Tato-Fontaíña, Laura

Repositorio da Universidade da Coruña

127O galego en Ferrol: a historiaLAURA TATO FONTAÍÑAAntes de nada, coido que debo explicar a miña presenza nestas xornadas, porque imaxinoque se estarán preguntando cales son as razóns por que unha especialista en historia doteatro foi convidada a dar unha conferencia sobre o emprego histórico da lingua na cidadede Ferrol. Nunha consideración superficial podería parecer que a relación entre teatro elingua non ten por que ser diferente á da lingua coa novela ou coa poesía, mais si que o é.O teatro non é unicamente un xénero literario. O texto literario é só unha parte dentro dunfenómeno moito máis complexo, que involucra, non só un/unha escritor/a e uns/unhaslectores/as, como os outros xéneros, senón que implica sectores da sociedade moito máisamplos e complexos: actores, empresariado, público... Non é, tampouco, un produto artís-tico que se poida gozar na soidade da casa, senón en colectividade e, ademais, non requireunha formación previa no espectador, pode ser entendido, e celebrado, por un públicoanalfabeto, porque o seu vehículo de comunicación é a lingua falada, non a escrita. Estaenorme capacidade do teatro para se transformar nunha plataforma de transmisión do quequer que for é o que explica e xustifica que, en todos os tempos e lugares, o poder estable-cido procurase mantelo baixo control. Explícao moi claramente Francisco Pillado:Reunir a un grupo de persoas nun local cerrado, conseguir fixar a sua atención nun reduci-do espácio luminoso no que se está a representar un aspecto da vida, xeralmente tinxido defortes paixóns, constitui unha nada desdeñábel oportunidade para filtrar un discursoideolóxico ou para ‘alertar’ sobre unha situación determinada1.1 Cf. F. Pillado Mayor, O teatro de Manuel Lugris Freire, Ediciós do Castro, Sada (A Coruña), 1991,p. 43.128Como é lóxico, esa capacidade de transmisión e comunicación foi o que otransformou tamén en obxecto de cobiza para as Irmandades da Fala, porque tiña, sobreos outros xéneros literarios, o valor engadido de que podía chegar a un público máisamplo. De aí que, para investigarmos a historia do teatro, teñamos que estudar tamén ahistoria dos usos lingüísticos. Velaí a razón da miña presenza nesta mesa.En Ferrol, igual que na Coruña, repítese, non sei se con sinceridade ou non, que éa cidade galega en que menos galego se fala. Talvez sexa unha crenza que traen os ventosdo norte, o nordés e mais o lestiño, ou, máis probabelmente, un deses argumentos quetranquilizan conciencias, porque o enorme continxente obreiro que tivo sempre esta cidade,que naceu arredor, non só do exército español, senón sobre todo dos estaleiros, non apoiaprecisamente a teoría de masas español falantes. Ninguén vai discutir que, historicamente,o galego foi a lingua dos traballadores, das clases máis desposuídas, porque se o fose daburguesía, outra sería a súa situación actual. De feito, o que nos interesa é saber en quemedida houbo nesta cidade algunha/s organización/s, grupo/s ou mesmo persoeiros quese ocupasen da lingua no sentido de ampliar os seus usos e funcións, de tirala da súasituación de lingua doméstica e ágrafa e, sobre todo, de romper coa diglosia.A este respecto, a historia demostra que Ferrol contou, desde comezos do séculoXX, cun grupo de persoas que traballaron arreo pola normalización lingüística en todosos seus aspectos. Así, esta foi a primeira cidade en que unha empresa de espectáculosconsiderou que se podía arriscar a traer durante dous días seguidos a única compañía que,daquela, representaba teatro galego. Estamos a falar da Escola Rexional de Declamaciónda Coruña, que baixo a dirección de Manuel Lugrís Freire e Bernardo Jambrina, en marzode 1904, actuou no Teatro Xofre cun notábel éxito. Tamén foi esta cidade a que acolleu aEduardo Sánchez Miño, fundador da antedita Escola Rexional, cando, unha vez instaladoen Ferrol, creou, en 1908, a Escola Dramática Gallega; que en 1911 seguía a ensaiar noTeatro Romea, e que, en 1913, puña á venda os abonos para unha temporada, no mesmoTeatro Xofre, en que se anunciaba o mellor do teatro galego da altura:A fonte do xuramento, primera obra gallega, estrenada en la Coruña en 1882, en verso, yoriginal del distiguido vate Francisco Mª de la Iglesia; A ponte, Mareiras, Minia y Escravitúdel inspirado y enxebre poeta Lugrís Freire de Andrade; Rentar de Castromil del distingui-do y galano poeta Martelo y Paumán del Nero; ¡Filla...! del culto periodista y tambiénpoeta, Galo Salinas; A patria do labrego del notable escritor Villar Ponte, y Terra Baixatraducida por el mismo del catalán, Unha noite no moiño y ¡A roin feira...! del director dela ‘Escola’, y otras varias de distinguidos escritores gallegos2.2 Cf. «Decisión pausible», El Correo Gallego, Ferrol, 11.11.1913.LAURA TATO FONTAÍÑA129Na Escola Dramática Galega de Eduardo Sánchez Miño formáronse dous drama-turgos paradigmáticos, tanto pola súa popularidade como pola singularidade da súa ex-tracción social: Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, traballadores da Maestranza3,actores e dous dos membros máis activos da Irmandade da Fala local. A súa obra encheutoda unha época do teatro galego –sobre todo pola peza titulada Mal de moitos4, en queridiculizaban os que abandonaban o uso da lingua ou se avergoñaban dela–, e foron osprotagonistas indiscutíbeis do teatro que facían os coros populares. Dificilmente poderíamanterse e explicarse toda esta actividade sen un mínimo de público galego-falante.Mais que o galego fose a lingua das clases populares non é característico destacidade nin ten nada de extraordinario e o que interesa, como xa indicamos, é ver en quemedida Ferrol contou cun/s grupo/s de persoas dentro das clases dirixentes, ou candomenos, na pequena burguesía, que estivesen dispostos a reivindicar a lingua. Non debe-mos esquecer que esta comarca tivo un destacado papel nos movementos agraristas, esta-ba na área de influencia de Solidaridad Gallega e, en Cervás (Ares), nacera a primeirasociedade de labregos da provincia, en 1899. Había, por tanto, unha corrente de pensamento,cando menos, próxima ao rexionalismo que, no cultural, acabou manifestándose na orga-nización dun coro popular, cuxos preparativos comezaran xa en 1911, desde a rondalla‘Airiños da Terra’, e que se materializaron en 1915, coa presentación ao público de ‘Toxose Froles’; e que, no político, se manifestou nos fracasados intentos de crear unha secciónlocal das Irmandades da Fala; intentos que provocaban na prensa local descualificaciónstales como a afirmación de que intentar que o galego fose unha lingua de cultura era«sentar plaza de imbécil e ignorante», que había que evitar contemplar as «jerigonzaslocales» e, sobre todo, que:No es Ferrol lugar a propósito para que fructifiquen esas semillas regionalistas5.Varias foron as visitas que unha delegación da Irmandade da Coruña realizou aesta cidade, convidados por homes vinculados a ‘Airiños da Terra’, á ‘Liga PopularFerrolana’, á desaparecida ‘Solidaridad Gallega’, ao coro popular ‘Toxos e Froles’..., maishoubo que agardar a que se instalase en Ferrol un foráneo, Xaime Quintanilla, que xaestivera integrado na Irmandade da Fala de Compostela para que, por fin, os «enxebres»ferroláns superasen a presión social e fundasen a Irmandade local. Esta ficou constituídao 15 de abril de 1917 e, desde decembro do mesmo ano, contou con local propio no centroda vila e cunha publicación, Galicia, que se ben nos primeiros números levou como sub-título Boletín Rexionalista, a partir de xaneiro de 1918, no número seis, aparecería xa3 A Maestranza era o nome co que se designaban os estaleiros, actual Navantia. Canto ao oficio deEuxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida non está moi claro se eran carpinteiros de ribeira ou ebanistas.4 A primeira edición é de 1915, a segunda de 1921, ambas en Ferrol.5 Cf. J. Herrero, «La cultura en entredicho», El Correo Gallego, Ferrol, 8.6.1916.O GALEGO EN FERROL: A HISTORIA130como Orgo da Irmandade da Fala. A composición do seu Consello foi interclasista:conselleiro primeiro, Xaime Quintanilla, médico; conselleiro segundo, Xoán García Nie-bla, mestre; secretario-contador, Euxenio Charlón, traballador da Maestranza; tesoureiro,Francisco Cabo Pastor, médico. Os dous últimos estiveran xa moi ligados aos movementosagraristas.Este grupo da Irmandade de Ferrol tivo unha grande influencia no desenvolvementodo teatro galego, pois aquí realizaron o seu labor como dramaturgos, actores e/ou directo-res de escena, Xaime Quintanilla, Euxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida, ManuelComellas Coímbra, Nicolás García Pereira, Luís Amor Soto, Emiliano Balás... En 1922,coincidindo coa estadía na cidade de Ramón Vilar Ponte como director do xornal El Co-rreo Gallego, volveron recuperar o Boletín Mensual da Irmandade da Fala do Ferrol, efixeron o que sería o primeiro intento de creación dunha editora nacional coa EditorialCéltiga, que ademais da colección de novela curta que leva o seu nome, publicou variaspezas dramáticas: Alén, de Xaime Quintanilla (1921); Mal de moitos. Trato a cegas, deEuxenio Charlón e Manuel Sánchez Hermida (1921); Trebón, de Armando CotareloValledor (1923); e mais un ensaio político: Doutrina Nazonalista, de Ramón Vilar Ponte(1921).A colección de novela curta tivo dous obxectivos: crear un público lector e moder-nizar a narrativa. Para conseguir o primeiro publicaron barato e atractivo para o que con-taron coa colaboración dos mellores artistas plásticos do momento: D. A. Castelao, C.Díaz Baliño, I. Corral, A. Cebreiro e F. Lamas. Esta combinación de artes plásticas eliteratura era propia das publicacións modernistas portuguesas e vangardistas galegas eespañolas. Tanto os colaboradores plásticos como os literarios foron ampliando o seunúmero a medida que a publicación se afianzaba. Saíu con carácter mensual e,practicamente, debeu manter esta periodicidade durante o primeiro ano. Desapareceu coaditadura de Primo de Rivera, no outono de 19236.Nesta colección apareceron algunhas das propostas temáticas máis novas da altu-ra, por exemplo, o neoceltismo, predicado por Vicente Risco e sublimado por RamónCabanillas nas sagas artúricas que conforman Na noite estrelecida. Para potencialo, nosegundo volume de Céltiga, publicaran unha tradución da lenda irlandesa Os catro cisnesbrancos, cunha «Nota dos editores» que clamaba pola recuperación das raíces celtas.Cando saíu do prelo Un ollo de vidro, de Castelao, no número sete de Céltiga, o humornegro e o elemento macabro foron presentados como propios dos primitivos flamengos e,por tanto, como características de seu do Norte atlántico, da Idade Media e dos galegos,fronte ao mundo clásico Mediterráneo característico de Castela. No ronsel dos primitivosflamengos estaría tamén o mellor conto de Euxenio Montes, Como na parábola de Peter6 Vid. unha información máis completa sobre Céltiga en L. Tato Fontaíña, «A emerxencia do discursonarrativo: das coleccións de novela curta ao romance», en Mª A. Tavares Maleval e F. Salinas Portugal (orgs.),Estudo Galego-Brasileiros, Editora H. P. Comunicação, Rio de Janeiro, pp. 193-218.LAURA TATO FONTAÍÑA131Breughel, incluído no número dez de Céltiga. Tamén se potenciou a utilización das lendas,mitos e tradicións galegas, no caderno número once, con A Santa Compaña, de RobertoNovoa Santos. Canto a novas técnicas narrativas imos limitarnos a citar dous exemplos, ofocamento de cámara fotográfica, obxectivista, apareceu nos tres contos de Evaristo Co-rrea Calderón recollidos en Luar (Contos galaicos); e a novela impresionista, coa disolu-ción da intriga que comporta e a súa aproximación ao campo da poesía, tivo o primeiromodelo en Saudade, de Xaime Quintanilla, coa que abriron Céltiga.Non se pode esquecer tampouco o labor realizado por Xaime Quintanilla mentrespresidiu o coro popular ‘Toxos e Froles’, xa que durante a súa presidencia as actas pasa-ron a ser redixidas en galego e a agrupación sufriu unha renovación en profundidade quecomezou por admitir elementos femininos e seguiu por certa actualización estética tantono musical como no dramático; aínda que esa renovación non foi todo o completa quedesexaría Quintanilla, que presentou a dimisión en maio de 1923. Tampouco foi ‘Toxos eFroles’ o único coro popular da cidade, pois en 1924 presentábase ao público outro coro,‘Ecos da Terra’, de tendencia ideolóxica moito máis progresista. Este sería o novo ámbitodo teatro de Charlón e Hermida, que abandonaran ‘Toxos e Froles’ xa en 1921, por mordunha homenaxe aos caídos en Cuba7. O labor de ‘Ecos’ non resulta doada de seguirporque, ademais de que o coro «oficial» era ‘Toxos’, cando se produciu a sublevaciónfascista, os integrantes de ‘Ecos da Terra’ foron perseguidos e, algúns deles, masacrados.As súas pertenzas foron saqueadas e algunhas pasaron ao poder de ‘Toxos e Froles’,daquela presidido por un falanxista.Na primeira agrupación nacionalista de Ferrol, a Irmandade, contouse con figurasde grande relevancia, que coidaban traballar nun ambiente máis hostil do que noutraslocalidades, e este fenómeno volveu repetirse durante a II República, pois o grupo localdo Partido Galeguista, constituído en agosto de 1932 baixo a presidencia de Nicolás GarcíaPereira, na III Asemblea, celebrada en Ourense en 1934, reclamaba que a seguinte foseorganizada en Ferrol para compensar o maltrato que recibían na cidade:Ferrol reclámaa. O delegado de Ferrol explica a laboura de aquel Grupo nun ambente hostilque o fai acreedor á honra de acoller alí a nosa Asambreia8.Este fenómeno, fose obxectivo ou non, vén sendo o correlato á afirmación actualde que aquí se fala menos galego do que noutras cidades, e quizais o puidesemos atribuírao elemento militar, tan notorio noutras épocas da historia. Desde logo, durante a ditadurade Primo de Rivera, os titulares de prensa ferrolá non deixaron moita esperanza para osnacionalismos periféricos e resultaron a este respecto moito máis agresivos do que a pren-7 Para máis información sobre este episodio, a Irmandade da Fala de Ferrol e/ou os coros da cidade, vid.L. Tato Fontaíña, Teatro e Nacionalismo. Ferrol 1915-1936, Laiovento, Compostela, 1995.8 Cf. «A III Asambreia Anual do Partido Galeguista», A Nosa Terra, Santiago, 28.1.1934.O GALEGO EN FERROL: A HISTORIA1329 A primeira edición foi publicada en 1963; a segunda, corrixida e ampliada, en 1973; a terceira, en1981.10 A primeira edición foi publicada en 1966. Tivo outras seis máis.sa doutros lugares. Como mostra podemos citar o titular de El Correo Gallego,correspondente ao 20 de setembro de 1923:La única bandera será la española y no se hablará otra lengua que la nacional.Non podemos acabar esta conferencia sen lembrar, aínda que sexa a correr, o enor-me labor desenvolvido por Ricardo Carvalho Calero, tanto con anterioridade á subleva-ción fascista como despois. Desde a súa participación na revista Aturuxo (1952-1960),até o seu labor individual como autor da monumental Historia da literatura galega con-temporánea (1808-1936)9, ou da, na súa época imprescindíbel, Gramática elemental delgallego común10, con que tantos e tantas galegas puideron coñecer, e recuperar, a linguade seu.LAURA TATO FONTAÍÑA

O galego en Ferrol: a historia

http://ruc.udc.es/dspace/bitstream/2183/8774/1/CC81art11.pdf

O galego en Ferrol: a historia

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Repositorio da Universidade da Coruña