Мордас, Наталля Расціславаўна

Міхалевіч, Алена Генадзьеўна

Belarusian State Pedagogical University Repository

  А.Г. Міхалевіч Рэспубліка Беларусь, Мінск, УА ―БДПУ‖   ДА ПРАБЛЕМ МІЖМОЎНАЙ ЦАРКОЎНАСЛАВЯНСКА- БЕЛАРУСКАЙ АМАНІМІІ  За апошнія 15-20 гадоў у краіне актыўна фарміруецца сфера рэлігійнай камунікацыі. Як вынік –  лінгвісты ўсѐ часцей звяртаюцца да праблем сацыяльнай дыферэнцыяцыі  cучаснай мовы. Нават узнікла ідэя існавання так званага ―праваслаўнага сацыялекту‖ [1, с.69]. Аднак у большасці мовазнаўцаў  [напрыклад: 2]  справядліва ўзнікаюць сумненні: ці можна з упэўненасцю сцвярджаць, што праваслаўны сацыялект канчаткова сфарміраваўся і функцыянуе як самастойная моўная сістэма? Разам з тым,  існуюць  вострыя  праблемы адэкватнага разумення  паміж тымі, хто, з’яўляючыся носьбітам праваслаўнага светапогляду, ствараў і стварае  богаслужэбныя  тэксты, і тымі, хто толькі  пачынае цікавіцца асновамі хрысціянскага светапогляду.  Гэтая новая сфера масавай камунікацыі ўсѐ часцей прыцягвае ўвагу даследчыкаў розных узроўняў мовы.  Асаблівую цікавасць  уяўляе сабой  аналіз царкоўнаславянскай лексікі на агульнаславянскім фоне, у тым ліку пры  параўнанні яе  са слоўнікавым складам сучаснай  беларускай мовы.  Даследаванне  тэкстаў сакральнага характару  амаль ніколі не сутыкалася з акадэмічнымі даследаваннямі роднай мовы.  Вынікі такога недагляду можна назіраць у шматлікіх абсалютна адвольных (часам зусім няправільных)  тлумачэннях ―цѐмных месцаў‖, а таксама ў агульным разуменні царкоўнаславянскіх тэкстаў і рэалій. Так, назва вядомай іконы Божай Маці ―Умиление‖ на беларускую мову перакладзена   словам  ―Замілаванне‖, якое ў сучасных тлумачальных слоўніках  мае лексічнае значэнне  ―стан расчуленнасці, пяшчоты да каго-н., чаго-н., любанне кім-, чым-н.‖ [4, т. 2,с.348].  Аднак семантыка  царкоўнаславянскага  оумиленіе, як і роднасных яму оумилитися, милу быти, мае на ўвазе не ―расчуленасць‖ і ―пяшчоту‖, а  ―скруху, смутак‖,  нават ―памілаванне, шкадаванне, спачуванне‖  [3, с.373]. Дарэчы,  памылковая  назва гэтага іконаграфічнага тыпу таксама перайшла  і ў еўрапейскія мовы, дзе  словы Tendresse, Tenerezza і інш. перакладаюцца як ―пяшчота‖, ―расчуленасць‖.   Непаразуменні такога роду ўзнікаюць, калі пры працы з іншай  (і асабліва блізкароднаснай) мовай чытач зыходзіць з тых значэнняў слоў ці марфем, якія вядомы яму з роднай мовы. Інакш кажучы, словы,  якія асацыіруюцца і атаясамліваюцца (дзякуючы падабенству ў плане выражэння) у царкоўнаславянскай і беларускай  мовах, у плане зместу не зусім супадаюць  ці нават зусім не супадаюць. Менавіта словы такога тыпу атрымалі ў французскім мовазнаўстве назву  faux amis du traducteur – ―памылковыя сябры перакладчыка‖. Гістарычна яны з’яўляюцца вынікам узаемадзеяння моў, параўнальна рэдка могуць узнікаць у выніку выпадковых супадзенняў, а ў роднасных, асабліва блізкароднасных, мовах узыходзяць да   агульных прататыпаў у мове-аснове. На жаль, лінгвістычная класіфікацыя гэтай з’явы выклікае пэўныя цяжкасці ў сучасным мовазнаўстве: унутры адной мовы такія словы звычайна  называюцца  амонімамі (у выпадку поўнага арфаграфічнага і фанетычнага супадзення). Але  для класіфікацыі фактаў дзвюх розных моў гэты  тэрмін  не для ўсіх мовазнаўцаў здаецца  прыймальным. Часцей за ўсѐ словы такога тыпу вызначаюць  як  міжмоўныя  амонімы . Характар семантычных адносін паміж такімі лексемамі  стараславянскай і беларускай моў у сучасным мовазнаўстве [5] кваліфікуецца   як дыз’юкцыя   (поўнае семантычнае адрозненне)  ці  як адносіны семантычнага ўключэння і перасячэння (частковае адрозненне ).  Семантычныя адносіны дыз’юкцыі могуць быць прадстаўлены двума тыпамі: 1. Міжмоўныя амонімы, якія ўзніклі ў выніку развіцця семантычнага поля аднаго слова cупастаўляемай  мовы. Дадзены тып адносін характарызуецца адсутнасцю  агульнай часткі ў значэннях лексічных адзінак, якія з’явіліся ў выніку канвергенцыі. Напрыклад, царк. квасъ ―Рошчына, дрожджы‖ [3, с.155] – суч.бел. квас ―Кіславаты напітак, прагатаваны на вадзе  з хлеба, сухароў або жытняй мукі з соладам‖ [4, т.2, с.676]; царк. цЬловати ―Вітаць‖ [3, с.392] – суч.бел. цалаваць ―Дакранацца вуснамі да каго-н., чаго-н., выказваючы пачуцці любві, удзячнасці, ласкі пры сустрэчы, на развітанні і пад.― [4, т.5, с.225]. Як відаць, адбылося пераасэнсаванне семантыкі аналізуемых слоў. Але і пасля трансфармацыі значэнняў у лексемах захаваліся некаторыя пункты семантычнага сутыкнення (напрыклад, аднесенасць да аднаго семантычнага поля). Разыходжанне значэння  слоў, якія ўзыходзяць да аднаго этымона, можа быць звязана і з пашырэннем  ці звужэннем семантычнага аб’ѐму лексемы ў адной з моў. Напрыклад,  царк. сЬно ―Трава‖ [3, с. 351]  – суч.бел. сена ―Скошаная і высушаная трава, якая ідзе на корм жывѐле‖  [4, т.5, с.114]; царк.студень  ―Холад, сцюжа‖  [3, c. 345] – суч.бел. студзень ―Першы месяц каляндарнага года‖ [5, т.5, с.352].  2. Міжмоўныя амонімы, якія ўзніклі ў выніку выпадковага супадзення.  Адносіны поўнага семантычнага адрознення могуць быць вынікам супадзення этымалагічна розных слоў. У царкоўнаславянскай. мове  польскій  мае значэнне ―Дзікі‖ [3, с.252] – у сучаснай беларускай польскі  абазначае ―Які мае адносіны да палякаў, да Польшчы‖ [4, т.4, с.200]; царк. пупъ  ―Няспелая смоква‖ [3, с.290]– суч.бел. пуп ―Рубец на сярэдзіне жывата , знак пасля адпадзення пупавіны‖ [4, т.4, с. 52]; царк. супъ “Каршун‖ [3, с.348] – суч.бел. суп ―Вадкая страва -- адвар з мяса, рыбы і пад. з дабаўленнем гародніны, круп і пад.‖[4, т.5, с.380]. Адносіны ўключэння і перасячэння  вылучаюцца пры частковым супадзенні значэнняў  полісемантычных слоў. Адносіны ўключэння ўзнікаюць у наступных  выпадках: 1) калі монасемант адпавядае полісеманту; 2) калі суадносныя полісеманты нераўназначныя па колькасці лексіка-семантычных варыянтаў; 3) калі ў адным з суадносных слоў развіваюцца пераносныя значэнні [5]. Напрыклад, царк. варъ ―Спякота‖ [3,   с.72] – суч.бел. вар 1. ―Вада ў стане кіпення‖; 2. перан. ―Спѐка, гарачыня‖ [4, т.1, с.462]; витати ―Укрывацца, хавацца‖ [3, с.82] – суч.бел. вітаць 1. ―Звяртацца да каго-н. з прывітаннем‖; 2. ―Сустракаць каго-н. добразычліва, прыхільна‖; 3. ―Віншаваць‖; 4.‖Заходзіць, наведвацца‖  [4, т.1, с.495]. Адносіны семантычнага персячэння ўзнікаюць  ў тых выпадках, калі значэнні супастаўляльных слоў  як бы накладаюцца адно на другое , г. зн. у іх ѐсць элементы, якія супадаюць, але ў той жа час у кожнага з супастаўляльных слоў застаецца частка, якая не супадае. Напрыклад, царк. креститися    1.―Умывацца‖; 2.‖Хрысціцца, прымаць Святое хрышчэнне‖  [3, с.163] – суч.бел. хрысціцца 1.‖Падвяргацца абраду хрышчэння‖; 2. ―Хрысціць самога сябе‖[4, т.5, с.218]; царк. село 1.‖Поле, ніва‖; 2. ―Месца, ѐмішча‖; 3. ―Вѐска, паселішча‖ [3, с.310] – суч.бел. сяло 1.‖Вялікая вѐска‖;  2.‖Любы населены пункт негарадскога тыпу‖ [4, т.5, с.447]. Такім чынам, практычная каштоўнасць вывучэння  маркіраванай лексікі царкоўнаславянскай і  сучаснай беларускай моў несумненная: веданне такой лексікі неабходна для правільнага  разумення тэкстаў сакральнага характару, а таксама для перакладчыцкай дзейнасці.  Спіс літаратуры: 1.Бугаева, И.В. Православный социалект: лингвокульторологические аспекты религиозной коммуникации / И.В.Бугаева // Язык, литература, ментальность: разнообразие культурных практик.  –  Курск, 2006. 2. Маршева, Л. ―Простите-благословите‖? Язык православных верующих: мифы и реальность / Л.Маршева // Православие и мир.  – 2009. – 19 марта.   – http // prawmir. ru/ 3. Седакова, О.А. Словарь трудных слов из богослужения: Церковнославяно-русские паронимы / О.А.Седакова. – М., 2008. 4. Тлумачальны слоўнік беларускай мовы: у 5 т. / пад агул. рэд. К.К.Атраховіча (К.Крапівы). – Мінск: БелСЭ, 1977-1984. 5.  Хуцишвили, С. Типы семантических отношений в сфере межъязыковой омонимии и паронимии / С.Хуцишвили. – 2006. — 11 июня. – www / slavcenter.ge / art/  

Да праблем міжмоўнай царкоўнаславянска-беларускай аманіміі

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Belarusian State Pedagogical University Repository