Высказывается мысль, что Максима Танка-поэта вдохновляли как музы античного мира (Калиопа, Эвтерпа, Эрато, Полигимния, Терпсихора, Клио, Урания), так и музы родины-матери, белоруски, муза любви и муза-партизанка

Адамович, Галина Евгеньевна

Belarusian State Pedagogical University Repository

Г.Я. Адамовіч (Мінск) “Ёсць нешта таямнічае…”: Максім Танк і музы Паэт без музы, што птушка без крылаў.  Чалавек без духоўнага ўздыму, што Галатэя, не абуджаная багамі. “Чакай! / Яшчэ разцом прайду я, / Яшчэ распраўлю валасоў брую. / І ты пабачыш наяву жывую…” [2, с. 58], – кажа Пігмаліѐн, адзін з тых, каго Максім Танк узважае за найвялікшага творцу. А разам з ім паўтараюць паэты, музыканты, мастакі, усе тыя, хто лічыць патрэбным, па словах Танка, “забегчы на Парнас, даведацца, / Чаму Зеўс не дазволіў Дантэ… / Пушкіну…/ Багдановічу…/ Дапісаць задуманыя імі творы, / Ажыццявіць іх мары” [2, с. 329]. Напісаць “задуманыя … творы, ажыццявіць … мары” творцам дапамагаюць музы.  Кожная з дзевяці кніг “Гісторыі” Герадота названа імем музы – той, што дорыць натхненне, спрыяе ў рэалізацыі мары. І многія з гэтых муз наведвалі Максіма Танка.  Муза эпічнай паэзіі Каліопа дыктавала паэту радкі вершаў “Аve Maria”, “Готыка Св. Анны”, “Дом Рэмбранта”, “Песня кулікоў”, “Роздум караля”, “Якубу Коласу”, “Багіня перамогі”, паэм “Нарач”, “Люцыян Таполя” і інш. Адбіваючы рытм, у якім захавана антычная метрыка, паэт скандзіруе:  “Самафракійская Ніка / лѐт на хвіліну спыніла. / Пра перамогу прынѐсшы / звестку ў Эладу сваю. / Радасцю дыхаюць грудзі, / высака ўзвіхраны крылы. / Ледзь я знаѐмую постаць, / рысы яе пазнаю” [2, с. 255]. Не толькі багіню – так вітае сваіх муз Максім Танк, бо, сапраўды, прысутнасць музы надае чалавеку натхненне, энергію ўзрушання, душэўнага хвалявання, калі “радасцю дыхаюць грудзі, высака ўзвіхраны крылы”. Старажытнагрэчаская спадчына прысутнічае ў творах Максіма Танка не толькі ў форме алюзій і рэмінісцэнцый, вобразных аналогій і цытат. Старая спадчына, як гэту традыцыю ўмацаваў Максім Багдановіч, таксама “полымя жывое” [2, с. 389] – ад яе загараюцца пачуцці, у яе святле з’яўляецца муза… Муза лірычнай паэзіі і музыкі Эўтэрпа праспявала паэту “Завушніцы”, разлілася голасам зязюлі, жаўранка, салаўя, гукамі-спевамі скрыпкі, цымбалаў, гармоніка… Так, старажытнагрэчаскія паэты выконвалі свае вершы пад акампанемент ліры, кіфары, флейты. Але Эўтэрпа з вяршыняў Парнаса рушыла на іншыя землі, дзе расквітнелі мастацтвы. І цяпер яна спявае-грае ў мяцеліцу (“У чыстым полі”), для немаўляці, юнака  і старога (“Цымбалы”) гукамі, прывычнымі вуху беларуса. Свае музЫкі ў кожнай з чатырох пор года (“У азѐрнай старонцы маѐй…”). Ды і голас музы надзвычай прыгожы, ѐн аднаўляецца ў асаблівасцях мелодыкі верша, напрыклад, пра зязюлю, якая “залашчыць, задобрыць, / Зашэпча і так РЕПОЗИТОРИЙ БГПУзачаруе…” [2, с. 35], або пра лісце і росы, шум сада і гром (“Ціха-ціха на світанні…”). Эрата навявае радкі любоўнай лірыкі.  А колькі такіх радкоў у паэта! Імі бадай што можна абгарнуць увесь зямны шар і пракласці дарогу ў космас… І вось яна, Эрата, пераўвасабляецца ў Галатэю, Неферціці, Венеру, Афіну, Афелію і Джульету... Палігімнія дае словы і рытмы ўславіць радзіму, яе святыні, сярод якіх – родная мова. Яна называе тыя першапачаткі, першакрыніцы, з якіх “выткана… дзіўная родная мова” [2, с. 85]. Зачараваны старадаўнымі музамі, паэт углядаецца ў жыццѐ і бачыць не толькі і не столькі вокамгненнае, хуткаплыннае, колькі сутнаснае, тое, што набліжана да вечнасці. Терпсіхора прысутнічае, калі паэт захапляецца танцам Маі (“Мая”) або дзяўчыны з Коста-Рыкі (“Хустка”): “Заплюшчу вочы – бачу, задумаюся – чую: / Дзяўчына з роду Мяо спявае і танцуе” [2, с. 258]. Кліо – часты госць у пакоі паэта, які гартае “апаленыя і акрываўленыя старонкі гісторыі” [2, с. 128]… Максім Танк, улюбѐны ў зоркі, чуйны да таго, што “галактыкі размаўляюць” [2, с. 56], не мог не вітаць Уранію, музу астраноміі. Паэт-вандроўнік прызнаецца ў тым, што ѐн блукае “ў прасторах галактык, / Да зор пракладаючы шлях” [2, с. 116], што зоркам ѐн “давяраў палѐты дум”[2, с. 273]. Імкнуць у неба музы старой спадчыны. Крыло, узнятае імі, утрымлівае і ўносіць паэта ў краіну казкі, у краіну цудаў, у свет таямнічы і незнаѐмы. Так, сапраўды, у паэта ѐсць шмат ад Фаўста, вечнага шукальніка ісціны і паўнаты жыцця. Як пацвярджае Фаўст, ѐн сам “да чараў сквапны і гатовы / Таемнаму аддацца цуду” [1, с. 204]: “Ах, дзве душы ў грудзях зацяты бой / Вядуць…” [1, с. 184]. У Фаўста дзве іпастасі, два крыла. Адно крыло імкне героя ўверх: “Удаль! Вышэй! Да зор!” [1, с. 168]. Гэтаксама і ў паэта адна яго іпастась звяртаецца да вечнасці, агорнутая прыгажосцю, клопатам муз, яна “патрабуе з неба лепшых зорак” [1, с. 160]. Асоба творцы, звернутая “да зор”, адкрываецца ў мастацкім свеце Максіма Танка. Музы старой спадчыны стаяць каля аднаго боку пісьмовага стала паэта. А з другога – музы, якія ўздымаюць другое крыло творцы, адухаўляюць другую яго іпастась. Як у Фаўста, яно “трымаецца за свет зямны” [2, с. 184] і патрабуе “асалодаў лепшых на зямлі” [2, с. 160]. Гэтыя музы ішлі з “азѐрнай стараны маѐй” [202], яны нясуць памяць пра “родныя дарогі і хаціну, / Поле з каласамі, сенажаць, / Гэта неба над маѐй краінай…” [2, с. 306]. З іншага боку пісьмовага стала Максіма Танка – музы рупныя, працавітыя [2, с. 397]. Дзевяць муз услаўлены Герадотам. Гэтаксама і Максім Танк называе свае кнігі словамі-вобразамі таго, што з’яўляецца крыніцай натхнення, РЕПОЗИТОРИЙ БГПУасновай прыгажосці: “Журавінавы цвет”, “След бліскавіцы”, “Глыток вады”, “Дарога, закалыханая жытам”, “Збор калосся”, “Мой каўчэг”…  “Ёсць нешта таямнічае… у возера Ахрыдскага”, – сцвярджае паэт. У возера глядзяцца “муры базілік, зарасці аліў” [2, с. 277]. Каля яго адбыўся песенны турнір: “І сѐння чую ў сэрцы бляск іх сонца, / Шум хваль Ахрыдскіх – / пералівы ліры”. Не толькі таямнічы Парнас даў свету пакравіцелькаў мастацтваў і навук, а Гіпакрэна наталіла іх смагу. Паэт сустракае муз у розных краінах свету, яны жывуць і ў Беларусі. А возера Ахрыдскае… Нарач… Нѐман… Бярэзіна… Азѐры і рэкі – гэта іх “шум хваль” нагадвае паэту “пералівы ліры”, гэта яны наталяюць духоўную, творчую прагу.  Вытанчаная прыгажосць музаў антычнага свету ўвасабляе дасканаласць старажытнага мастацтва, выкшталцаванасць яго ўзораў – крыніцы наследавання, пераймання, арыгінальнай творчасці для будучага часу. Музы Максіма Танка, тыя, што  трымаюць другое крыло паэтавага натхнення, прыйшлі з сялянскай хаты, з апрацаванага поля, з нарачанскага бора, з шляхоў франтавых. Таму і прыгажосць іх іншая. Майстры Адраджэння надавалі біблейскім вобразам аблічча зямнога чалавека. Люцыян Таполя, герой аднайменнай паэмы Максіма Танка, “выразаў апосталаў, прарокаў, / Больш падобных да сялян смаргонскіх” [2, с. 359]. Муза, што схілілася над пісьмовым сталом паэта, таксама больш падобная на беларускую сялянку: “…гаварылі, што ты – прыгожая. / А смяяліся з тваіх чорных, парэпаных рук…” [2, с. 391]. “Іншай яна выглядала / ў хмарах і пылу, і дыму, / У шынялі і ў пілотцы, / ў кірзавых ботах цяжкіх” [2, с. 255]. Якая яны, муза паэта? У яе “матчыны рукі”, і “крылы юнацтва”, і “плечы каханай” [2, c. 289]. У яе розныя галасы: і “голас друга”, і “голас любай”, “і “голас маці” [2, с. 289]. Нельга гаварыць з ѐй “без кахання”… [2, с. 436]. Якою павінна быць муза? І адказ зноў пралягае ў тых абсягах жыцця, што добра знаѐмыя паэту, са спадзяваннем на вернасць, шчырасць, нераўнадушша: “А прасіў бы, каб муза, з якой падружыў, / Была шчырай сяброўкай, няхай і сварлівай, / Нават непаслухмянай, як сэрца парыў, / Толькі не абыякавай і не маўклівай” [2, с. 379]. Сярод муз, якія наведваюць паэта, некаторыя амаль што “прыпісаліся” ў яго мастацкім свеце. Вяртае да зямлі Муза роднага кута, Беларусі. Яна прыходзіць у абліччы навальніцы і мяцеліцы, летняга дажджу і лістапада, у лісці каштанаў і пакошаных траў… Да яе, музы-паэзіі, звяртаецца лірычны герой з просьбай “развязаць язык”, “каб я загаварыў на мове звыклай, / На якой плуг вітаецца з зямлѐю, / Жаўрук пераклікаецца з зарою, / Ручай бяседуе з прадвечным борам, / А людзі шчасцем дзеляцца і горам” [2, с. 402]. Муза-беларуска адкрывае паэту вочы, і ѐн бачыць сапраўдную прыгажосць беларускага селяніна, працаўніка, жанчыны. Гэта муза рупная, працавітая – гэтаксама працавітай была ўсѐ жыццѐ бабка Улляна. Але яна РЕПОЗИТОРИЙ БГПУпамерла, і нібыта ў скрусе, як гэтымі рукамі ѐй будзе грукаць у дзверы рая, паэт кажа пра найвялікшую прыгажосць гэтых рук, на якіх напісаны лѐс жанчыны: яны “пасівераныя, парэпаныя”, іх ніяк не могуць адмыць “ад скіб зямлі, / Ад каласоў і сонца, / Ад пялѐнак і ануч…” [2, с. 295].  Муза Любові набывае ў творах паэта новыя імѐны, добра знаѐмыя, родныя:  Марыя, Ганна, Любоў, Тэкля, Улляна… а таксама імѐны тых, каго паэт сустрэў у час вандровак і ўславіў у сваіх вершах: Майя, Чыліта. Паэт услаўляе жыццѐ: і пацалунак маці, і юнацтва, і спагаду сяброў, і чарку віна, і больш за ўсѐ саму зямлю [2, с. 305], і тое, “без чаго, як без маці / Або без радзімы, / Ні нараджацца, ні жыць / На зямлі немагчыма!” [2, с. 366]. Ваенная муза. Муза-партызанка. Можа, гэта дзяўчына, што чакала салдата з вайны (“Дым над страхою”)?   А можа, маці, якая вышывае сыну кашулю (“Маці”) ці бядуе аб сыночку, што загінуў на вайне (“Плакучая вярба”)? А можа, яна падобна на тых двух дружбакоў-салдат, што мелі “дзве нагі на дваіх” [2, с. 164]? Шмат іпастасяў у ваеннай музы паэта… Мастацкі свет Максіма Танка прасякнуты прысутнасцю чалавечага, “жывога”. Музы Максіма Танка таксама жывуць на зямлі. Яны – зямныя, яны адухаўляюць зямныя рэчы і з’явы. У п’есе “Сіняя птушка” М. Метэрлінка дзякуючы чарадзейнаму алмазу ажываюць душы Святла, Вады, Малака, Хлеба, Сабакі і Кошкі, усяго таго, што, незаўважанае і па-добраму не ацэненае, акружае чалавека ў паўсядзѐнным жыцці. Пісьменнік умее ўбачыць незвычайнае ў звычайным, таямнічае ў штодзѐнным, сутнаснае ў вокамгненным. Гэтаксама і Максім Танк: “Заплюшчу вочы – бачу, задумаюся – чую”... Уменне паэта разгледзець асаблівую прыгажосць, “нешта таямнічае” ў самых простых рэчах спрыяе адухоўленню ім жыцця і свету навокал у паэтычных вобразах, навеяных музамі. Старажытнае грамадства сфакусіравана на рэчыўным, матэрыяльным. Музы ўзвышаюць памкненні чалавека. З імі ѐн лунае па-над побытавым, хуткаплынным. З імі ѐн набліжаецца да вечнасці. Сучасны свет, пераствораны паэтам, ажывае дзякуючы прысутнасці муз, кожная з якіх з’яўляецца адухоўленай сутнасцю рэчы або з’явы, успрынятай чалавекам, убачанай ім  праз чарадзейны крышталь натхнення, апантанай мары, палымянага жадання. Літаратура: 1. Гѐтэ, Ё.В. Выбраныя творы / Ё.В. Гѐтэ ; уклад. Л. Баршчэўскі, П. Копанеў. – Мінск : Беларус. кнігазбор, 1999. – 634 с. – (Беларускі кнігазбор. Сер. 3, Замежная літаратура). 2. Танк, М. «Мне пару крыл дало юнацтва...» : выбр. лірыка / М.Танк ; уклад. В. Рагойшы. – Мінск : Маст. літ., 2003. – 479 с.  РЕПОЗИТОРИЙ БГПУ

“Ёсць нешта таямнічае…”: Максім Танк і музы

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository