У артыкуле разглядаецца філалагічная ардыната (беларускамоўны матэрыял – лексемы, афарызмы) канцэпта жыццё

Гаўрош, Ніна Васільеўна

Нямковіч, Ніна Мікалаеўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

Н.В. Гаўрош, Н.М. Нямковіч, г. Мінск   КАНЦЭПТ ЖЫЦЦЁ  Ў АФАРЫСТЫЧНЫХ ВЫСЛОЎЯХ БЕЛАРУСКІХ ПІСЬМЕННІКАЎ  Да паняццяў вечных, неспасцігнутых, невычарпальна глыбокіх адносіцца канцэпт жыццѐ. Ён шматвектарны, шматаспектны, шматардынатны. Гэта адначасова невымерныя паверхня і велічны аб’ѐм. Сутнасць названага канцэпта спрабавалі раскрыць філосафы, псіхолагі, культуролагі, мастакі і музыканты… Нешта раскрылася, убачылася, нешта засталося таямніцай. Не будзем спыняцца на дасягненнях, знаходках іншых навук. Нам найперш цікавая філалагічная ардыната. Адным са складнікаў канцэпта з’яўляецца семантыка слова-назвы жыццѐ. Яго семантычнае поле, паводле вызначэння ТСБМ, уключае 9 дыфініцый; падаецца больш за 10 устойлівых выразаў з кампанентам жыццѐ. Лексема  жыццѐ (побач з іншымі кампанентамі) стала базай для ўтварэння роднасных слоў жыццеадчуванне,жыццеапісанне, жыццеразуменне, жыццесцвярджальны, жыццеўстойлівы, жыццѐвы, жыццядзейны, жыццяздольны, жыццялюб, жыццяпіс, жыццярадасны… Заўважым: амаль усе словы складаныя. Выпадковасць? А магчыма, лагічная натуральнасць, калі прыгадаць, пра што вядзецца размова. Парадаксальным падалося наступнае: нягледзячы на багатую семантыку, слова  жыццѐ  ўступае ў сінанімічныя адносіны толькі з двума найменнямі – жыццѐ-быццѐ, век (так, прынамсі, сцвярджае “Слоўнік сінонімаў і блізказначных слоў” М.К. Клышкі). Нечакана. Таямніча. Загадкава. Надзвычай прыдатнай для акрэслення канцэпта жыццѐ  з’яўляецца такая формула маўлення, як афарыстычнае выслоўе. Ён – канцэпт– стаў тэмай для многіх афарыстычных формул. Натуральна, што такое шматаспектнае паняцце прадугледжвае розныя расшыфроўкі-тлумачэнні. У творах беларускіх пісьменнікаў знойдзем самыя разнастайныя  варыяцыі на тэму жыцця. Для мастака слова важна ўсвядоміць і раскрыць сутнасць гэтага працэсу: Жыццѐ – / дзве сціплыя, / простыя даты, / І рыска – як шлях на зямлі… (С. Законнікаў); Жыццѐ заўжды – іспыт на мужнасць...                           (Н. Мацяш); Жыццѐ – не маскарад… (А. Грачанікаў); Жыццѐ – патрэба ўсіх патрэб (А. Вялюгін); Жыццѐ – неаплатны і спадчынны доўг… (М. Танк);  Апошняга нічога не бывае. / Жыццѐ і пачынаецца з канца (Р. Барадулін); Жыццѐ – веснаход, а не ціхенькі рай…                    (А. Бялевіч).  Афарысты выказваюць свае жыццѐвыя арыенціры, адносіны да таго, чым і дзе чалавек жыве: РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ 2 Вачыма неба мерай, /Але зямлѐй жыві –/ І радасная вера /   Народзіцца ў крыві (С. Законнікаў); Дагараю, але не згараю,/ Бо нязменна гляджу на зару! (Я. Янішчыц); Жывіце, людзі добрыя, буйней, і цешцеся, і цешце без апаскі (Е. Лось); Высокі сэнс жыцця і шчасця, / Калі жывеш ты для людзей (А. Бялевіч); Жыві, шукай, усѐ рабі як след, / Каб на Радзіме твой свяціўся след (С. Грахоўскі); Глядзі людзей, ідзі з людзьмі – чалавекам будзеш (Ф. Янкоўскі); Была б праўдзіва песня спета, / А вывад – кожны зробіць сам (А. Бачыла).  Разуменне напоўненасці жыцця, яго сэнсу ў кожнага сваѐ. Для адных гэта праца, і нічога акрамя яе (жыву працай). Іншыя не ўяўляюць свайго існавання без кахання (жыву каханнем). Некаторыя бачаць сэнс жыцця ў барацьбе ці ў спазнанні ісціны… Адным словам, колькі людзей – столькі і жыццяў, колькі жыццяў – столькі і іх разуменняў. Адлюстраванне шматаблічнасці, напоўненасці жыцця бачым і ў беларускай афарыстыцы: Век пражыць – не поле перайсці, / А такому падлягаць іспыту: / На каменні зернем прарасці / І зняможанаму ўстаць з нябыту               (С. Гаўрусѐў); Гэта – мудрая тайна Жыцця – / Жыць аддана / Да забыцця (С. Грахоўскі); А мы ўсѐ роўна прагнем свята – / Аж да апошняе мяжы. / І дамагаемся ўпарта, / Бо дамагацца – значыць жыць! (Я. Сіпакоў); А можа, і трэба гарэць нам дашчэнту? / А можа, і трэба жыць нам ахвярна? (А. Вярцінскі); Вечнае па-свойму сеем, / Добрае – на свой манер (Р. Тармола-Мірскі); Даўно з бяссмерцем / людзі ў добрай згодзе. / Яно заўжды трымаецца на тым – / мы каласамі ў гэты свет прыходзім, / Каб сілу даць зярнятам маладым (С. Законнікаў); Жыццѐ зямное – непаўторны дар, / Дзе кожны дзень – і творчасць, і натхненне. / Над ім не ты – народ твой гаспадар! (А. Звонак). Яшчэ адзін аспект у раскрыцці афарыстамі канцэпта жыццѐ – гэта законы і каноны жыцця. Яны, як правіла, універсальныя, неаспрэчныя: Адзіна праца і каханне / У жыцці апірышча і шчыт (Н. Мацяш); Быць не можа ў братэрства нічыйных палос, / Між людзей / быць не можа старонняга болю! (Н. Мацяш); А беражы, як сад, як жыта, / Як першы сонечны прамень, / І дзень той, што не так пражыты, / Бо ѐн народзіць новы дзень (А. Астрэйка); Адна ў людзей надзея: / на людзей (У. Някляеў); А ў жыцці як спатыкнуўся, / Глянеш – дзверы ўсе закрыты (Якуб Колас); Бурай змеценае лісце / Не вяртаецца на голле (П. Панчанка); Быў бы юнак, а надзея знойдзецца (Г. Марчук). Усѐ на свеце мае сваю меру. Усѐ рана ці позна ацэньвае чалавек сам, ацэньваюць тыя, хто поруч з ім. І такія меркі, ацэнкі важныя не толькі, як нешта часовае, а як тое, што можа быць арыенцірам для будучыні, як пазачасавае. У беларускіх афарыстычных выслоўях гэты вектар канцэпта жыццѐ акрэсліваецца наступным чынам: РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ 3 Даецца толькі тым жывучасць, / Хто годны ў муках сцвердзіць сваѐ “я”  (Н. Мацяш);  Адны жабракі могуць праз усѐ жыццѐ толькі браць (М. Багдановіч); Асіліць не магу / На тройку з мінусам / Адзін прадмет – Жыццѐ (М. Танк); Даецца жыццѐ нам, каб радасць з адчаем / Вучыліся мы прыміраць (Н. Мацяш); Адлегласць ад сяўбы да жніва / Даўжэй за век людскі бывае (П. Макаль); Напоўненасць жыцця – / лепшае бессмяроцце (А. Вярцінскі). Не намі знойдзена: жыццѐ і жыта – словы роднасныя. І не толькі словы. Усѐ, што сеецца, расце, нясе свой працяг. Не выпадкова вобраз поля такі часты ў нашай літаратуры. Поле як сімвал жыцця – і ў афарыстычных выслоўях:  Жыццѐ і жыта – вечная радня (С. Законнікаў); Жыццѐ пражыць – / Не поле перайсці, / А трэба і жыццѐ / Прайсці, як поле, / І хоць адным зярняткам узысці, / А бур’яном не зарасці ніколі               (С. Грахоўскі); Жыцця неўзаранае поле / Чакае свайго плугара                (С. Законнікаў). У гэтых выслоўях жыццѐвае крэда і аднаго чалавека і цэлай нацыі – беларусаў. Як бачым, афарыстычныя выслоўі валодаюць значнай патэнцыяй у раскрыцці таямніцы жыцця. Магутная плынь часу, адкінуўшы ўсѐ выпадковае і наноснае, выявіць сапраўдны маштаб усяго існага, высвеціць, выпукліць і акрэсліць тое, што некалі ўжо было прадказана. У афарызмах. І ў гэтым іх сіла.                РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

Канцэпт жыццё ў афарыстычных выслоўях беларускіх пісьменнікаў

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository