Gomes, Juliana

Repositorio da Universidade da Coruña

201Celso Emilio Ferreiro e Carlos Drummondde Andrade: un encontro inesperadoJULIANA GOMESUniversidade Federal da BahiaNo meio do caminho tinha uma pedratinha uma pedra no meio do caminhotinha uma pedrano meio do caminho tinha uma pedra.CARLOS DRUMMOND DE ANDRADEO teito é de pedra.De pedra son os murosi as tebras.De pedra o chani as reixas.As portas,as cadeas,o aire,as fenestras,as olladas,son de pedra.Os corazós dos homesque ao lonxe espreitan,feitos estántaménde pedra.I eu, morrendonesta longa noitede pedra.LONGA NOITE DE PEDRA, DE CELSO EMILIO FERREIRO201202Tras a lectura arrebatadora e inquieta do libro Longa Noite de Pedra (1962), dopoeta galego Celso Emilio Ferreiro (no sucesivo, CEF), e ante a sorprendente presenzaneste do refrán poético máis coñecido no Brasil, como é «No meio do Caminho», deCarlos Drummond de Andrade (no sucesivo, CDA), podemos observar as relaciónsintertextuais importantísimas que unen a perspectiva destes dous autores.No poemario antes mencionado, CEF utiliza o símbolo da pedra para crear afascinante e sufrible metáfora da longa noite de pedra coa que se deu a coñecer enEspaña o período da ditadura franquista. Cómpre resaltar que o emprego do poemadrummondeano como símbolo político foi algo innovador, xa que no Brasil a críticada época non o asociou a esta cuestión. Deste xeito podemos afirmar que Celso Emi-lio Ferreiro emprendeu un ollar de lector comprometido coa obra drummondeana ávez que concedeu un novo significado á poesía máis famosa do noso poeta, «No meiodo Caminho», e alén diso, tamén observamos que existen relacións intertextuais enLonga Noite de Pedra que nos permiten identificar pensamentos, poesías e símbolosdrummondeanos no libro máis coñecido do poeta galego.Dicir que Ferreiro emprendeu un ollar innovador sobre o citado poema drum-mondeano pode parecer un pouco apaixonado, mais contamos aquí co estudo dunconxunto de críticas reunidas e dirixidas ao poema da pedra, organizado polo propioDrummond1, no que podemos percibir que a crítica da época o asociou simplemente ácuestión cotiá, trivial, ao marasmo existencial sentido polo poeta, ou mesmo, segundoo crítico Arnaldo Saraiva, á cuestión da náusea como única saída para os homes daépoca, vexamos a continuación a contextualización de Saraiva:[...] num mundo já todo descoberto e marcado pelo triunfo do racionalismo epela revolução industrial não faria sentido, ou faria menos sentido, imaginar,como o fez Dante, o homem perdido numa «selva escura» (Nel mezzo delcammin di nostra vita...) (14), também não faria sentido, ou faria menos senti-do, imaginar o homem eufórico, solene, expansivo, poucos anos depois de seter visto intrometido noutra ainda mais estúpida. Os tempos eram favoráveisàquilo que uma corrente filosófico-literária, produto deles, viria a consagrarcomo náusea.«No meio do Caminho» fala justamente dessa náusea que, através do símboloda pedra no meio do caminho, se decompõe no sentimento de incapacidade efragilidade [...]. P. 101 Uma pedra no meio do caminho.JULIANA GOMES203O crítico cita unha conversa con Drummond sobre o poema para comprobar asúa afirmación:Mas é mesmo chateação o que estava sentindo. Queria dar a sensação de monotonia,não sentiu esta sensação?2 P. 10O propio Saraiva afirma, no fragmento que se mostra a continuación, que acrítica viu todo o que quería ver no poema, e aproveita para enumerar algunhas carac-terísticas, con todo, o aspecto que destacamos non foi apuntado polo autor, comopodemos observar:[...]os críticos falaram, a propósito do poema, em calhaus, pedrinhas, pedregulhos,pedras; falaram em incapacidade, fragilidade, cansaço, chateação, desalento, desânimo,obstáculo invencível, etc., quando o poema só nos diz, de certeza certa, que o poetanão esquecerá o acontecimento que foi uma pedra no (seu?) caminho e que as suasretinas estão «tão fatigadas». P. 14Este mesmo crítico conclúe:Quer dizer: o poema de Drummond sugeriu (através dos símbolos e da repetição,sobretudo) muito mais do que disse. P. 14Así, acreditando que Celso Emilio dota dunha nova perspectiva ao poema drum-mondeano e que o poeta galego se somerxe na súa literatura ata o punto de impregnar-se dela, suxírense algúns temas de contacto entre os libros Longa Noite de Pedra,punto de partida deste estudo, e A Rosa do Povo, de CDA. A presenza deste libro deDrummond xustifícase polo seu carácter social, en sintonía coa temática ferreireanado libro en cuestión.Entre as aproximacións máis importantes na literatura destes autores atópase areflexión sobre o estar-no-mundo. Tanto CDA como CEF presentan nos seus librosmencionados unha gran preocupación polo mundo e polo lugar que ocupaban nel.Desta forma podemos delinear algúns matices entre os dous autores, como o modo deollar de cada un deles e de reflexionar sobre a preocupación polo estar-no-mundo.Este punto é importante para podermos construír unha visión articulada entre dous2 Cita de Drummond en Amélia Carmem Machado: «Conversa com Carlos Drummond deAndrade», Diário de Minas, Belo Horizonte, 14-11-1954.CELSO EMILIO FERREIRO E CARLOS DRUMMOND DE ANDRADE204momentos históricos distintos pero que gardan moito parecido. Dúas culturas irmás edúas literaturas que, senón paralelas, se entrecruzan nalgúns momentos.Drummond e Celso Emilio, ademais de reflexionaren sobre o contexto históri-co-social no que se atopaban, reflexionan tamén sobre a súa propia posición nestecontexto. Isto nos remite á preocupación por unha arte relacionada co social, queservise para reflectir as dores do mundo e, a través desta reflexión, solucionalas, oucando menos, concienciarse delas. Neste caso, os dous poetas víanse como artífices,seres responsables do mundo, e posuían como instrumento de acción a poesía.Os poetas utilizaron a metalinguaxe como resposta a un Mundo que, comoexpresaba Drummond, era caduco, nunha obvia alusión á falta de compromiso do«mundo» que o rodeaba co «Mundo Grande» que sufría, por exemplo, coa SegundaGuerra Mundial.En Ferreiro, o ton profesoral é asumido en favor desta preocupación co social,por oposición a unha estética alienada, como podemos comprobar coa lectura da epí-grafe do libro, unha cita de Manuel Bandeira, un dos máis importantes modernistasbrasileiros, que expresa: «Não quero mais saber do lirismo/ que não é libertação». Etamén coa lectura do poema «A poesía é verdade» no que o poeta tamén considera apoesía como o seu instrumento de loita contra as dores do mundo. Ademais, CEFdefende nela o compromiso poético, porque pensa que a verdade dun tempo está napoesía, ou sexa, poesía como forma de compromiso co social, coma testemuño darealidade. Igual que en Drummond, Celso Emilio expresa metalingüisticamente noseu poema o que busca na poesía, e comprendemos por tanto, que o seu facer-poéticoestá inspirado nesta ideoloxía.Outro punto de aproximación que observamos é o respecto ao escenario poéti-co, explícito tanto en A Rosa do Povo como en Longa Noite de Pedra. Un escenariono que percibimos imaxes de guerra, un escenario duro, cruel e, moitas veces, maca-bro, que denota un sentimento de opresión. Esta sensación coincide co sentimento doindividuo preso nun contexto de censura da súa liberdade de expresión, de pensamentoe de ideoloxía. O ollar destes autores sobre os homes deste período revela:– CEF séntese rodeado de homes feitos de pedra que non expresan ningúntipo de preocupación polo social. No libro estudado, o poeta aparece comoun ser illado no medio dunha cuestión existencial, claramente influenciadapor datos biográficos, como a participación na Guerra civil, por exemplo.Deste modo, percíbese que o autor séntese moi só na súa tarefa solidaria deser a voz dos oprimidos. Para el os homes son necesarios para xerar a revo-lución («Irmaus»), mais ao mesmo tempo, o autor asume un Eu en oposi-ción a un Nós, que nos permite cuestionar ata que punto estes homes seríanJULIANA GOMES205capaces de actuar, e ademais, onde están estes homes, xa que o poeta semostra tan só nesta loita en favor dos oprimidos.– CDA, á súa vez, distánciase lixeiramente de Celso Emilio nesta reflexiónsobre os homes. Se en Ferreiro o Eu-poético é un ser illado neste MundoPartido, se soamente el ten conciencia deste, en Drummond móstrase uncambio significativo: o poeta expresa a súa conciencia sobre o contexto noque se enmarca, pero tampouco exclúe aos homes desta toma de conciencianin do sufrimento ocasionado por esta. Se ben atopamos poesías importan-tes no libro nas que emprega o Eu consciente, por outra banda, existen poe-sías que expresan o sentimento do poeta integrado na sociedade.Ante a constatación deste mundo partido, poderíamos cuestionarnos sobre oque facer, como reaccionar ou que dirección seguir, sendo o Eu un poeta participante,comprometido coa súa arte e co seu pobo, co seu tempo.Para o galego Celso Emilio Ferreiro, queda pouco que facer. Nas súas poesíasrevélase unha actitude de consternación a partir da cal percibimos que para o Eu-poético as cousas xa non teñen xeito3, e a única opción que lle queda como intelectualé ser a voz dos oprimidos, aínda que iso non signifique un cambio efectivo para oMundo. O autor utiliza imaxes de letarxia para representar esa constatación de quenon queda nada máis por facer, só esperar. A que? Podemos preguntarnos, sen dar conningunha resposta4.Para Carlos Drummond de Andrade, a loita contra o mundo caduco é dura,pero vale a pena. O poeta ve con certa esperanza este mundo partido e loitar coaspalabras é a súa arma.Para os dous autores, o compromiso co social a través da poesía, do empregodo verbo é a resposta, é a loita admirable que eles, intelectuais do seu tempo, teñenque incorporar. Drummond presenta unha voz máis revolucionaria, ata o punto de sermáis agresiva: unha voz que cre no seu papel e na vitoria do social, do comunismosobre o capitalismo, do fin da Guerra, do mundo onde todos poidan ver respectadosos seus dereitos. As súas poesías reclaman ao poeta a responsabilidade da loita contrao sistema, e neste sentido destaca o poeta como ser (único?) capaz de enxergar eactuar contra as atrocidades deste Mundo5.3 Referencia á poesía «Romance Pesimista de fin de ano» (1962, p.92).4 Vide as poesías de Longa Noite de Pedra: «Monólogo do vello traballador» / «Romance pesi-mista de fin de ano» / «Credo» / «O meu reinado».5 Vide poesías do libro A Rosa do Povo: «Idade Madura» / «Nosso Tempo».CELSO EMILIO FERREIRO E CARLOS DRUMMOND DE ANDRADE206Podemos dicir que Drummond presenta neste libro unha visión esperanzadorado futuro. Nel, o poeta opón imaxes de claro e escuro que se traducen nun xogo deideas: esperanza/cambio versus negación, que se corresponde coa visión que o poetaten do momento ao que pertence; para figurar esta idea, Drummond utiliza a imaxe danoite, do escuro, afirmando inclusive que dentro del é noite. Referímonos aquí princi-palmente ao poema «Passagem da Noite», no que o poeta amplía o círculo de acciónpara afirmar: «sinto que nós somos noite»6. Esta poesía é importante, porque nela sesobrepoñen as dúas imaxes citadas anteriormente: o paso dun período escuro no pre-sente a un futuro de claridade. Outra imaxe importante que denota a esperanza en ARosa do Povo é a da flor que rompe o asfalto, presente nas poesías «A flor e a náu-sea», «Áporo, Anúncio da Rosa», á que se fai referencia mesmo no nome do libro, ARosa do Povo. A flor que a pesar do aspecto feo e fráxil ten a forza suficiente pararomper a escuridade, o asfalto, o medo... todo.En Celso Emilio Ferreiro identificamos tamén o xogo escuro-claro: presente-escuro versus futuro-claridade e un dato importante, un ollar para un pasado idealiza-do, que o distancia, en particular, do Drummond de A Rosa do Povo. Ferreiro oscilano que escribe sobre este tópico, dalgunha maneira é como se o poeta soubese quenon posúe a esperanza necesaria para aquel momento, pero ao ter conciencia disto,búscaa por necesidade. Estas cuestións existenciais do poeta reflíctense na súa maneirade ver e de buscar o tempo, o autor ten a clara visión da escuridade do seu presente,sen liberdade. O pasado é algo que esperta no Eu-poético todas as ilusións (poema«Hórreo») da súa patria, da súa xuventude roubada pola experiencia da Guerra e ofuturo, unha incógnita que tenta superar, porque sabe que só hai unha maneira demudar o que ve: ter a esperanza do cambio do contexto no que vive, a través da unióndos homes. Aínda co interese na visión de futuro deste poeta, citemos a poesía «Soldado»,de gran importancia dentro do contexto do libro, porque reconstrúe o escenario deguerra, co protagonismo do soldado –lembremos que CEF foi soldado na Guerra Ci-vil española–, e o feito é que ao describir o escenario dos horrores dunha batalla naque o soldado cae morto, salta á vista unha relación intertextual que remite a un dossímbolos drummondeanos que denota a esperanza ante o mundo partido, o símboloda flor que brota da adversidade. Referímonos aquí á frase «Na inmensa soedá nasceronnardos». Esta frase vén acompañada do xogo escuro-claro dos versos «O silencio danoite estrelecida/ Era un longuíssimo camiño branco», nunha referencia, como xa sedixo anteriormente, á relación conciencia-esperanza que recoñecemos tamén en ARosa do Povo.6 «Passagem da Noite» (A Rosa do Povo).JULIANA GOMES207Así, tendo en conta os tópicos abordados neste traballo, concluímos que osdous autores comparten un ideario de gran similitude, os dous vense como seres des-tacados no social e asumen para si a responsabilidade de sandar as dores deste mundoque, a través do ollar de cada un deles, percibimos que está en conflito, nun caossocial. Cómpre resaltar que as relacións entre CDA e CEF son numerosas e non setrataron na súa totalidade, polo que tampouco se abordou a problemática da infancia eda imaxe da cidade, por exemplo, que vincula aínda máis a obra poética destes dousgrandes escritores entre si.REFERENCIAS BIBLIOGRÁFICASVV.AA. Boletín Galego de literatura. Homenaxe a Celso Emílio Ferreiro. Universidadede Santiago de Compostela, 1989.Fonte, Ramiro (1991): Introdución, notas e comentários en Ferreiro, C.E. EdiciónsXerais de Galicia. Vigo.Nicolás, Ramón (1992): Guías de lectura: O soño sulagado de Celso Emílio Ferreiro.Edicións do Cumio, Vilaboa.Álvarez R. (org.) (1992): Estudios dedicados a Celso Emilio Ferreiro/ Coordinadopor Rosario Álvarez, organizado polo Departamento de Filoloxía Galega. San-tiago de Compostela: Universidade. Servicio de Publicacións e IntercambioCientífico, 1992. Obra completa (Tomo I e II).CELSO EMILIO FERREIRO E CARLOS DRUMMOND DE ANDRADE

Celso Emilio Ferreiro e Carlos Drummond de Andrade; un encontro inesperado

http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/12986/1/CC-104_art_15.pdf

Celso Emilio Ferreiro e Carlos Drummond de Andrade; un encontro inesperado

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repositorio da Universidade da Coruña