Рассматривается способы создания хронотопа в рассказе М.Горецкого “Литовский хуторок” и роль хронотопа в реализации авторской идеи

Азарка, Вольга Уладзіміраўна

Васілеўская, Алена Станіславаўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

  Азарка В.У., Васілеўская А.С. Мінск. Беларусь РОЛЯ ХРАНАТОПУ Ў РАСКРЫЦЦІ ІДЭІ АПАВЯДАННЯ “ЛІТОЎСКІ ХУТАРОК”  Максім Гарэцкі быў першым, хто ў беларускай літаратуры звярнуўся да ваеннай тэматыкі. У сваіх творах ѐн не раз адлюстроўваў падзеі першай сусветнай вайны, удзельнікам якой быў сам. Алесь Адамовіч адзначаў, што “факт, рэальная падзея, дакладная фраза, лік, дата – усѐ гэта запісвалася Максімам Гарэцкім так, быццам загадзя адчуваў пісьменнік эстэтычную радасць ад факта, які паступова стане гісторыяй і, адфактураны часам, набудзе раптам эстэтычнае гучанне” [1, с. 145]. Таму няцяжка заўважыць цесную сувязь паміж дакументальна-мастацкай прозай аўтара (запіскамі “На імперыялістычнай вайне”) і такімі апавяданнямі, як “Літоўскі хутарок”, “Рускі”, “Генерал” і інш. Праз прызму дакументальна-мастацкага твора выразней выяўляюцца ідэі ваенных апавяданняў Максіма Гарэцкага, яго бачанне вайны, творчая манера пісьма. Месца дзеяння апавядання “Літоўскі хутарок” толькі на першы погляд абстрактнае: Худое лета выдалася на хутарку. Сядзеў ѐн паміж гор, і ўся ярына выгарала [2, с. 140]. Далей у тэксце падаецца канкрэтная геаграфічная прывязка: Гліністая дарожка, што вілася ад хутарка ўніз, вакол стаўка да Вержбалоўскага шасэ, закамянела і патрэскалася [2, с. 140]. Горад Вяржболава (зараз Вірбаліс у Літве) знаходзіўся на мяжы Расійскай імперыі і Прусіі. У дзѐннікавых запісах Лявона Задумы назва гэтага горада сустракаецца неаднаразова: Прывал блізка Эйдкунена (Вержбалова, Кібарты) [3, с. 25]; Вержбалова нам не відаць, але дым сцелецца адтуль у наш бок [3, с. 26]; Вось і Вержбалова! Граніца. Эх! [3, с. 56]. Згадваюцца ў тэксце дакументальнай аповесці і хутары, размешчаныя каля Вяржболава: Мы даўно стаім, а хвост нашае калоны ўсѐ яшчэ цягнуцца міма нас на прывал да розных хутароў [3, с. 24]. Галоўнае ў запісках “На імперыялістычнай вайне” – перадача думак і пачуццяў Лявона Задумы, таму ў творы падаецца толькі панарама месцаў, праз якіх праходзіць галоўны герой. А ў апавяданні хутарок становіцца па сутнасці адной з дзейных асоб, што падкрэслена і назвай твора.  Форма франтавога дзѐнніка прадугледжвае, што час, калі адбываюцца падзеі, будзе дакладна маркіравацца: свае запісы Лявон Задума пачынае “ў самым канцы ліпеня 1914 года”, а заканчвае прыблізна праз шэсць месяцаў, пра што сведчаць часавыя маркеры “пяты месяц вайны” пры апісанні падзей ў шпіталі і “яшчэ і месяца няма, як вярнуўся дамоў” у апошнім раздзеле. Тымі ж самымі рамкамі – з ліпеня па снежань 1914 года – абмежаваны мастацкі час і ў апавяданні “Літоўскі хутарок”. Дзеянне пачынаецца летам (у першым сказе час маркіруецца спалучэннем “худое лета‖) 1914 года, пра што сведчыць загад ―ехаць у гміну для патрэб мабілізацыі, бо абвешчана вайна з прусамі‖. Як вядома, Германія аб’явіла вайну Расіі 19 ліпеня (паводле новага стылю 1 жніўня) 1914 года. У тэксце апавядання ѐсць і дакладны часовы маркер: на крыжах, што пастаўлены на магілах рускіх і   нямецкіх салдат, пазначана дата бою – 4 жніўня 1914 года. Апошняе ўказанне на час чытач знаходзіць у канцы твора: Прайшлі спакойна, хоць і нявесѐла каляды [2, с. 153]. Апавяд ад трэцяй асобы, аналітычны метад адлюстравання падзей надаюць усяму тэксту дадатковую глыбіню. Максім Гарэцкі ўвесь час мяняе планы апавядання, чытач бачыць падзеі і герояў то панарамна вачыма апавядальніка, то дэтальна праз успрыманне каго-небудзь з дзейных асоб, дальні план чаргуецца з бліжнім. Першы раз мы бачым хутарок з пэўнай адлегласці: Сядзеў ѐн [хутарок] паміж гор, і ўся ярына выгарала. Дый жа ставок, што сінеў пад гарою, блізка што высахнуў... Гліністая дарожка, што вілася ад хутарка ўніз, вакол стаўка да Вержбалоўскага шасэ, закамянела і патрэскалася [2, с. 140]. Потым дзеянне пераносіцца непасрэдна на хутар: Калі ж познаю начою з фанаром у руках прыскакаў на хутарок конны ад гміны і забарабаніў у вакеніцу, уся сямейка мігам ускочыла і спалохалася [2, с. 140]. Далей прастора звужаецца да хаты Яна Шымкунаса: А калі пасланец уваліўся ўвесь у пыле ў хату, ... — у хаце прайшоў жах і запанавала смяценне [2, с. 140]. У наступным абзацы прастора пашыраецца: А на другі дзень, як свет, пацяклі па ўсѐй ваколіцы жаночыя слѐзы, былі хліпанне і выццѐ, малітвы і кляцьба [2, с. 140]. І зноў дальні план: Схаваліся за ўзгорак [2, с. 140]. Такі прынцып пабудовы прасторы характэрны ўсяму апавяданню. Элементы прасторы не вельмі разнастайныя: дальні план – ваколіца – хутарок – хата. М.Гарэцкі проціпастаўляе ў творы дзве прасторы: блізкую, асвоеную чалавекам, якая стагоддзямі ратавала і ахоўвала, і далѐкую, якая выклікае трывогу і адкуль да хутарка набліжаеццца небяспека. Тэма сваѐй прасторы рэалізуецца ў тэксце праз ужыванне слоў хутарок, хата, сад, пáхаць, поле, гняздо: — Няго сюды, да мяне на хутар, можа прыйсці герман? Няго тут на маім родным полі, блізка хаты маѐй страляць будуць? I тутака ляжаць будуць забітыя? [2, с. 142]. Тэма далѐкага і небяспечнага месца рэалізавана ў тэксце назоўнікамі гара, узгорак, шаша, лес, прыслоўямі адзадзі, збоку, высока, унізе: А ўдалі над лесам выплываюць знедкуль белыя клубочкі дыму [2, с. 144]; Адзадзі страляніна, і збоку лятуць ужо снарады [2, с. 146]. Менавіта адтуль, здалѐку, ідзе вайна, усѐ больш і больш набліжаючыся да хутарка. Таму, апісваючы наступленне немцаў, Максім Гарэцкі выкарыстоўвае прыѐм набліжэння дзеяння: Людзей не было відаць, але паміж гор то тут, то там хлопала, і на міг віднеўся клубочак пару, як ад дыхання ў мароз [2, с. 147]; Ядвіся прыльнула вокам да ваконца і ўбачыла: ад лесу на шасэ важка імчыцца конніца ў сініх мундзірах з флажкамі на канцы пік [2, с. 148]; Не паспела Ядвіська дабегчы з бацькам да пограба, як да хутарка наўскачка падляцелі нямецкія кавалерысты [2, с. 148]. Блізкія і дальнія планы адрозніваюцца тэмпаральнымі характарыстыкамі. У мове апавядальніка пераважаюць дзеясловы прошлага часу: Не паспела Ядвіська дабегчы з бацькам да пограба, як да хутарка наўскачка падляцелі нямецкія кавалерысты.   — Прусы, – уздрыгнула і акамянела дзяўчына і ўжо не магла адвесці застылых вачэй ад тых. Ногі неспадзявана аслаблі, дажа згібаліся, зрабілася сцюдзѐна. I Ядвіся проці волі хрыпла і дужа ціха шапнула, узняўшы руку: — Не рушце!.. [2, с. 148]. У той час як бліжнія планы пісьменнік стварае з дапамогай дзеясловаў цяперашняга часу: У Янавай хаце за сталом сядзяць нямецкія пехацінцы. П'юць кофе, малако, ядуць хлеб з маслам, яйкі... Каля столу стаіць Ян і гамоніць з салдатамі. Ад печы да столу бегае Ядвіська.... Салдат жыд перакладае таварышам, што кажа гаспадар па-літоўску [2, с. 149]. Мастацкі час то замаруджваецца, калі М.Гарэцкі засяроджваецца на апісанні падзей адной ночы, аднаго дня, некалькіх гадзін, некалькіх хвілін, то паскараецца, пераносячы дзеянне праз тыдні і месяцы. Кожны план вызначаецца сваім часавым маркерам – назоўнікам ці прыслоўем з тэмпаральным значэннем: па вясне, познаю начою, на другі дзень, увечары, парання, учора, цяпер, падышоў дзень, досвіткамі, ужо цалюткі дзень, да канца бою, ізноў дзень, мінуўся месяц, пры пары, дзень і ноч, на пяць мінутак. Мастацкі час у апавяданні “Літоўскі хутарок” лінейны, падзеі апісаны ў храналагічным парадку, аднак кампазіцыйна твор пабудавана так, што праз пэўны адрэзак мастацкага часу (прайшла мабілізацыя, мінуўся месяц, прайшло роўна два тыдні) хутарок і хата Шымкунаса зноў і зноў трапляюць у поле зроку апавядальніка і адпаведна чытача. Апісваючы тое, як паводзяць сябе рускія і прусы ў адным і тым жа месцы, у падобных сітуацыях, Максім Гарэцкі падкрэслівае, наколькі падобныя салдаты абедзвюх армій: Уся хата дрыжыць ад звонкага, адылі закароткага смеху. Толькі задумная Монця ледзь усміхнулася на словы смяшлівае сястронкі [2, с. 143]; Але хто заможней, пакідае грошы на стале [2, с. 143]; Салдаты нездаволена спыняюць абед і рыхтуюцца выхадзіць. На стол кідаюць маркі. Іншыя датыкаюць пальцамі каскі і смяюцца Ядвісі [2, с. 150]. Аднак усе яны, і свае і чужыя, разбураюць гняздо Шымкунаса: свае – Пачалі ламаць вароты, дзверы, платкі на будоўлю бліндажоў [2, с. 143]; чужыя – Усѐ ўзялі: блізка ўсіх коней, каровак, зімовую адзежу. Спрачацца няможна было — забілі б. А да начальнікаў не даступішся. I ўсѐ паелі: кароў, свіней рэзалі, гусей, курэй [2, с. 151]; свае – нехта начою падушыў яго пчол і паламаў калодкі, шукаючы мѐд [2, с. 152]. Чытач становіцца сведкам таго, як руйнуецца гаспадарка Шымкунасаў і за якія паўгода прыходзіць у заняпад. Невыпадкова ў канцы твора мы бачым хутарок вачыма таго ж самага персанажа, што і ў пачатку: Феерверкер Сініца збочыў ад шасэ да хутарка... Няможна пазнаць, што той самы. Палова будоўлі згарэла, толькі хата дзівам уцалела. На двары, сярод абгарэлага, чорнага будавання — здохлая ці забітая сучачка. Страха ў хаце прабіта. На печы сядзіць саўсім ужо сляпая Даміцэля. Яна разгарнула на нагах, як дзіцѐнак, ліст з Масквы ад раненага сына Блажыса. Дзіра ў столі вялікая, адтуль свеціць. Хата сцюдзѐна, як пуня. Тут жа дзядзька Ян. Сядзіць ля стала на шклянках ад пабітага вакна, папраўляе саламянае заткала ў вакне і   сапе ў піпку, дзе замест табакі — хлоп са сцяны. Даўно ѐн не галіўся, не часаўся, змарнеў [2, с. 153].  Яшчэ большы драматызм надае твору пераход ад гэтага бліжняга плана на дальні, той, што і ў пачатку твора: Хутарок цямнеючаю плямаю астаецца далѐка адзадзі [2, с. 154]. Кальцавая кампазіцыя, сіметрычнасць арганізацыі хранатопу твора дазволілі пісьменніку акцэнтаваць увагу на тым, што хутарок (гняздо, сутнасць жыцця сям’і) разбураны і ператварыўся ўсяго толькі ў пляму на карце гісторыі.  Такім чынам, аналіз хранатопу апавядання “Літоўскі хутарок” дазваляе глыбей пранікнуць у сутнасць твора. Вайна імкліва разбурае спрадвечнае, створаная і назапашанае стагоддзямі. Словы апавядальніка, сказаныя ў канцы: “Белым пакрывам пахаваў Бог бруд зямлі, апаганенай грэхам чалавека — убійства і разбурэння ў прыродзе‖, высвечваюць погляд Максіма Гарэцкага на вайну: вайна – грэх адных, за які іншыя расплочваюцца знішчанымі гаспадаркамі, жыццѐм, згвалтаванымі душамі.  Літаратура 1. Адамовіч, А. “Браму скарбаў сваіх адчыняю…”/ А.Адамовіч // Здалѐк і зблізку. Зборнік літаратурна-крытычных артыкулаў. – Мінск: Мастацкая літаратура, 1976. – С.99-339. 2. Гарэцкі, М. Літоўскі хутарок / М.Гарэцкі // Збор твораў: у 4-х т. – Мінск: Мастацкай літаратура, 1984. – Т. 1. – С. 140-154. 3. Гарэцкі, М. На імперыялістычнай вайне. (Запіскі саладата 2-й батарэі N-скай артылерыйскай брыгады Лявона Задумы) / М.Гарэцкі // Збор твораў: у 4-х т. – Мінск: Мастацкай літаратура, 1985. – Т. 3. – С. 5-128. 

Роля хранатопу ў раскрыцці ідэі апавядання “Літоўскі хутарок”

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository