Vandaele, Kurt

Ghent University Academic Bibliography

In het getal ligt onze macht: een politiek-wetenschappelijke analyse van de vakbondsledenevolutie in België, 1898-1995

België, het land van de ‘homo syndicus’?Een longitudinaal onderzoek naar de beïnvloedende factoren op devakbondsledenontwikkelingVandaele, K. (2004). ‘In het getal ligt onze macht’. Een politiek-wetenschappelijkeanalyse van de vakbondsledenevolutie in België, 1898-1995. Gent: UniversiteitGent, Vakgroep Politieke Wetenschappen, 518p.Situering van het onderzoekVakbonden zijn er door en voor hun leden. Deslagzin ‘in het getal ligt onze macht’, die doorheende vakbondsgeschiedenis regelmatig opduikt, indi-ceert treffend het belang dat vakbonden zelf hech-ten aan hun ledencijfers. Een verandering in hetledenaantal wordt intern en extern al vlug inmachtstermen geïnterpreteerd. Uiteraard wordt demachtspositie van vakbonden door veel meer danalleen maar de numerieke sterktebepaald. Maar in tegenstelling totstakingen, heeft het werven enbinden van leden en, daarvan af-geleid, de uitbouw van een profes-sioneel kader, een langetermijn-karakter.Tot voorheen beperkte het onder-zoek naar de vakbondsledenont-wikkeling zich in de tijd of totdeelaspecten ervan. Het oversteegbovendien nauwelijks het descrip-tieve karakter. Literatuuronder-zoek leert echter dat Belgische po-liticologen en andere waarnemersde vakbonden een belangrijke roltoedichten in de parlementaire de-mocratie in België. De politicologi-sche traditie die zich veelal toe-spitst op electoraal onderzoek, hetgebrek aan betrouwbare cijferge-gevens en het verzuilde coconwaarin de verschillende archiefin-stellingen gekneld zaten, kunnen het uitblijven vaneen onderzoek naar de algemene vakbondsledene-volutie verklaren.Doordat de probleemschets in de politicologie enbijvoorbeeld niet in de sociale psychologie kadert,vormt het macroniveau de primaire onderzoeksfo-cus. Toch kan het individu niet zomaar weggecij-ferd worden. Het zou immers betekenen dat het eb196 OVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004In 1898, het jaar van de oprichting van de Syndicale Kommissie,de voorloper van het Algemeen Belgisch Vakverbond (ABVV), wa-ren er bijna 14 000 vakbondsleden in België. In 1995 zijn ermeer dan 2,5 miljoen vakbondsleden. In relatieve cijfers uitge-drukt, nam in diezelfde periode de brutosyndicalisatiegraad toevan nauwelijks een half procent tot ongeveer vijfenzeventig pro-cent. In vergelijkend opzicht is België daarmee een van de weini-ge landen waarvan meer dan de helft van de afhankelijke be-roepsbevolking lid is van een vakbond. België lijkt daarom welhet land van de ‘Homo Syndicus’ te zijn, waarbij het AlgemeenChristelijk Vakverbond (ACV) is uitgegroeid tot de belangrijkstevakbond en de Algemene Centrale van Liberale Vakbonden vanBelgië (ACLVB) een aparte plaats inneemt. Welke zijn de bepa-lende factoren die deze opmerkelijke ledenevolutie van de zoge-naamde ‘representatieve werknemersorganisaties’ (en hun voor-lopers) kunnen verklaren?en vloed in het vakbondslidmaatschap een loutermechanische reactie is op ontwikkelingen op hetmacroniveau. Het participatieprobleem op het mi-croniveau kan daarom niet los worden gezien vanandere analyseniveaus.MethodologieAl sinds het ontstaan van de vakbeweging bestaatde sociaal-wetenschappelijke toolkit, die de ver-schillen in het vakbondslidmaatschap in tijd enruimte probeert te verklaren, uit rivaliserende ana-lysebenaderingen. Het verklaart waarom een over-koepelend theoretisch referentiekader vooralsnogontbreekt.PluralismeHet zijn vooral economen en sociologen die hetonderzoeksveld domineren. Om minstens twee re-denen kan dit een probleem vormen. In de eersteplaats verliezen vooral economen maar al te vaakde conflictdimensie uit het oog. Vakbonden lijkenin een quasi conflictloze ruimte te opereren. Indi-catoren die conflict willen nagaan, staan bovendienveelal in functie van de econometrische voorschrif-ten, waardoor wellicht een belangrijke verklaren-de factor verloren gaat. De verhouding tussenwerkgever en werknemer is immers in se eenantagonistische relatie. Arbeidsverhoudingen zijnmachtsverhoudingen. In het verlengde daarvan,zijn vakbonden reflexieve organisaties: ze zijn re-sultaat van, maar ook middel tot mobilisatieproces-sen.Sociologen en economen hebben bovendien nau-welijks oog voor de zucht van de tijd. Doordat hethistorische reliëf ontbreekt, wordt er aangenomendat de factoren die het vakbondslidmaatschapbeïnvloeden niet veranderen doorheen de tijd.Door aan de factoren steeds een zelfde gewicht toete kennen, worden mogelijke verschillen in de tijdOVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004 197Figuur 1.Evolutie vakbondsleden en brutosyndicalisatiegraad (België; 1898-1995).Bron: Vandaele (2004, p. 85).nauwelijks herkend. Nochtans is daar reden toe.De syndicalisatiegraad is de sociaal-economischeindicator die wellicht het meest uiteenloopt tussende postindustriële landen. Elk land lijkt zijn eigensyndicale koers te varen. De persistente divergentiein de syndicalisatiegraad kan daarom enkel ver-klaard worden door een tijdsdimensie in te bou-wen.Een integratie van de politicologie en de contem-poranistiek kan het verwaarlozen van de conflictdi-mensie en tijdsdimensie counteren, of minstenseen tegengewicht bieden. Deze interdisciplinariteituit zich in een methodologisch pluralisme die eenkwantitatieve met een kwalitatieve onderzoeks-strategie combineert. Deze combinatie van onder-zoeksstrategieën biedt de kans om de ontdekte pa-tronen en relaties uit de kwantitatieve analyse inverband te brengen met de maatschappelijke con-text en structuur die de kwalitatieve analyse bena-drukt.Het tweehordenmodelDe hypothese luidt dat factoren die de evolutie vanhet aantal vakbondsleden in België willen verkla-ren niet alleen zullen verschillen in de ruimte, maarook in de tijd. Andere causaliteiten zullen met an-dere woorden aan het werk zijn naargelang de spa-tio-temporele context. Het tweehordenmodel iseen onderzoeksmodel dat helpt om de hypotheseaan te tonen. Willen vakbonden potentiële ledenbereiken, dan moeten ze immers twee hordenover. Beide horden staan voor een ander tijdsper-spectief. De eerste horde benadrukt de langeter-mijnfactoren, terwijl de tweede horde de factorenop korte termijn in de verf zet.De eerste horde waar de vakbonden moeten over-wippen, is zonder meer primordiaal. Ze heeft temaken met de erkenning door de werkgevers ende overheid. De vakbondserkenning is de conditiosine qua non voor het ontwikkelen van iedere syn-dicale activiteit. Bij de tweede horde wordt de vak-bondserkenning als gegeven beschouwd en staathet (gepercipieerde) nut van de vakbond centraal.Indien werknemers dit nut niet erkennen, kan dithet resultaat zijn van het, al of niet terecht, misken-nen van de baten van het vakbondslidmaatschap ofhet gevolg zijn van liftersgedrag.De eerste hordeOm na te gaan of de aard en het tempo van de vak-bondsledenevolutie in de tijd varieert, is het nodighistorisch periodes te onderscheiden. Hoewel oud-modisch, is de structurele periodisering gebaseerdop de lange-golventheorie daarvoor geschikt. Iede-re lange golf duurt ongeveer 48 tot 60 jaar. Ener-zijds bestaat ze uit een periode van langdurige eco-nomische groei. Anderzijds omvat ze een periodewaar deze groei stagneert of trager en wisselvalli-ger verloopt. De opgaande en neergaande fasemoeten dus in relatieve zin begrepen worden. Totslot verloopt de overgang tussen de fasen nietrimpelloos, maar via een transitiefase. De lange-golventheorie vormt minstens een heuristisch hulp-middel: ze helpt de historische feitenchaos te be-schrijven en te ordenen. Meer nog, ze voorspeltook een empirische associatie tussen de lange gol-ven en de vakbondsledenevolutie. Tijdens de op-gaande fase wint de vakbeweging aan macht enziet ze haar eisen ingewilligd worden. Doordatwerknemers hopen van de syndicale verworvenhe-den een graantje mee te pikken, zou er zich een ge-stage vakbondsgroei voordoen. In de neergaandefase verliest de vakbeweging echter haar machts-positie. Ontgoocheld met de vakbeweging zoudende vakbondsleden afhaken. Ten slotte zoudenwerknemers gedurende de transitiefase in de langegolf en masse vakbondslid worden. Stakingsgolvenliggen hieraan ten grondslag.Lange golven, stakingsgolven en groeispurtenHet Belgische stakingspatroon vertoont grote gelij-kenissen met de internationale stakingsgolven. De-ze stakingsgolven doen zich iedere keer voor tij-dens de transitiefase in de lange golf. In Belgiëgaan ze alvast telkens gepaard met een explosievevakbondsledengroei. Zo neemt in de naoorlogsestakingsgolf van 1968-1974 het aantal vakbondsle-den jaarlijks gemiddeld met 66 700 leden toe engroeit de syndicalisatiegraad jaarlijks met 1,5%.De aanzet tot de stakingsgolven – als een noodza-kelijke, maar geen voldoende voorwaarde – is tel-kens een algemeen gevoel van onrechtvaardigheiddat leeft bij de werknemers. Initieel ontstaan de sta-kingsgolven telkens als ‘wilde’ stakingen. Het duidtop een vervreemding tussen de arbeidersbasis en198 OVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004de syndicale elite, waartussen de vakbondsactivis-ten gekneld zitten. Naderhand slaagt de syndicaletop er echter in de stakingsijver af te remmen, tekanaliseren en om te zetten naar concrete eisen.Vakbondsmilitanten slagen er daarbij in om niet-le-den zich te laten identificeren met de vakbewegingen lid te laten worden. Nieuwbakken leden gelo-ven blijkbaar dat vakbonden een einde kunnenstellen aan de onrechtvaardigheid die aan de sta-kingsgolf ten grondslag ligt. Dit is geen gratuiteveronderstelling. Aan de onderhandelingstafel we-ten de Belgische vakbonden immers gunstige sta-kingsuitslagen te behalen. Zo draait slechts 19,1%van het aantal stakingen op een echec uit voor dewerknemers in de periode 1968-1974. Op die ma-nier treedt er een vicieuze cirkel in werking tussengunstige resultaten en vakbondsgroei, waarbij voorogen moet worden gehouden dat ook andere fac-toren een rol spelen dan alleen maar het instru-mentele stakingsresultaat.Voorbij het economische determinismeEen causale vergelijking tussen België en Neder-land brengt aan het licht dat de samenhang tussende lange golven, de stakingsgolven en de vak-bondsgroei niet per definitie opgaat. Om de vak-bondsledenevolutie te verklaren, moeten ook ar-beidsmarktinstituties in rekening worden gebracht.Deze instituties, die de ruil tussen loon en arbeidop de arbeidsmarkt reguleren, moeten niet in hunisolement begrepen worden. De sleutel tot verkla-ren ligt in hun onderlinge samenhang: het leverteen institutionele configuratie op.Ten grondslag aan iedere institutionele configura-tie ligt een geheel van historische gebeurtenissen.Deze gebeurtenissen in België verschillen niet ab-soluut, maar slechts gradueel met Nederland. Degraduele verschillen treden op in de sequentie, ti-ming en intensiteit. De timing van de industrialise-ring, de intensiteit van de wereldoorlogen en de ti-ming en sequentie van de verzuiling leveren ertelkens voorbeelden van. Timing en sequentie vangebeurtenissen zijn belangrijk omdat ze keuzeskunnen afgrendelen of andere opties net mogelijkkunnen maken. Het verschil in de intensiteit vaneen gebeurtenis kan tot andere ervaringen leiden.De opgedane ervaringen, naast de heersendemachtsverhoudingen en ideologische opvattingen,kunnen tot gevolg hebben dat actoren andere (stra-tegische) keuzes maken. Initieel minieme verschil-len kunnen op die manier grote gevolgen hebben.Het verklaart waarom de Belgische en Nederlandsesyndicalisatiegraden uiteenlopen. Naast de vak-bondstraditie van spontane strijdbaarheid, speeltde specifieke alliantievorming tussen de vakbewe-ging en de politieke partijen in België hierin eenbelangrijke rol.OVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004 199Tabel 1.Het vakbondslidmaatschap en het ongunstige stakingsresultaat (%) tijdens de lange golven en stakingsgolven(1894-1989).Periode Karakter Vakbondslidmaatschap* Ongunstig stakingsresultaat**Absoluut Relatief1894-1909 Opgaande fase 9,5 0,4 63,11910-1920 Stakingsgolf 122,8 5,4 38,81921-1934 Neergaande fase 5,4 -0,1 41,31935-1948 Stakingsgolf 102,0 4,2 32,71949-1967 Opgaande fase 31,7 0,8 39,81968-1974 Stakingsgolf 66,7 1,5 19,11975-1989 Neergaande fase 23,2 0,4 Nb.* Gemiddelde van de absolute jaarlijkse verandering in het vakbondslidmaatschap;** Procentueel aantal stakingseisen dat niet wordt ingewilligd.Bron: Vandaele (2004, pp. 221 en 229).Verzuiling, politieke partijen en eenpro-vakbondsnormDoor de labiele zuilstructuur in België, als gevolgvan de vroege industrialisering, vormen de politie-ke partijen er het epicentrum van. Te allen tijdeproberen ze een te sterke polarisatie tussen de zui-len te verhinderen. De socialistische stakingstradi-tie en de vakbondsgerichtheid op de ondernemingworden daarbij in evenwicht gebracht door hetcorporatieve gedachtegoed van de christen-demo-cratie. In de sterk op exportgerichte Belgischeeconomie is de noodzaak tot stabiliteit in de ar-beidsverhoudingen bovendien zeer groot.Het organisatienetwerk van de zuilen komt ver-sterkt uit de Tweede Wereldoorlog. De strategievan de onderaanneming, die tal van maatschappe-lijke activiteiten aan het particuliere initiatief vande zuilen toevertrouwt, laat de vakbonden toe zichte professionaliseren en hun dienstverlening uit tebreiden. Via de zuilsubsidiërende verzorgingsstaatkunnen de vakbonden de goederen en dienstenleveren die hun leden verwachten. Zo weten deBelgische vakbonden zich verzekerd van een pro-vakbondsnorm. Waar een dergelijke norm heerst,wordt het lidmaatschap van een vakbond doorwerknemers geëvalueerd als een sociale gewoon-te. Wie van de norm afwijkt, loopt het risico op re-putatieverlies te leiden.Verruimde vakbondserkenning na WOIITijdens de opgaande fase van iedere lange golfwordt de vakbondserkenning geconsolideerd. De-ze erkenning is echter niet het resultaat van een li-neaire vooruitgang. Ze wordt immers telkens tij-dens de neergaande fase gecontesteerd doorwerkgevers en, in het kielzog daarvan, de over-heid. Dit is ook het geval in ‘the roaring twenties’en vooral tijdens de crisis in de jaren dertig van devorige eeuw. Maar tegelijkertijd stimuleert de crisisde creativiteit in het denken. Dit, maar ook de radi-calisering van de arbeidersklasse, leidt finaal toteen paradigmaverschuiving die resulteert in eenverruimde erkenning van de vakbeweging. Het‘Sociaal Pact’ uit 1944 vormt de grondslag voor eenverdere vakbondserkenning in het sociale overlegen de sociale zekerheid. Het staat symbool voor hetfordistisch compromis. Voortaan gaan vakbondenen patronaat als sociale (gesprek)partners door hetleven, al heeft dit soms nog heel wat voeten in deaarde.De tweede hordeDe individuele beslissing om al of niet tot een vak-bond toe te treden, wordt indirect beïnvloed doorde macro-economische omgeving. De invloed vandeze omgeving is afhankelijk van de institutioneleconfiguratie. In België bestaat deze configuratie nade Tweede Wereldoorlog uit het quasi Gentse sys-teem en de geïnstitutionaliseerde aanwezigheidvan corporatieve structuren.De institutionele configuratieHet Gentse systeem duidt er op dat de facultatievewerkloosheidskassen van de vakbonden wordengesubsidieerd door de overheid. Na de TweedeWereldoorlog wordt de werkloosheidsverzekeringverplicht gemaakt, maar de Belgische vakbondenkunnen een zekere rol behouden door de werk-loosheidsvergoeding uit te betalen. Het Gents sys-teem is een noodzakelijke voorwaarde om tot eenhoge syndicalisatiegraad te komen, maar geen vol-doende voorwaarde. Ook de corporatieve structu-ren dragen bij tot de hoge syndicalisatiegraad. Zokan de syndicale afvaardiging liftersgedrag verhin-deren via de sociale controle en de sociaal-psycho-logische druk die er van uitgaat. Het algemeen ver-bindend verklaren van collectieve arbeidsover-eenkomsten verzwakt dan weer de oppositie vanwerkgevers tegen vakbonden.KortetermijnfactorenOmwille van theoretische, historische en pragmati-sche redenen en een analyse van het kwantitatief-empirische feitenmateriaal is een onderscheid tus-sen een periode vóór en na de Tweede Wereldoor-log opportuun. Hierdoor wordt de econometrischeanalyse historisch bijgesteld. In het Interbellumwordt het vakbondsledenverloop positief beïn-vloed door de nominale loonontwikkeling en dehoogte van de werkloosheid. Uit dit laatste blijkt dewerking van het Gentse systeem. Meer nog, in hetInterbellum is het verband tussen de werkloosheid200 OVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004en het lidmaatschap zeer sterk. Strenge regerings-maatregelen in de werkloosheidsverzekering heb-ben een uitgesproken negatief effect. Wat de na-oorlogse periode betreft, stimuleert de inflatie, dereële loonstijgingen en de verandering in de werk-loosheid het lidmaatschap. In eerste instantie bete-kent de relatief lage syndicalisatiegraad dat ookniet-leden aangemoedigd worden tot het lidmaat-schap. Maar vanaf een bepaalde drempel wordt desyndicalisatiegraad een rem op het werven vannieuwe leden. De ledenmarkt is als het ware verza-digd. Hierdoor topt het pendulekarakter van devakbondsledenevolutie af.SlotbeschouwingEr is een onlosmakelijk causaal verband tussen destakingsgolven en de vakbondsledenevolutie inBelgië: de leden stromen dan massaal toe. De sta-kingsgolven gaan daarom niet onopgemerkt voor-bij. Ze hebben langetermijngevolgen, waarbij depolitieke partijen de compromissen uittekenen.Het resulteert telkens in een uitbreiding of een ver-sterking van de vakbondserkenning, waardoor deBelgische vakbonden met brio de eerste hordeoverwippen. Iedere stakingsgolf is daarom eenkwantitatieve indicator voor een kwalitatieve ver-andering in de arbeidsverhoudingen. Als relatieveindicator fungeert de syndicalisatiegraad met ande-re woorden als een barometer die de ontwikkelin-gen in de arbeidsverhoudingen reflecteert, althansvanuit een longitudinaal perspectief.De factoren die de vakbondsevolutie op korte ter-mijn bepalen, weerspiegelen de contextafhankelij-ke causaliteit. De verbreide vakbondserkenning nade tweede wereldbrand mildert de impact van demacro-economische omgeving op de vakbondsle-denevolutie. De sterke identificatie tussen vakbonden werkloosheid in België blijft echter ook dan vanbelang. Hoewel de vakbonden in de naoorlogseneergaande fase – gekenmerkt door mondialise-ring, europeanisering en een versnelde deïndus-trialisatie – slechts een beperkt ledenverlies leiden,verliezen ze hun daadkracht. Maar gegeven de upsen downs in het vakbondslidmaatschap, moet ditniet per definitie tot eeuwigdurende wanhoopstemmen.Kurt VandaeleVakgroep Politieke WetenschappenUGentOVER.WERK Tijdschrift van het Steunpunt WAV 3/2004 201

'In het getal ligt onze macht' : een politiek-wetenschappelijke analyse van de vakbondsledenevolutie in België 1898-1995

https://biblio.ugent.be/publication/470574/file/1876466

'In het getal ligt onze macht' : een politiek-wetenschappelijke analyse van de vakbondsledenevolutie in België 1898-1995

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography

Ghent University Academic Bibliography