De Kooning, Emiel

De Meyer, Ronny

Van hoogenbemt, Bert

Ghent University Academic Bibliography

B A R A K K E N  !B A R A K K E N  !de schoolpaviljoenen van Léon Palm en Willy Van Der Meeren51 .Vanuit historisch oogpunt is de actuele behoefte aan nieuwe scholen verre van uitzonderlijk te noemen. In België heeft de scholenbouw altijd momenten van crisis gekend. Een van de meest turbulente was ongetwijfeld de Schoolstrijd van de jaren vijftig van de afgelopen eeuw. Het geprefabriceerde paviljoen van Léon Palm en Willy Van Der Meeren, een ontwerp uit 1957, is er onmiskenbaar een product van. Jarenlang werd het alleen maar ingezet voor het onderwijs in de Rijksscholen. Dat was erop uit om snel en goedkoop – en tegen het katholie-ke onderwijs in – zoveel mogelijk nieuwe klassen te bouwen om alle voordeel te kunnen halen uit de sterke toename van school-gaande jongeren. Het paviljoen kwam op de meest uiteenlopende en afgelegen plaatsen terecht, in landelijke buurten en stedelijke uitbreidin-gen. Tot in de late jaren zeventig – en minstens één keer in de jaren tachtig – is men het blijven optrekken. Het ontwerp van Palm en Van Der Meeren was dus een succes-nummer. Als het waar is wat deze laatste beweerde, dan zijn er een 1000-tal gerealiseerd, overal te lande, zowel voor nieuwe vestigingen als voor de uitbreiding van bestaande complexen. De meeste werden ondertussen afgebroken of staan op het punt te verdwijnen – een bijna ironisch te noemen gevolg van 6de lopende operatie ‘Scholen van morgen’. Minstens een hand-vol exemplaren is, meer dan een halve eeuw na de oprichting en in weerwil van de tijdelijk bedoelde opzet, nog altijd in gebruik, ook al is de bestemming inmiddels soms gewijzigd. 7In tegenstelling tot wat de saga van het CECA-huis (precies op datzelfde moment) te zien gaf, fungeerde een promotor als schakel tussen de architecten en de eigenlijke opdrachtgever, het Ministerie van Openbare Werken. Was het daaraan gelegen dat le grand nombre deze keer kon worden gehaald? Van Der Meeren heeft het laten uitschijnen: “Het was een commerciële geschiedenis, een zaak van geven en nemen.” Palm was daar handiger in dan hijzelf, zo gaf hij toe. In hoeverre de uitwerking van de paviljoenen aan Palm valt toe te schrijven, is niet te ach-terhalen, maar het is zijn handtekening die op de plannen staat en hij is ook de enige van beiden die, na de beëindiging van de samenwerking in 1964, nog een tijd lang paviljoenen bleef bou-wen en er zelfs een variante versie van ontwikkelde. (De deur- klink in de vorm van een winkelhaak, waarmee Van Der Meeren zijn woningen en appartementen signeerde, is – hoe kindvrien-delijk ook – op geen enkel paviljoen terug te vinden).Ook andere architecten hebben in de jaren vijftig, met ande-re promotoren of bedrijven, paviljoenen voor de scholenbouw ontworpen. De Decoba-schooltjes van De Coene, waarvan er 53 zijn gemaakt, onder meer op het Kiel in Antwerpen, zijn het bekendst. De richtlijnen van hogerhand waren altijd dezelfde. 2 .8Bijna onvermijdelijk hebben ze variaties op eenzelfde type op-geleverd: een gestrekt volume, meestal twee klassen lang, één klas hoog, één klas diep – een type dat in verschillende situaties kon worden ingepast, als eenmalig exemplaar of in groepen van uiteenlopende grootte. In de loop van de jaren kwamen de va-rianten soms gewoon naast elkaar te staan, op dezelfde locatie. Op oude prentbriefkaarten is na te gaan hoe ze, van bovenaf gezien, soms nauwelijks van elkaar te onderscheiden zijn.9In situ, op de begane grond, sprong het onderscheid nochtans meteen in het oog. Niet alle hadden ze hetzelfde soort ambitie op het vormelijke vlak. De paviljoenen van De Coene boden de verleidelijkste aanblik. Het schuine verloop van de kolommen en de betimmering gaf er een modieuze look aan – een illus-tratie van wat K.N. Elno destijds de Expo-stijl heeft genoemd. Het was geen toeval dat de firma in die jaren op volle toeren draaide voor de Expo, vooral met de productie van gelijmd ge-lamelleerde spanten. De Decoba-schooltjes zijn er duidelijk door beïnvloed. De paviljoenen van Palm en Van Der Meeren waren er het te-genbeeld van. Ze leken niet eens een look te beogen en werden meestal barakken genoemd. Alles leek vanuit het elementaire en het noodzakelijke te zijn bedacht. Het dak en de luifel ga-ven bijvoorbeeld wel enige dynamiek aan de compositie, maar hun helling was er toch vooral om, net als in het CECA-huis, de afvoer van regenwater mogelijk te maken. Men is geneigd de kwaliteit van dit paviljoen niet direct in het beeldaspect te zoe-ken maar in het constructieve systeem, een systeem dat, hoe eenvoudig ook, van een buitengewoon raffinement getuigt en al meteen een recurrent thema in het werk van Van Der Meeren blootlegt.3 .10De constructie is namelijk te herleiden tot een figuur van pa-rallelle dragers, op dezelfde afstand van elkaar. Het paviljoen voegt zich daarmee in een reeks van gebouwen zoals de wo-ningen Franckx en Van den Ryn, het CECA-huis, het blok in Evere of zelfs de Mercedesgarage in Luik, gebouwen waarvan de constructie uit portieken of spanten bestaat, in hout, staal of gewapend beton. Het bekende gevolg is dat de gevels en de binnenmuren lichte wanden kunnen zijn van plaatmateriaal, grote glaspartijen en verplaatsbare kasten. Het paviljoen heeft vergelijkbare kenmerken maar laat tegelijkertijd belangrijke ver-schillen zien.Ongewoon is alvast dat de constructie helemaal aan het oog ont-trokken wordt, terwijl ze in de genoemde gebouwen niet alleen met brutalistisch aplomb aanwezig is, maar ook – vooral in het geval van de houten spanten – een ‘obstakel’ vormt waarmee de ruimte en het (woon)programma een geleding krijgen. Niets daarvan in de paviljoenen: het interieur is vrij van elke sta-in-de-weg en de opvatting van de constructie is met moeite te achter-halen. Van de dakspanten (samengestelde liggers die eind jaren tachtig terugkeren in de constructie van een luifel op Leros) is alleen een suggestie van de onderste flens te zien; de opbouw van het dak blijft verborgen boven de plafondplaten. Daardoor hebben we ook het raden naar de wijze waarop deze spanten 11ondersteund worden; we moeten de plannen of de foto’s van de bouwwerf erbij halen. Zo blijken de dakspanten geklemd te zijn tussen de opgaande stijlen van twee belendende gevelelemen-ten. Het frame van die elementen heeft dus een dragende func-tie, in tegenstelling tot de vliesgevels van het CECA-huis of de prefab-panelen van de hoogbouw in Evere. De constructie van het paviljoen is niet gebaseerd op een zuiver en gewild onder-scheid tussen ‘drager’ en ‘invulbouw’, maar is een hybride. Het is een conceptie waarvoor Van Der Meeren auteurschap heeft geclaimd en waaruit blijkt dat hij geen slaaf was van systeem-denken. Als het erop aankwam kon hij het modernisme en zijn cliché’s vergeten en bouwde hij zoals een boer een schuur of een militair een barak bouwt: met een minimum aan middelen, simpel en snel ineen te steken, maar tegelijk ook met de mees-terlijke vindingrijkheid die hem in zijn beste werken typeerde.Ongetwijfeld valt het succes van de paviljoenen aan dit elemen-taire karakter toe te schrijven. Was er voor het CECA-huis nog een aanzienlijke investering vereist om het stalen portiek aan te maken (waardoor het onhaalbaar was om het huis eenmalig of in beperkte serie te produceren), dan was het paviljoen een as-semblage van low-tech elementen die gemakkelijk te manipule-ren waren. “Architectuur moet ontworpen worden als een meu-bel”, vertelde Van Der Meeren. Dit paviljoen is er een perfecte 12illustratie van. Het gaat misschien niet op om het CECA-huis te vergelijken met een gebouw dat alleen maar lege lokalen en wat sanitair omvat, maar toch lijken Palm en Van Der Meeren in dit paviljoen de nodige conclusies te hebben getrokken uit de on-fortuinlijke afloop van het CECA-avontuur.13De verkavelingen met CECA-huizen (waarvan alleen het Vierwin-denbinnenhof werd uitgevoerd), waren evenwichtsoefeningen in privacy & community. Rond een gezamenlijke tuin stonden de huizen naar elkaar gericht, in rijen van twee tot zeven. Van Der Meeren vergeleek het met “huifkarren in een western”. Or-thogonaliteit was niet wenselijk hier, ook al werd zoveel moge-lijk naar de ‘optimale’ oost-west oriëntatie gestreefd.   Voor de inplanting van de schoolpaviljoenen waren de spelre-gels minimaal. Privacy speelde nauwelijks een rol, bezonning evenmin. De noodzakelijke lichtinval werd gegarandeerd door de hoge ramen in voor- en achtergevels, over de ganse lengte van de klassen. Vandaar dat de aanlegplannen altijd erg eenvou-dig waren: paviljoenen werden parallel of haaks tegenover el-kaar geplaatst. In het ene geval ontstonden steegjes en intieme tussenruimten, in het andere werden bijvoorbeeld speelpleinen langs alle kanten met paviljoenen afgeboord. Verrassend is niet alleen dat dit patroon een boeiende en gevarieerde schakeling van ruimten liet ontstaan maar dat de gebouwen daar ook zelf toe bijdroegen. Opeens wordt duidelijk waarom de vormgeving elementair moest zijn. Het ingehouden karakter zorgde ervoor dat herhaling niet tot overdaad zou leiden. Omgekeerd werd monotonie vermeden door een subtiel doseren van vormelijke accenten: de lichte helling van de daken, de tegenhelling van 4 .14de luifels, de grijsblauwe deuren. Net als bij de CECA-huizen kwam er een gerichtheid tot stand, een even duidelijk als onop-vallend onderscheid tussen voor- en achtergevel. De ambities van Van Der Meeren bleken overigens verder te reiken. In de oeuvrecatalogus wordt vermeld dat zijn kleurenkeuze niet aan-vaard werd door de overheid. Van zijn suggesties is geen spoor meer terug te vinden maar mogelijk sloten ze aan bij de heldere tonen van het Vierwindenbinnenhof, een helderheid die nadien zal terugkomen in de kleuren van het appartementsgebouw te Evere en van de huisvesting voor studenten op de VUB-campus te Etterbeek.In hoeverre het wit (gevelelementen), het blauw (deuren) en het zilvergrijs (alu-boorden van het dak) kunnen gelinkt worden aan het identieke, ‘wetenschappelijke’ kleurenschema van de Belgi-sche sectie op Expo 58, is een open vraag. In de enige passage die Van Der Meeren eraan wijdde, verwijst hij alleen maar naar de zwarte beschildering van de stalen profielen. Ook die werd bijna afgewezen. Ze blijkt bijzonder effectief te zijn aan de on-derzijde van het gebouw, waar het lijf van een L-ligger terugwijkt ten opzichte van de gevelpanelen die erop zijn gemonteerd. Daarmee wordt de indruk gewekt dat het gebouw niet stààt maar lichtjes boven het maaiveld zweeft, hetgeen het beeld op-roept van een voorlopige constructie die met gemak verplaatst 15kan worden (wat in een paar gevallen inderdaad gebeurd is). Jaren later keert dit effect terug in Sterrebeek, in de ‘werfkeet’ die Van Der Meeren en zijn Atelier Alpha als tijdelijk kantoor betrokken onder een tent van zeildoek (en die nadien naar een locatie in Archennes werd verhuisd). Als hij het Vierwindenbin-nenhof vergeleek met een kring van huifkarren, dan doen de paviljoenen, in serie gebouwd, eerder denken aan een camping met sta-caravans. De caravan – licht, transparant, verplaatsbaar – is sowieso een basisbeeld voor Van Der Meeren. Eind jaren zestig maakte hij er één voor zichzelf en het is bekend dat hij de VUB-studenten wilde huisvesten in mobil-homes, in het centrum van de campus te Etterbeek. In diezelfde periode schreef hij zijn belangrijkste essay, From Static to Dynamic Environment.16Tijdelijk of niet, een groot aantal paviljoenen heeft het een halve eeuw weten uit te houden. De exemplaren die nog bestaan – voor zover getraceerd –, doen meestal dienst voor een vereni-ging of worden nog steeds als schoolgebouw gebruikt. In de meeste gevallen gaat het om de Palm-variant van de late jaren zestig. De verschillen met zijn voorganger blijken ingrijpend te zijn. Opeens duiken zadeldakjes op, gebogen luifels, een annex met sanitair en af en toe een versimpeld detail, onder meer in de fundering. Voor al deze veranderingen zijn er ongetwijfeld redelijke argu-menten te verzinnen. Maar wat een verarming van het beeld. De fries – de reflecterende boord aan de bovenzijde van de gevels – is verdwenen, net als de translucente golfplaten en de multi-plex van de afdakjes. Van het ruwe soort elegantie dat met deze materialen kan bekomen worden en dat een handelsmerk was van Willy Van Der Meeren, is geen spoor meer terug te vinden. Het zijn nu inderdaad barakken geworden.Hoeveel paviljoenen er momenteel nog overblijven, is niet ge-weten. Een zeldzame keer halen ze het (lokale) nieuws – wan-neer de werken voor vervangende nieuwbouw van start gaan of wanneer de aanwezigheid van asbestcement voor vertraging blijkt te zorgen. 5 .17Voorlopig heeft hun verdwijning nog nergens tot protest geleid, ook niet bij de specialisten van modern erfgoed. Het is op z’n minst een contrast met vroeger, toen ze werden afgebeeld op prentbriefkaarten – vaak prachtige beelden –, zelfs nog toen de Schoolstrijd al lang voorbij was. Omdat de paviljoenen genoemd zijn naar het bedrijf dat ze realiseerde (Publi Traco), wordt er ook geen verband met de ontwerpers gelegd. Ze zijn, in meer dan één opzicht, zo goed als anoniem.18Deze hommage wil de paviljoenen uit die sfeer van onverschil-ligheid halen, al was het maar voor even. De tekst wordt daarom aangevuld met archiefdocumenten en een portfolio waarin de actuele toestand van drie paviljoenscholen wordt getoond – in Noeveren, Amougies, Tervuren. Elk van deze scholen heeft haar eigen historiek. In Tervuren zorgde ze in 1963 voor de introduc-tie van gemeenschapsonderwijs. In Amougies, aan de voet van de Kluisberg, ging het om de uitbreiding van het Atheneum aan de overzijde van de straat. In Noeveren werd begin jaren tachtig een paviljoen uit Schilde heropgebouwd. Het moest als voorlo-pige oplossing dienen voor een nieuw te bouwen fröbelschool, die er nooit gekomen is.Elk van deze scholen heeft een eigen, specifieke relatie met de omgeving, een eigen spel van schaal en ritme.De site in Tervuren is de grootste van de drie. De paviljoenen werden aanvankelijk strak en symmetrisch ingeplant maar in de loop van de jaren ging het er wat vrijer aan toe, zoals bij pa-viljoenscholen wel vaker het geval was. Met wat verbeelding kan men er een miniatuurversie van Mies’ IIT-campus in zien. De terreinhelling werd schitterend benut en ook de hoge bomen, waarachter sommige paviljoenen bijna helemaal verdwijnen, en die nog hoger lijken door het schaalverschil met de lage bebou-6 .19wing, dragen bij aan de levendigheid van het geheel. Gaan-deweg werden er paviljoenen bijgebouwd; de varianten van Palm staan her en der tussen de ‘originelen’ verspreid. Van de twintig paviljoenen die hier ooit gestaan hebben, zijn er zes verdwenen. Na een volgende afbraak zullen er vijf resteren, ten behoeve van een kleuterschool en enkele secundaire activitei-ten.In Amougies gaat het om slechts vier klasgebouwen. Ook die worden binnenkort gesloopt. De setting is intiemer dan in Ter-vuren, maar de ruimte is minstens zo geladen. Langs de vier zijden van de speelplaats staan beurtelings korte en lange pa-viljoenen. In plan wordt een ‘roterende’ figuur gevormd rond een open centrum, met knappe doorzichten tussen de opeen-volgende gebouwen. Het effect van de transparantie en de wis-selwerking met de omgeving, tussen en door de paviljoenen heen, is zonder meer fenomenaal.Minstens zo boeiend is het geval van het ene paviljoen dat in 1982 naar een perceel in Noeveren werd verplaatst. Omdat ze in gebruik moesten blijven tijdens de werken aan de nieuwe school (die aan de straatkant was voorzien) kwamen de klassen achterin terecht, tegen de grens van het perceel. De nieuwe school is er niet gekomen en het paviljoen is blijven staan, lan-ger dan gepland en op een plaats die niet voor bebouwing was bedoeld.20Ironisch genoeg heeft de site haar kwaliteit juist daaraan te dan-ken. Het is alsof de straatwand opengebroken werd om een ander soort plek te laten ontstaan, een andere wereld, lichter en speelser dan het rauwe Noeveren daarbuiten. De zonering is simpel maar buitengewoon effectief. Men kan gerust van een theatrale enscenering spreken. Tussen vuilbruine wachtmuren, achter een scherm van bomen en struiken, voert een helling naar beneden, naar de speelplaats en de klassen. Opnieuw speelt de transparantie een belangrijke rol. Aan ‘het elementaire’ of ‘het noodzakelijke’ denkt men hier niet meer – als men tenminste be-reid is om door de verloedering heen te kijken. Van de scholen in Tervuren en Amougies kan hetzelfde worden gezegd.Het zijn geen barakken die gesloopt worden. Ze mogen dan niet meer aan actuele normen voldoen, ze heb-ben dan toch, gedurende al die jaren, een waardig kader ge-vormd. Een open kader, vol mogelijkheden, dat in de vorm zelf van deze paviljoenen belichaamd wordt.Barakken ! werd gerealiseerd in de loop van 2015,in opdracht van A & D 50, vzw te Mechelen.De uitgave vormt de derde aflevering van de serie A & D 50 Monographsen is als aflevering 96 opgenomen in de serie Vlees & Beton.Ze verschijnt naar aanleiding van Willy Van Der Meeren: From Static to Dynamic,een expositie die van 12 september tot 15 november 2015 plaatsvond in de Lezze Gallery te Noeveren,onder curatorschap van Ronny De Meyer en Mil De Kooning.De tentoonstelling kwam tot stand met de steun vanInfosteel, Plaizier Uitgever, Antiquariaat Alex Winnepenninckx, Bouwbedrijf Van Poppel, Febelcem, Bureau Bouwtechniek, Boydens Engineering.fotografie: Bert Van hoogenbemt research en tekst: Mil De Kooning en Ronny De Meyer vormgeving: Bert Van hoogenbemt en Laurens De Kooningmet dank aanBram Bartholomees, Eric Bracke, Ophelia De Schrijder, Vincent Duroisin, Larissa Van Aalst, Anke Vanophalvens, Paul Van Opstal, Dienst Ruimtelijke Planning Provincie Antwerpen, Dienst Stedenbouw Gemeente Kampenhout, Dienst Ruimtelijke Ordening Gemeente TervurenDe oplage bedraagt 75 genummerde exemplaren.Dit is nummerC O L O F O NISBN 97890 77833 261D/2015/10.386/3© A & D 50 vzw, 2015© tekst Mil De Kooning, Ronny De Meyer© fotografie Bert Van hoogenbemtAll rights reserved. No part of this publication may be reproduced or transmitted in any form or by any means, electronic or mechanical, including photocopy, recording or any other infor-mation storage and retrieval system, without prior permission in writing from the copyright holders.

Barakken ! De schoolpaviljoenen van Léon Palm en Willy Van Der Meeren

https://biblio.ugent.be/publication/7058215/file/7058216

Barakken ! De schoolpaviljoenen van Léon Palm en Willy Van Der Meeren

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography