага феномена, выводзячы куль-туратворчыя інтэнцыі мастацкага вобраза за межы канцэптасферы твора ў сферу быцця культурных сэнсаў – семіясферу (Ю. М. Лотман).  Мастацкі канцэпт – семантычнае мноства, рэпрэзентаванае ў форме знакаў ці знака-вых сістэм (візуальных, вярбальных) сродкамі мастацкай выразнасці, якое канцэнтруе змест сацыяльнай рэчаіснасці і характарызуецца высокай ступенню філасофскай абагуль-ненасці, унутранай цэласнасцю і адкрытасцю да тварэння новых сэнсаў. Мастацкі кан-цэпт, у адрозненне ад канцэпта філасофскага, уяўляе сабой сінтэзную форму ведання, у якой семіятычны змест знакаў і знакавых сістэм увасабляецца ў структуры мастацкага вобраза. У гэтым сэнсе можна сказаць, што канцэпты ўласцівы і мастацкаму пазнанню. Калі ў філасофіі веданне прадстае ў «чыстай», рацыянальнай форме канцэпта, то ў мастац-тве гэты «чысты» кагнітыўны субстрат выяўляецца праз філасофскае вытлумачэнне мас-тацкага вобраза. Па сутнасці, культуралагічнае даследаванне мастацкага феномена, у пры-ватнасці мастацкага пейзажу, і заключаецца ў пошуку ў мастацкім тэксце тых прапазіцый, якія адлюстроўваюць культурныя сэнсы. Апошнія складаюць ядро семіясферы гістарыч-най эпохі, якое, свядома ці не, прысутнічае ў розных прадуктах творчай чалавечай дзей-насці. Культурныя сэнсы ўваходзяць у якасці канстантнага ідэяцыйнага кампанента ў семі-ятычную структуру твораў мастацтва, утвараюць самы глыбокі, нярэдка на ўзроўні пад-свядомасці слой зместу. Канцэпты пры гэтым выконваюць функцыю «вокнаў», праз якія становіцца бачнай семіясфера эпохі. Дыялектыка ўзаемаадносін канцэптаў і культурных сэнсаў заключаецца ў тым, што, хаця канцэпты і фарміруюцца культурнымі сэнсамі таго ці іншага гістарычнага адрэзку часу, аднак і самі культурныя сэнсы могуць у пэўным се-мантыка-тэмпаральным кантэксце выконваць функцыю канцэптаў. У такім аспекце пра-блемы культурны сэнс заканамерна ўключаецца ў семіятычную структуру, больш жыц-цястойкую і адпаведную новай эпосе. Іншымі словамі, культурныя сэнсы з цягам часу пе-растаюць выконваць функцыю семіятычнага ядра і становяцца часткай новых культурных сэнсаў. У новай сістэме яны прысутнічаюць у знятым выглядзе. У такой форме ранейшыя культурныя сэнсы не выступаюць рухаючай сілай культурнай эвалюцыі, але могуць захоў-РЕПОЗИТОРИЙваць значэнне канцэптаў, у якіх зафіксавана своеасаблівасць гістарычнага перыяду. Гэта не выключае магчымасці зваротнага працэсу разгортвання іх унутранага зместу пад уплы-вам зменаў у сацыякультурным жыцці.  Культурны сэнс заўсѐды нясе ў сабе пэўную сістэму каштоўнасцей. Эвалюцыя куль-турных сэнсаў заканамерна вымагае трансфармацыі каштоўнасных арыенціраў. Між тым, некаторыя з іх могуць выконваць у культуры субстанцыянальную функцыю, выступаючы яе спецыфічным духоўным базісам. Пошук такіх адметных рыс адкрывае магчымасць да адлюстравання нацыянальнай культурнай ідэнтычнасці. Спецыфіка быцця культурных сэнсаў праяўляецца ў іх здольнасці да ўтварэння эва-люцыйных радоў. Змена культурных сэнсаў характарызуецца ў вядомай ступені пера-емнасцю, гэта значыць наяўнасцю ў больш позніх формах зместу папярэдніх. У гісторыка-культурным працэсе эвалюцыя культурных сэнсаў адбываецца не строга лінейна. Мадэль выключна лінейнага развіцця з’яўляецца залішне абстрактнай і спрошчанай, хаця і адлюс-троўвае характэрныя асаблівасці сацыякультурнай дынамікі. Паміж асобнымі эвалюцый-нымі этапамі існуюць зоны пераходаў, адрэзкі зваротных рухаў. У працэсе эвалюцыі ад-бываецца канцэнтрацыя семантычнай інфармацыі, насычэнне ѐю зместу мастацкай пра-сторы твораў. Разам з тым, пэўная частка інфармацыі знікае, перастае прадуктыўна праца-ваць. Гэта не выключае магчымасці гістарычных рэмінісцэнцый, уключэння зместу раней-шых формаў культурных сэнсаў у новы кантэкст. Асабліва выразна дадзеная асаблівасць знайшла адлюстраванне ў культуры постмадэрна, у прыватнасці, у тэорыі інтэртэксту.  Мастацкі пейзаж дэманструе кадыфіцыраваныя формы арганізацыі прасторы і часу ў лакальным хранатопе (М. М. Бахцін). У гэтым кантынууме, як відавочна, выдзяляюцца дзве ўніверсаліі: «прастора» і «час». Можна лічыць іх зыходнымі пунктамі ў арганізацыі канцэптасферы мастацкага пейзажу, калі разглядаць праблему з пункту гледжання струк-турнага падыходу. «Прастора» і «час» з’яўляюцца анталагічнымі канстантамі, а заадно і асноўнымі філасофскімі канцэптамі. У мастацкім пейзажы названыя канцэпты набываюць форму «мастацкай прасторы» і «мастацкага часу». Мастацкая прастора пейзажа, зафікса-ваная ў пэўным вобразе-знаку, не нясе ў сабе толькі яго непасрэднае значэнне. Сэнсавае вытлумачэнне знака не заўсѐды супадае з азначаемым і можа выходзіць за яго межы. Асі-метрыя знака і значэння дазваляе пашыраць сэнсоўную працягненасць вобраза, усталѐў-ваць новыя структурныя і семіятычныя сувязі паміж мастацкімі канцэптамі. Гэтая адсут-насць рэгламентаванай нормамі стылю і парадыгмай мыслення аўтара прадзададзенасці значэнняў утварае свайго роду зону абмену, пашырэння і разрастання сэнсаў, пераходу іх у новыя формы і на новыя ўзроўні. Ж. Дэлѐз і Ф. Гваттары ў працы «Што такое філасо-фія?» (1991) адзначылі той факт, што, хаця канцэпты валодаюць уласнай аўтаноміяй, тым не менш, кожны з іх здольны да ўзаемадзеяння з іншымі цераз свайго роду «масты», утва-раючы, такім чынам, новыя сэнсы (канцэпты) ці адценні сэнсаў. У гэтай прамежкавай «зо-не пераходаў» культурныя сэнсы дэманструюць сваѐ наяўнае быццѐ, дазваляючы ўнікаль-ны мастацкі тэкст уключыць у мегатэкст культуры. Выступаючы формай канцэптуальнага ведання, прастора ў мастацкім пейзажы, акра-мя эстэтычна-эмацыянальнай функцыі, фарміруе пэўны філасофскі кантэкст. Першая сту-пень гэтага працэсу заключаецца ў самой магчымасці акта засваення чалавекам прыроды сродкамі мастацтва. Ідэя, якая суправаджала гэтае дзеянне, была і формай кагнітыўнага ведання, бо сведчыла пра неабходнасць пабудовы камунікатыўных сувязяў са светам на новым узроўні. Адначасова гэта быў рух да самапазнання, самавызначэння асобай свайго месца ў сістэме «чалавек–прырода». Гэты амбівалентны працэс набыцця мастацка-філа-софскага ведання пра свет і чалавека атрымаў адпаведную рэпрэзентацыю ў чатырохпа-люсовай мадэлі прасторы: «верх»–«ніз», «лева»–«права». Кожны з гэтых полюсаў высту-РЕПОЗИТОРИЙпае канцэптам, які карэлюе з канцэптам «прастора», уключаны ў яго, але валодае і сваімі самастойным значэннямі, якія ў пэўным кантэксце ўступаюць ва ўзаемадзеянне з іншымі сэнсамі і ўтвараюць іншыя ланцугі значэнняў. Апазіцыі «верх–ніз», «лева–права» свед-чаць пра новы ўзровень арыентацыі чалавека ў прыродзе: візуальным канстантам фізічна-га свету, увасобленым у форме мастацкага твора, надаваліся значэнні маральна-этычнага характару. «Верх» атаясамліваўся з небам, дабром; «ніз» – апраметнай, злом; гарызанталь «лева–права» адлюстроўвала план зямнога жыцця людзей. Відавочна, што ўжо на ранніх стадыях фарміравання ўяўленняў пра свет і чалавека мастацкі вобраз прыроды канцэпта-ваў сабой і духоўныя імператывы, адлюстроўваў спосаб мыслення – гэта значыць, з’яўляў-ся культурнай карцінай свету.  Структурная арганізацыя прасторы ў мастацкім пейзажы можа разглядацца як форма канцэптуалізацыі мастацкага ведання. Сілавыя лініі кампазіцыі, кропкі іх перакрыжаван-няў і разыход у прасторы, суадносіны розных частак карціннай плоскасці з неабходнасцю вымагаюць філасофскай інтэпрэтацыі іх значэнняў як знакаў. У семіятычным прачытанні структурныя элементы пейзажнай прасторы выконваюць функцыю камунікатаў, носьбітаў тых сэнсаў ці іх адценняў, якія ўтрымліваюць пэўны аб’ѐм зместу культурных сэнсаў. Ін-шымі словамі, мастацкая прастора можа аддзяліцца ад свайго непасрэднага зместу і стаць мовай для выражэння пазапрасторавых катэгорый. Структура мастацкай прасторы пейза-жу адлюстроўвае план імманенцыі, паводле якога разгортваюць свае ўнутранае мноства мастацкія канцэпты.   Літаратура  1. Делѐз, Ж. Что такое философия? / Ж. Делѐз, Ф. Гваттари / Пер. с фр. и послесл. С. Н. Зенкина. – М. : Институт экспериментальной социологии, СПб. : Алетейя, 1998. – 288 с. 2. Лотман, Ю. М. Семиосфера / Ю. М. Лотман. – СПб. : Исскуство-СПБ, 2000. – 704 с.  РЕПОЗИТОРИЙ

Дынаміка узаемадзеяння канцэптаў і культурных сэнсаў у семантычнай структуры мастацкага пейзажу.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository