У артыкуле разглядаюцца разнастайныя падыходы да асэнсавання паняцця дыскурс. Асаблівая ўвага звернута на даследаванні М.Бахціна, які характарызаваў дыскурс з пазіцыі дыялогу

Старасценка, Таццяна Яўгенаўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

 Т.Я.Старасценка (Мінск, Беларусь)   Асэнсаванне паняцця дыскурс у лінгвістычнай парадыгме   Тэорыя дыскурсу на сёння актыўна развіваецца і вывучаецца рознымі навукамі – сацыялінгвістыкай, семіётыкай, філасофіяй, псіхалогіяй, культуралогіяй і інш. Тым не мен ш, адсутнічае дакладная і агульнапрызнаная дэфініцыя гэтага паняцця [1]. Адным з першых дыскурс у якасці самастойнага тэрміна выкарыстаў амерыканскі даследчык З.Харыс у артыкуле, прысвечаным разгляду мовы рэкламы. У лінгвістычны ўжытак гэта паняцце ўвёў Э.Бенвеніст, які аналізаваў дыскурс як тэкст, што ўзяты ў падзейным аспекце або як маўленне, звязанае з жыццём [2]. Некаторымі даследчыкамі (А.Грэймасам, Ж.Куртэ, П.Анры, Ф.Гатары) дыскурс атаясамліваецца з семіятычным працэсам, які рэалізуецца ў разнастайных відах “дыскурсіўных практык”, у тым ліку  моўнай і нямоўнай. Згодна з моўнай практыкай, дыскурс неабходна разглядаць як тэкст або выказванне. На думку М.Фуко, дыскурс –  гэта “сукупнасць выказванняў, залежных ад адной і той жа дыскурсіўнай фармацыі” [3, с.227]. Французскі даследчык апісвае дыскурс як сацыяльную практыку, якая складаецца з выказванняў. Іх паслядоўнасці ўтвараюць дыскурсіўныя фармацыі, суадносныя з палітыкай, эканомікай, медыцынай і інш. Такія фармацыі ўспрымаюцца найперш як грамадска-практычныя сферы.  Існуе і стылістычны падыход да сутнасці дыскурсу, калі паняцце дыскурс  атаясамліваецца з паняццем стыль  (Ж.Какэ, Поль дэ Ман, І.Ільін). Такі падыход рэалізуецца ў нараталогіі – дастаткова вядомай галіне навукі. Наратолагі разглядаюць адрасанта як шматаспектную апавядальную інстанцыю, вылучаючы пункт гледжання аўтара на падзеі тэксту. Дыскурс вызначае сюжэт і кампазіцыю выказвання, а таксама яго стылістычныя адметнасці.  Уласна лінгвістычныя дэфініцыі тэрміна дыскурс  таксама не вызначаюцца аднастайнасцю, аднак іх яднае імкненне да канкрэтызацыі і развіцця традыцыйных паняццяў маўлення, тэксту і дыялога. У працы А.Гаршкова “Русская стилистика” аналізуецца лінгвістычная пазіцыя І.Гальперына, які сінанімізаваў паняцці звышфразавае адзінства, кампанент  тэксту, дыскурс , празаічная страфа, сінтаксічны комплекс, маналагічнае выказванне, камунікатыўны блок . Гэта пацвярджае РЕПОЗИТОРИЙ БГПУтой факт, што дакладнага значэння ў тэрміна дыскурс няма, а дыяпазон акрэсленых ім з’яў дастаткова шырокі: ад “часткі тэксту” да “маўлення” [4, с. 66 -- 67]. Пераход ад паняцця маўленне  да паняцця дыскурсу  звязана з жаданнем увесці ў класічнае супрацьпастаўленне мовы і маўлення яшчэ адзін кампанент –  дыскурс . У сярэдзіне 50-х гадоў ХХ ст. французскі лінгвіст Э.Бенвеніст, даследуючы сістэму  дзеяслова, паслядоўна ўжываў тэрмін дыскурс (discours) нароўні з тэрмінам маўленне (parole) [2].  Практыка дыскурсіўнага аналізу звязваецца і з даследаваннем заканамернасцей руху інфармацыі ў межах камунікацыйнай сітуацыі абмену рэплікамі. Апісваецца пэўн ая структура дыялогавага ўзаемадзеяння. Такім чынам, дыялог – дыскурсіўная форма маўлення, а дыскурс –  гэта маўленне, або тэкст, змешчаны ў сітуацыю дыялога. Напрыклад, любы мастацкі тэкст – гэта своеасаблівая сустрэча з другім тэкстам, г.зн. дыялог, які здымае няпэўнасці. Тэкст другасны ў адносінах да дыялога.  Разуменне дыялагічнай сутнасці дыскурсу агульнапрынятае дзякуючы працам М.Бахціна. У даследаванні “Эстетика словесного творчества” дыялагічныя адносіны разглядаюцца не толькі на ўзроўні перасячэння плоскасцей маўлення аўтара і персанажаў  [5]. У многіх працах па асаблівасцях мовы мастацкага тэксту “вобраз аўтара” падаецца як славесна -маўленчая структура, якая пранізвае структуру твора і вызначае ўзаемасувязь і ўзаемадзеянне ўсіх яго элементаў. Як слушн а зазначае М.Бахцін, чалавечы ўчынак таксама ўяўляе патэнцыйны тэкст, які зразумелы толькі ў дыялагічным кантэксце свайго часу як рэпліка, як сэнсавая пазіцыя, як сістэма матываў [5, с. 302]. Даследчык вывучае “слова”, або дыскурс  (фраза, маўленчы сегмент)  як прастору, у якой сутыкаюцца розныя дыскурсныя інстанцыі. Можна пагадзіцца з меркаваннем Ю.Крысцевай, што адносіны аўтара да персанажа –  гэта адносіны да пэўнага дыскурсу (слова), а дакладней, да дыскурсу іншага. Аўтарскі дыскурс –  гэта дыскурс на падставе іншага дыскурсу, гэта слова, якое кантактуе з іншым словам [6, с.18]. Канцэпцыя М.Бахціна паўплывала на падыходы многіх лінгвістаў да стылістычнага аналізу мастацкага тэксту. Так, на думку Т.Пляханавай, “сёння і лінгвістыка тэксту, і стылістыка пашыраюць межы тэксту, што дазваляе па -новаму ставіць традыцыйныя праблемы і выкарыстоўваць новыя метады іх рашэння. Адным з такіх метадаў з’яўляецца дыскурс -аналіз, заснаваны на ідэях Бахціна” [7, с.18]. Дыялагічнае слова, РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ“непрамое маўленне” М.Бахціна –  асноўны  канструкцыйны элемент мастацкага тэксту. Думаецца, дыялагічны падыход да разгляду дыскурсу найбольш прыдатны і перспектыўны на занятках па стылістыцы і філалагічным аналізе тэксту.   Літаратура  1. Ширяева, Т.А. Когнитивная модель делового дискурса: монография / Т.А.Ширяева. –  Пятигорск: ПГЛУ, 2006. –  256 с. 2. Бенвенист, Э. Общая лингвистика / Э.Бенвенист; пер. с фр. –  2-е изд, стереотипное. – М.: Едиториал УРСС, 2002. – С.167 –  328. 3. Фуко, М. Археология знания / М.Фуко; пер. с фр. –  СПб.: ИЦ “Гуманитарная академия”; Университетская книга, 2004. –  416 с. 4. Горшков, А.И. Русская стилистика: Учеб. пособие / А.И.Горшков. –  М.: ООО “Издательство Астрель”: ООО “Издательство АСТ”, 2001. –  367 с.  5. Бахтин, М.М. Эстетика словесного творчества / М.М.Бахтин. –  2-е изд. –  М.: Искусство, 1986. –  445 с. 6. Кристева, Ю. Избранные труды: Разрушение поэтики / Ю.Кристева; пер. с фр. –  М.: РОССПЭН, 2004. –  656 с. 7. Плеханова, Т.Ф. Стилистика и дискурс -анализ художественного текста // Постклассическая стилистика и дискурсивный анализ текста: мат-лы межвузовского круглого стола (кафедра стилистики английского языка). –  Минск: МГЛУ, 2010. –  Вып.2. – С. 17 –  22. РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

Асэнсаванне паняцця дыскурс у лінгвістычнай парадыгме

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository