Васілеўская, Алена Станіславаўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

  А.С.Васілеўская  ІНТЭРТЭКСТУАЛЬНАСЦЬ ТВОРАЎ МАКСІМА БАГДАНОВІЧА  У сучасных гуманітарных навуках усѐ больш папулярным з‘яўляецца погляд на свет як адзін бясконцы тэкст. Таму невыпадкова ў цэнтр увагі лінгвістычных даследаванняў трапляе праблема інтэртэкстуальнасці. ―Кожны тэкст з‘яўляецца інтэртэкстам, – адзначаў Ралан Барт, – іншыя тэксты прысутнічаюць у ім на розных узроўнях у больш ці менш пазнавальных формах: тэксты папярэдняй культуры і тэксты існуючай культуры. Кожны тэкст уяўляе сабой новую тканіну, сатканую са старых цытат‖ [3, с. 196]. Інтэртэкстуальнасць акрэсліваецца як розныя віды ўзаемаадносін паміж тэкстамі [4, с. 221]. Даследчыкі вылучаюць розныя спосабы ўзаемадзеяння тэкстаў: алюзіі, цытаты, пародыі, паэтычныя формулы (канцэптуальныя метафары), эпіграфы, жанравыя сувязі тэкстаў, спасылкі на свой папярэдні кантэкст і інш. [3; 4; 5]. У творах Максіма Багдановіча – нашага першага ―кніжнага‖ паэта – узамасувязь з іншымі тэкстамі праяўляецца ў максімальна канцэнтраваным выглядзе. Звязана гэта з эстэтычнымі ўстаноўкамі самога паэта, яго імкненнем уключыць беларускую літаратуру ў сусветны літаратурны працэс, для чаго трэба вучыцца ў лепшых прадстаўнікоў гэтай літаратуры: ―Намагчыся зрабіць нашу паэзію не толькі мовай, але і духам, і складам твораў шчыра беларускай, мы зрабілі б цяжкую памылку, калі б кінулі тую вывучку, што нам давала светавая (найчасцей еўрапейская) паэзія‖ [1, т. 2, с. 219]. М.Багдановіч усѐ жыццѐ вучыўся, пра што сведчаць і шматлікія пераклады вершаў славутых еўрапейскіх паэтаў, і крытычны разбор паэзіі такіх майстроў, як М.В.Ламаносаў, М.Ю.Лермантаў, Т.Шаўчэнка [1, т. 2]. У вершах М.Багдановіча можна назіраць розныя віды інтэртэкстуальнасці, што мы і разгледзім на прыкладзе цыкла ―Старая Спадчына‖ з адзінага зборніка паэта – ―Вянок‖. У ―Старай Спадчыне‖ прадстаўлены такія паэтычныя жанры, як пентаметры, санеты, трыялеты, рандо, актавы, тэрцыны – здабыткі высокага паэтычнага мастацтва, што дазваляе гаварыць пра жанравую інтэртэкстуальнасць твораў М.Багдановіча. Выбар паэта не падаецца выпадковым: пентаметр выкарыстоўваўся ў антычным вершаскладанні, у Італіі ў эпоху Адраджэння ўзніклі санет, актава і тэрцыны, першыя трыялеты з‘явіліся ў ХV ст. у Францыі, рандо – старафранцузскі верш. Беларускі пісьменнік арыентуецца на лепшыя ўзоры сусветнай літаратуры, імкнучыся даказаць, што ―няма такіх памераў, няма такіх форм, якія былі б чужыя беларускай мове‖ (А.Багдановіч) [2]. Такім чынам беларускі паэт намагаецца наблізіць маладую беларускую літаратуру да сусветнага ўзроўню. Найбольш яскравым паказчыкам міжтэкставага дыялогу з‘яўляецца эпіграф, які, як правіла, уяўляе сабой цытату з якой-небудзь аўтарытэтнай крыніцы і ўказвае чытачу шлях інтэрпрэтацыю тэксту [4, с. 779].    У цыкле ―Старая Спадчына‖ ўжыты чатыры эпіграфы: адзін – да ўсяго цыкла, тры – да асобных вершаў. Н.А.Кузьміна вылучае дзве асноўныя функцыі эпіграфаў – функцыю дыялогу і інфармацыйную. Інфармацыйная функцыя бывае суб‘ектнай – дае звесткі пра аўтара, яго літаратурныя погляды; змястоўнай – падказвае тэму і ідэю твора; формаўтваральнай – акрэслівае кампазіцыю і будову твора [5]. Да ўсяго цыкла М.Багдановіч падабраў эпіграф з верша рускага паэта-сімваліста В.Брусава ―Кому-то‖, напісанага ў 1908: Мы зѐрна древние лелеем, Мы урожай столетий жнѐм. Пра ўплыў творчасці В.Брусава на паэзію М.Багдановіча гаварылася неаднойчы. Так, даследчыкі сцвярджаюць, што і выкарыстанне эпіграфаў (а М.Багдановіч быў першым у беларускай літаратуры, хто шырока ўжываў эпіграфы) – уплыў рускага паэта [6, с. 405]. Цытата з верша ―Кому-то‖, як адзначае В.Каваленка, выконвае функцыю адсылкі да першакрыніцы [6, с. 406]. На нашу думку, значэнне гэтага эпіграфа трэба разглядаць больш глыбока. З аднаго боку, эпіграф цесна звязаны з назвай цыкла, дзе слова спадчына ўжываецца ў значэнні ‗з‘явы культурнага жыцця, быту, якія ўспрыняты ад папярэдніх дзеячаў, ад мінулых часоў‘. Метафарычнае выкарыстанне слоў зерне і ўраджай адлюстроўвае жывую сувязь сучаснасці і мінулага. З другога боку, эпіграф знітоўвае ўвесь цыкл, бо метафары, створаныя В.Бусавым, знойдуць далейшае развіццѐ ў санеце ―Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...‖: Хоць зернейкі засохшымі былі, Усѐ ж такі жыццѐвая іх сіла Збудзілася і буйна ўскаласіла Парой вясенняй збожжа на раллі [1, т. 1, с. 137]. І атрымае лагічнае завяршэнне ў радках ―Тэрцыны‖, якой заканчваецца цыкл: Ёсць чары у забытым, старадаўным; Прыемна нам сталеццяў пыл страхнуць І жыць мінулым – гэткім мудрым, слаўным... [1, т. 1, с. 143]. У такім кантэксце метафарычны эпіграф В.Брусава набывае яшчэ больш канцэнтраваны сэнс: толькі веданне спадчыны можа прывесці да адраджэння, да стварэння новага. Два эпіграфы выкарыстаны ў санетах ―Паміж пяскоў Егіпецкай зямлі...‖ і ―На цѐмнай гладзі сонных луж балота...‖. М.Багдановіча вельмі цікавіла такая цвѐрдая паэтычная форма, як санет, пра што сведчыць тэарэтыка-гістарычны нарыс, прысвечаны гэтаму паэтычнаму жанру. Паэт адзначае, што ―пэўна напісаны санет, быццам арэх-спарыш, павінен хаваць пад аднэй скарлупой два асобныя, хоць і шчыльна сціснутыя між сабой ядры‖ [1, т. 2, с. 194]. У апошнім сказе нарыса аўтар цытуе словы з вершаванай паэмы ―Паэтычнае майстэрства‖ М.Буало ―Беззаганны санет варты адзін цэлай паэмы”, якія з‘яўляюцца эпіграфам к аднаму з найбольш вядомых санетаў беларускага паэта ―Паміж   пяской Егіпецкай зямлі...‖. Працягам развагі беларускага паэта пра вартасці санета гучаць і радкі з творчай спадчыны Сент-Бѐва “Не смейся з санету, о здзеклівы крытык”. Адзначаныя эпіграфы задаюць форму вершаў. М.Багдановіч на практыцы імкнецца паказаць перавагі санетнай формы і стварае два шэдэўры, насычаныя глыбокім філасофскім зместам. Формаўтваральную функцыю выконвае і эпіграф да трыялета ―Як птушка ў гібкіх трасніках…‖ ―Красавец юный, Триолет”, узяты з творчай спадчыны рускага паэта К.Фафанава. Канстанцін Фафанаў – адзін з тых пісьменнікаў, дзякуючы якім трыялет перажыў сваѐ адраджэнне ў рускай паэзіі. І эпіграф – своеасаблівая падзяка М.Багдановіча. Такім чынам, мы можам казаць пра формаўтваральную функцыю эпіграфаў у цыкле вершаў ―Старая Спадчына‖. Аднак улічым, што ўсе эпіграфы пададзены на мове арыгіналу – рускай і французскай, што сведчыць пра абсяг творчых пошукаў М.Багдановіча, нясуць багатую інфармацыю пра дасведчанасць і адукаванасць беларускага паэта. Адметнасць паэтычнай творчасці паэта – яе вобразнасць, сімвалічнасць. Таму невыпадкова ў творах М.Багдановіча нярэдкасны такі троп, як метафара. Прычым многія з метафар, выкарыстаных аўтарам, можна назваць канцэптуальнымі, заснаванымі на семантычных універсаліях (архетыпах). Менавіта да канцэптуальных можна аднесці метафару, разгорнутую ў санеце ―Паміж пяской Егіпецкай зямлі...‖, дзе слова зерне выступае сімвалам адраджэння Беларусі: Вось сімвал твой, забыты краю родны! Зварушаны нарэшце дух народны, Я верую, бясплодна не засне, А ўперад рынецца, маўляў крыніца, Каторая магутна, гучна мкне, Здалеўшы з глебы на прастор прабіцца [1, т. 1, с. 137]. У аснове гэтай метафары ляжыць старажытны архетып, вогулле якога мы знаходзім у егіпецкай міфалогіі, дзе алегорыяй зерня быў бог Асірыс, які памірае і ўваскрасае, і праз яго цела кожную вясну прарастаюць каласы. Тэма каласоў, зерня, руні вар‘іруецца ў беларускай літаратуры неаднаразова. Прыгадаем ―Слова пра паход Ігаравы‖: На Нямізе снапы сцеляць галавамі, а малоцяць жа стальнымі іх цапамі. На таку жыццѐ кладзецца неспадзейна, і душу ад цела веюць безнадзейна (Пераклад Я.Купалы), назву першага зборніка апавяданняў М.Гарэцкага — ―Рунь‖, у якую пісьменнік уклаў сваѐ спадзяванне на будучыню Беларусі. М.Зарэцкі, каб перадаць усю складанасць праблем, разгледжаных у рамане, называе яго ―Вязьмо‖. Вера ў будучае ўваскрэсенне закладзена і ў назве рамана У.Караткевіча ―Каласы пад сярпом тваім‖ [7]. Адзіны метафарычны кантэкст знітоўвае некалькі вершаў цыкла ―Старая Спадчына‖ – ―Санет‖ (―На цѐмнай гладзі сонных луж балот...‖), ―Трыялет‖ (―Калісь глядзеў на сонца я...‖), ―Рандо‖ і ―Актава‖. Практычна праз усе гэтыя вершы праходзяць дзве метафары: першая – балота і цемра як увасаблення бруду, з якога павінна нарадзіцца прыгажосць:   Ўкруг плесня, бруд, – разводзіць гніль спякота, А краскі ўсѐ ж не робяцца гразней, Хоць там плыве парою слізкі змей, І ржаўчына ляжыць, як пазалота [1, т.1, с. 138]. Другі вобраз, які знітоўвае вершы, – зоры, сонца як вышэйшая краса, вышэйшы ідэал, да якога трэба цягнуцца: І праз імглу яго патроху праступае Маленькіх, мілых зор дрыжачы, срэбны пыл. Здароў, радзімыя! Мацней, ясней гарыце І сэрцу аб красе прыроды гаварыце! [1, т. 1, с. 142]. Такія метафары таксама можна разглядаць як канцэптуальныя, заснаваныя на бінарнай апазіцыі зямля – неба. Такое супрацьпастаўленне з‘яўляецца базавым для многіх міфалагічных сістэм, у тым ліку і для хрысціянскай. Такім чынам, у цыкле ―Старая Спадчына‖ М.Багдановіча можна назіраць розныя віды інтэртэкстуальнасці – жанравыя сувязі тэкстаў, эпіграфы, спасылкі на свой кантэкст, паэтычныя формулы. Усѐ гэта сведчыць пра дасведчанасць і эрудыцыю паэта, яго арыентацыю на лепшыя ўзоры паэтычнага майстэрства, эстэтычныя погляды і прынцыпы пісьменніка.  Спіс літаратуры 1. Багдановіч, М. Поўны збор твораў: у 3 т. / М.Багдановіч. – Т.1. – Мінск: Навука і тэхніка, 1991. 752 с.; Т. 2. – Мінск: Навука і тэхніка, 1993. – 600 с. 2. Бярозкін, Р. Чалавек напрадвесні: расказ пра Максіма Багдановіча / Р.Бярозкін. – Мінск: Народная асвета, 1986. – 176 с. 3. Ильин, И.П. Стилистика интертекстуальности: теоретические аспекты / И.П.Ильин // Проблемы современной стилистики: сб. науч.-аналит. обзоров / АН СССР. ИНИОН; [Ред.-сост. Трошина Н. Н., Стрельцова Г. Д.]. – М.: ИНИОН, 1989. – С. 186-207. 4. Культура русской речи: энциклопедический словарь-справочник / Под ред. Л.Ю.Иванова, А.П.Сковородникова, Е.Н.Ширяева и др. – М.: Флинта: Наука, 2003. – 840 с. 5. Кузьмина, Н.А. Интертекст и его роль в процессах эволюции поэтического языка / Н.А.Кузьмина. – М.: Едиториал УРСС, 2004. – 272 с. 6. Нарысы па гісторыі беларуска-рускіх сувязей: у 4 кн. Кн. 2. Пачатак ХХ стагоддзя. 1900-1917. – Мінск: Навука і тэхніка, 1994. – 444 с. 7. Васілеўская, А. Загаловак мастацкага тэксту: на прыкладзе рамана ―Каласы пад сярпом тваім‖ У.Караткевіча / А.Васілеўская // Роднае слова. – 2003. - № 3. – С. 54-55. 

Інтэртэкстуальнасць твораў Максіма Багдановіча

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository