Мордас, Наталля Расціславаўна

Міхалевіч, Алена Генадзьеўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

  А.Г. Міхалевіч (Мінск, БДПУ)  ПЕРАКЛАД ЯК АКТУАЛЬНАЯ ПРАБЛЕМА СУЧАСНАГА БЕЛАРУСКАГА МОВАЗНАЎСТВА  Адной з актуальных праблем сучаснага беларускага мовазнаўства па-ранейшаму застаюцца пытанні перакладу, паколькі менавіта праз яго ажыццяўляецца абмен навуковай, рэлігійнай, маральна-этычнай і іншай інфармацыяй, наладжваюцца кантакты, рэгулююцца паводзіны індывідаў і груп у грамадстве і г.д. Слова “пераклад” мнагазначнае; у нашым даследаванні  пад перакладам разумеем не толькі сам працэс, але і яго вынік – тэкст або выказванне (сінтаксічную канструкцыю), змест якога дакладна ці прыблізна перадаецца рознеўзроўневымі сродкамі некалькіх (пераважна дзвюх) моў. Сѐння пераклад  стаў аб’ектам  даследавання як міжкультурная камунікатыўная дзейнасць, і таму ў тэорыі перакладу варта вылучыць тэорыі агульную, прыватныя і спецыяльныя. Агульная тэорыя  перакладу дае тэарэтычнае абгрунтаванне і вызначае асноўныя паняцці  тэорый прыватных (напрыклад, лінгвістычных) і спецыяльных (напрыклад, розных тыпаў і жанраў). Акрамя таго, неабходна адзначыць складанасць самога працэсу перакладу, і для яго паспяховасці перакладчык павінен выкарыстоўваць звесткі не толькі з граматыкі і лексікалогіі адпаведных моў, але і з такіх навук, як сацыялінгвістыка, псіхалінгвістыка, стылістыка, этнапсіхалогія і інш. Пры ажыццяўленні перакладу як канала узаемадзеяння культур і моў варта ўлічваць, што пераклад можа быць кантактны, або інтэрперсанальны, што рэалізуецца праз непасрэдныя зносіны людзей, і дыстантны, або інтэртэкстуальны, – на ўзроўні тэксту; адэкватны, ці даслоўны, вольны, мастацкі і – як разнавіднасць – аўтарскі [гл., напрыклад, пра гэта: 1]. Важным метадам перакладу выступае супастаўляльны аналіз, г.зн. аналіз формы і зместу тэксту перакладу ў супастаўленні з формай і зместам арыгінала. У працэсе перакладу ўстанаўліваюцца пэўныя адносіны паміж двума тэкстамі на розных мовах, і для таго, каб перакладзены тэкст стаў найбольш  правільным і лагічна абгрунтаваным, варта прыбегнуць да такіх спосабаў перакладу, як пераклад абсалютнымі або адноснымі эквівалентамі, зусім іншымі сродкамі, апісальны і інш. Выбар тых ці іншых сродкаў залежыць  ад многіх фактараў, такіх, як: 1) асоба перакладчыка: яго веды, уменні і навыкі, здольнасць зрабіць  правільны выбар, улічваючы ўсю сукупнасць лінгвістычных і экстралінгвістычных фактараў; 2) змест, форма, стылѐвая і жанравая разнастайнасць тэксту ці іншай адзінкі для перакладу; 3) мэта (або мэты, калі іх некалькі) перакладчыцкай дзейнасці, прызначэнне, сфера выкарыстання  перакладзенага тэксту ці іншай адзінкі і інш.   Для тэорыі і практыкі паспяховага перакладу неабходна, сярод іншых фактараў, лінгвістычная аснова, веданне перакладчыкам заканамернасцей, якія існуюць паміж пэўнымі мовамі. Тут варта ўлічваць і тое, з якой мовы на якую (ці якія) робіцца пераклад. У сваім даследаванні мы спыняемся на перакладзе з рускай мовы на беларускую, паколькі жывѐм і ўступаем у зносіны ва ўмовах масавых кантактаў рускай і беларускай моў ва ўсіх сферах грамадскага жыцця, афіцыйнага білінгвізму (двухмоўя) у нашай краіне – валодання згаданымі дзвюма мовамі і папераменнага карыстання імі ў залежнасці ад умоў моўных зносін. Дзве мовы ўтвараюць у свядомасці носьбітаў толькі адну сістэму асацыяцый, дзе любы элемент мае свой непасрэдны эквівалент у другой мове, у выніку пераклад не з’яўляецца залішне складаным. Спынім увагу толькі на адным лінгвістычным узроўні – сінтаксічным. На сінтаксічным узроўні не сустракаюцца адрозненні ў семантыцы рускамоўных і беларускамоўных адзінак, што звязана з універсальным характарам плана зместу ў сінтаксісе: тут назіраецца агульнасць сінтаксічных адносін і сувязей, асноўных сінтаксічных мадэляў і сінтаксічных пазіцый. Пры падабенстве плана зместу сінтаксічных адзінак у рускай і беларускай  мовах даволі значнымі выступаюць разыходжанні ў фармальным аспекце. Пакажам іх на прыкладах сінтаксічных канструкцый, што выкарыстоўваюцца ў прафесійнай дзейнасці педагогаў. Асабліва выразна згаданыя разыходжанні праяўляюцца ў словазлучэннях з аб’ектнымі і акалічнаснымі семантыка-сінтаксічнымі адносінамі паміж кампанентамі. Своеасаблівасць роднасных моў у перадачы аб’ектнага значэння можа датычыцца як беспрыназоўнікавых, так і прыназоўнікавых словазлучэнняў і  заключаецца ў наступным: 1) у кожнай з моў ѐсць сінанімічныя рады з неаднолькавай колькасцю членаў рада або з адрозненнямі ў іх форме: забыть  диагноз / забыть о диагнозе /забыть про диагноз (разм.) – забыць  дыягназ / забыць на (пра) дыягназ; речевые нарушения младших школьников/ речевые нарушения у младших  школьников –  маўленчыя парушэнні малодшых школьнікаў/ маўленчыя парушэнні ў малодшых школьнікаў; 2) дзеясловы  выбачаць (прабачыць), дараваць, дзякаваць (аддзякаваць, падзякаваць) у беларускай мове ўтвараюць словазлучэнні з давальным склонам ( не заўсѐды варта дараваць малодшаму школьніку за падман); у рускай – з вінавальным ( не всегда следует простить младшего школьника за обман); 3) дзеясловы  дзівіцца, жартаваць, кпіць, насміхацца, падсмейвацца, рагатаць, смяяцца, цешыцца ў беларускай мове ўтвараюць словазлучэнні з родным склонам і прыназоўнікам з (нельга кпіць з хворага дзіцяці); у рускай – з творным і прыназоўнікам  над (нельзя издеваться над больным ребенком);  4) дзеясловы і аддзеяслоўныя назоўнікі са значэннем жалю, смутку, тугі ў беларускай мове ўтвараюць словазлучэнні з месным склонам і прыназоўнікам па (сумаваць па Радзіме); у рускай – з месным склонам і прыназоўнікам о, об (грустить о Родине);   Блізкасць рускай і беларускай  моў назіраецца ў падобнай семантыцы словазлучэнняў з акалічнаснымі прасторавымі адносінамі і іх адценнямі (месца знаходжання прадмета, напрамку руху і інш.). Адрозненні ў выражэнні прасторавага значэння ў межах словазлучэння  зводзяцца да наступнага: 1) у беларускай мове ѐсць невытворныя і вытворныя прыназоўнікі, якія не суадносяцца з рускім эквівалентам (напрыклад:  абапал, паабапал, паўз, праз, поруч, усцяж). Аналагічныя, не суаднесеныя з беларускамоўным формальным эквівалентам, ужываюцца і ў рускай мове (напрыклад: навстречу к, позади, поперек, следом за); 2) беларускія і рускія словазлучэнні могуць адрознівацца прыназоўнікава-склонавай формай залежнага слова: рыхтавацца да заняткаў  па прапанаваным матэрыяле – готовиться к занятиям по предложенному материалу. Выяўляецца  адметнасць беларускай і рускай  моў таксама ў словазлучэннях з акалічнаснымі часавымі адносінамі: 1) у кожнай мове ѐсць свае сродкі перадачы згаданых адносін:  а, напроці, пад час, праз, у часе, у часы – в течение, в продолжение (варта актуалізаваць інавацыі ў педагагічнай дзейнасці на працягу ўсяго перыяду навучання – следует актуализировать инновации в педагогической деятельности на протяжении всего периода обучения); 2) у некаторых выпадках беларускамоўныя словазлучэнні маюць іншую склонавую форму залежнага кампанента пры аналагічным прыназоўніку: неабходны прадмет можа замяшчацца іншым, падобным па функцыянальных якасцях – необходимый предмет может замещаться другим, сходным по функциональным качествам. У рускай і беларускай мовах нярэдка сустракаюцца словазлучэнні з акалічнаснымі прычыннымі адносінамі паміж кампанентамі, паказчыкамі якіх выступаюць спецыфічныя прыназоўнікі: беларускамоўныя дзеля, з выпадку, з нагоды, з прычыны, праз і інш., у рускай мове – ввиду, вследствие, из-за, по поводу, под предлогом, по случаю. У беларускіх і рускіх словазлучэннях з акалічнаснымі мэтавымі адносінамі паміж кампанентамі асноўная роля належыць дзеяслову, які звязваецца з  залежным словам  падобнымі прыназоўнікамі для, з, на, пад, пра, у, у мэтах– для, с, на, по, в, про, под, в целях. Напрыклад: наведваць дадатковыя заняткі для (дзеля, з мэтай) азнаямлення -- посещать дополнительные занятия для (ради, с целью) ознакомления. Дзеясловы са значэннем руху, а таксама дзеясловы волевыяўлення пры абазначэнні мэты дзеяння  ўтвараюць у беларускай мове  словазлучэнні  з вінавальным склонам назоўніка і прыназоўнікаў па, у, прычым апошні  ўжываецца ў спалучэнні са словамі грыбы, рыба, ягады, а таксама назвамі ягад і грыбоў.  У рускай мове ў такіх выпадках ўжываецца канструкцыя з назоўнікам у творным склоне і прыназоўнікам за. У роднасных мовах  ужываюцца спецыфічныя  словазлучэнні з сэнсавымі адносінамі спосабу дзеяння, меры і ступені паміж галоўным і залежным словамі; такія словазлучэнні часцей за ўсѐ   адрозніваюцца прыназоўнікамі. Напрыклад: адлюстраваць скрозь (праз, цераз) прызму поглядаў  – отобразить сквозь (через) призму взглядов; гаварыць у час заняткаў на поўны голас – говорить во время занятий во весь голос  і г.д. Такім чынам, пераклад – гэта сродак забяспечыць магчымасць зносін (камунікацыі) паміж людзьмі, што гавораць на розных мовах. Таму для тэорыі перакладу асаблівае значэнне маюць як лінгвістычныя звесткі, так і з іншых навук, а таксама дадзеныя  аб асаблівасцях арганізацыі арыгінала і  перакладзенага тэксту ці іншай адзінкі на ўзроўні як моўным (поўным і частковым, лінейным і нелінейным),  так і пазамоўным (культурным і сацыякультурным).  Літаратура  1. Дзянісава, Н.В. Аўтарскі пераклад. Праблема аўтарскага перакладу прозы ў беларускай літаратуры ХХ стагоддзя: манаграфія / Н.В.Дзянісава. – Мінск: Бел. выд. Тав-а “Хата”, 2002. – 100с.  

Пераклад як актуальная праблема сучаснага беларускага мовазнаўства

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository