Vandeweghe, Willy

Dutch

Ghent University Academic Bibliography

1019WILLY VANDEWEGHEPRESENTATIEF ER EN DE DEFINITIE VAN ‘SUBJECT’InleidingVoor een schatbewaarder van de taal hebben zelfs de kleinste woordjes geen geheimen. Benieuwd of de gehuldigde het na lectuur van deze bijdrage eens kan zijn met de volgende stellingen:(i)  Er gedraagt zich als een ‘typisch’ subject(ii)  Het ‘typische’ subject fungeert als presentatieplatform(iii)  Er en typisch subject zijn incompatibel(iv)  Er en atypisch subject zijn complementair1.  ER: redenen om van een ‘(plaats)onderwerp’ te sprekenVolgens een bepaalde terminologische traditie in de Neder landse grammatica, ook nog in de eerste editie van de ANS, wordt er zoals gebruikt in de zinnen (1) tot (5) als een ‘on derwerp’ be schouwd, meer bepaald een ‘plaatsonderwerp’:(1)(1) Er is met hem iets aan de hand.(2) Er loopt iemand op het dak.(3) Is er daar iemand?(4) Er werd gezongen en gedanst.(5) Woont er daar nog iemand?De term ‘plaatsonderwerp’, is geïnspireerd door de ideeën van de Deense structuralist Bech (1952), en in ruime kring ver spreid door de geschriften van de Nederlandse structuralist Paardekooper. De reden om er als ‘(plaats)onder werp’ aan te duiden, moet gezocht worden in het plaat singsgedrag dat met dat van het subject vergelijkbaar is.1020PRESENTATIEF ER EN DE DEFINITIE VAN ‘SUBJECT’(i)  Er bevindt zich, net als het prototypi sche subject, in de onmid dellijke buurt van de per soonsvorm: vlak ervoor in het voorveld, ook de eerste zinsplaats genoemd, of vlak erna in inversiepositie. Vgl. (6) met (7):(6) a. Jaap doet zoiets niet. a. Zou Jaap soms zoiets doen? b. *Zou soms Jaap zoiets doen?(7) a. Er wordt soms gegokt. b. Wordt er soms gegokt? c. *Wordt soms er gegokt?(ii)  Meer specifi ek deelt er met het pronomi nale subject de exclusieve eigenschap dat het ondanks de doffe of clitische vorm in het voorveld kan staan, zoals de vergelijking van (1), (2), (4) en (7a) met (8) illustreert; de doffe objectsvormen in (9) daarentegen leveren ongrammati cale zinnen op: (8) a. ‘k zou dat niet doen. d. Ze doen maar e. Het / ‘t sneeuwt.(9) a. Hem / *’m ken ik niet. f. Mij / *me hebben ze belogen en bedro gen. g. Dat / *het heb ik te laat gemerkt.(iii)  Voorts kan er ook, net als het subject, promoveren: vgl. (11) met (10).(10) a. Het schijnt dat HET FUNDAMENTALISME terrein wint. b. HET FUNDAMENTALISME schijnt terrein te winnen.(11) a. Het schijnt dat ER al zes miljard bewoners op de planeet zijn. b. ER schijnen al zes miljard bewoners op de planeet te zijnVoor de structuralist zijn dit voldoende formele aanwijzingen om tot een catego riale ver-wantschap te besluiten tussen er en het gewone subject, wat trouwens evenzeer geldt voor de struc turalisten van de gene ratieve richting. Hoek stra (1984) en anderen beschouwen Ndl. er of het Eng. there als een ‘dummy subject’. In het Engels pleiten nog twee extra argumen ten voor een dergelijke analyse:WILLY VANDEWEGHE1021(iv)  het gedrag in ‘ques tion tags’, waar there net als een gewoon subject herhaald kan worden:(12) a. John isn’t home, is he? b. There isn’t anyone home, is the re?(v) het feit dat there de plaats van de accusatief in kan nemen in accusativus-cum-infi nitivo  constructies:(13) a. I didn’t expect John / him to come to the meeting. b. I didn’t expect there to be more than two visi tors.Al de genoemde kenmerken wijzen erop dat er en het (defi niete) subject op een diep niveau verwant zijn, vandaar dat er, Eng. there, nogal eens als subject aangeduid wordt, met termen als ‘plaatsonderwerp’ of ‘dummy subject’. Als eenmaal de stap gezet is om er en there als subject te beschouwen, een argument dus bij de predikatie, is er voor de generatieve linguïst geen beletsel meer om er, there ook conse quent NP-status toe te ken nen (Hoekstra 1984).2. ER: redenen om niet van een ‘onderwerp’ te sprekenDat er NP-status toegekend krijgt, is moeilijk hard te maken, al was het maar omdat niet duidelijk is hoe een bij woord als er naar een enti teit kan verwijzen, iets wat doorgaans toch als een defi niërend kenmerk gezien wordt van de NP-beteke nis. Als er niet naar een entiteit kan verwijzen, is het ook niet evident dat  het een participant noemt, wat voor De Schut ter (1974), Kirsner (1979), Scher mer-Vermeer (1985) en anderen voldoende is om ook de ‘sub-ject’-aandui ding te verwerpen:Er, concerned only with situations and not entities, can never be taken as specifying a bona-fi de participant-in-focus. (Kirsner 1979: 181)Alter natie ven zoeken het in de situe rende (De Schut ter 1974) of ‘intro du cerend-lokali-se rende’ (De Schut ter / Van Hauwer meiren 1983: 99) betekenis van er; Kirs ner (1979) heeft het over ‘low situation deixis’. In de opvatting van Scher mer-Ver meer (1985: 67v) kan men dan weer beter van een ‘bij woor delijke bepa ling’ spre ken. Dat laatste is echter op zijn beurt weer twij felachtig, aange zien er nauwe lijks of geen beschrij vende betekenis heeft, en er dus geen vraag (waar?) denkbaar is die er als antwoord zou geven. Maximaal zou dus sprake kunnen zijn van een ‘dummy adverbial’, een gegrammaticaliseerd adverbiaal element waar-van het verschil in grammaticaal gedrag t.o.v. de ‘gewone’ referentiële bijwoordelijke plaats-bepaling o.a. tot uiting komt in de ongelijke samentrek kingsmogelijkheden:1022PRESENTATIEF ER EN DE DEFINITIE VAN ‘SUBJECT’(14) a. *Er was veel volk op straat en werd luidruchtig ge feest. b. In Antwerpen was veel volk op straat en werd luid ruch tig ge feest.3. Defi nitie van subject3.1. PrototypeZoals al gezegd, hebben er en het subject op een bepaald niveau eigenschappen gemeen die in een bepaalde traditie de term ‘plaatsonderwerp’ leken te wetti gen. Om die te kunnen pre-ciseren, dis tilleren we uit de gangba re defi ni ties van de notie ‘subject’ een aantal kenmer ken die het ons mogelijk moeten maken een prototy pisch sub ject te om schrij ven:1) het gaat om een PARTICIPANT, in logische termen: een ARGU MENT bij een verbaal of ander predikaat2) die neemt een (PRO)NOMINALE vorm aan,3) vervult een semantische ROL (vb. Agens, ...)4) en is CONGRUENTIEREGELAAR;5) het subject vormt het PRESENTATIEPLATFORM6) en klit vast aan de Vf-POSITIE (Vf = verbum fi nitum, de eerste verbale pool):  vlak ervoor of vlak ernaAls we zeggen dat het subject als presentatieplatform fungeert, bedoelen we daarmee dat het de participant noemt die als uitgangspunt genomen wordt in het presentatie perspec tief van de propositie, de tegenhanger van het informatieve zwaartepunt. De keuze van de par-ticipant die als presentatieplatform moet fungeren wordt wat de rol betreft gedetermineerd door een Semanti sche Functie Hiërarchie (Dik 1989), wat de referentie betreft door iets als ‘spreker / schrijver-nabijheid’ (empathie Kuno 1987, identifi catie Cornelis 1995). Zo is bij handelings predika ten de agens als subject de neutrale keuze, maar als de parti ci pant met patiëns-rol de spre ker/schrijver meer nabij staat, kan hij kiezen voor de passieve constructie met de patiëns als subject. Is er geen participant beschikbaar, b.v. bij passieve zinnen, dan kan een adverbiale bepaling of er als presentatieplatform redding bieden:(15) a. Op het feest werd gedanst en geschranst. b. Er werd gedanst en geschranst.Samengevat: als we in de defi nitie van ‘subject’ het element proto ty picali teit inbouwen, dan is een prototypisch subject een argument met semantische rol (1-3) <sub-stantieel> en (dus) con gruentierege laar <for meel> (4); doordat het prototypische subject het presentatieplatform bezet <sub stantieel>, is het in de regel [+ defi niet] - of minstens [+ specifi ek] - (5) en (dus) Vf-gebon den <for meel> (6).WILLY VANDEWEGHE10233.2. Perifeerder (niet-prototypische) subjectenHet zal duidelijk zijn dat er heel wat kandidaten voor het label ‘sub ject’ zijn die op enkele of op verscheidene van de genoemde criteria negatief scoren. We beperken ons tot de verge-lijking van volgende types:(16) DE DOKTER heeft me bij zich geroepen(17) a. Is ER een dokter in de zaal? b. Is er EEN DOKTER in de zaal?(18) a. HET is moeilijk bescheiden te blijven b. Het is moeilijk BESCHEIDEN TE BLIJVENDe voorbeelden zijn zo gekozen dat ze illustreren hoe de subjectkenmerken gedeeld kunnen worden over verschillende constituenten in de zin. In de hiernavolgende tabel geven we een overzicht van hoe de kenmerken van het prototypische subject bij deze types verdeeld zijn.Tabel: Complementaire subjecttypesde dokter(16)er(17)een dokter het(18)bescheiden te blijveni argument + _ + + +ii (pro)nominaal + _ + + -iii rolvervullend + _ + (+) +iv congruentieregelaar + _ + (-) (-)v presentatieplatform + + - + -vi Vf-gebonden + + - + -Beginnen we de bespreking bij het laatste, door (18) geïllustreerde type. Hier doet zich een functionele disso cia tie voor: doordat het ‘eigenlijke’ subject uit een deelzin be staat, leent het zich dankzij z’n informatieve lading meer als zwaartepunt van de predikatie dan als uitgangs-punt. Die dissociatie bestaat erin dat een cataforisch pronomen, traditioneel als ‘voorlopig subject’ aangeduid, de prototypische subjecteigenschappen op zich neemt, inclusief de rol van presentatieplatform; het is coreferentieel met het ‘eigenlijke’ subject, aangegeven door een deelzin die het informatieve zwaartepunt vormt. Overigens vormt dit type subject op het punt van congruentieregeling een uitzondering: meer voudig heid lijkt hier niet aan de orde te 1024PRESENTATIEF ER EN DE DEFINITIE VAN ‘SUBJECT’zijn, aangezien ook een door en verbonden nevengeschikt subject nog altijd een enkelvoudig Vf bij zich heeft:(19) a. Dat hij aardig is en dat hij heerlijke brioches kan bakken, was / *waren mij  bekend. b. Het was / *waren mij bekend dat hij aardig is en dat hij heerlijke brioches kan bakken.Een vergelijkbare complementariteit doet zich voor bij de combinatie van er + zwaar-tepunt-subject, doorgaans ‘getalssubject’ genoemd. De tabel laat zien hoe de zes ‘typische’ subjectkenmerken netjes zijn uitgesmeerd over beide constituenten. Terwijl het eerste fun-geert als uitgangspunt van de presenta tie, net als het prototy pi sche subject, wordt met het tweede welis waar een partici pant genoemd, die congruen tieregelend is,(2) maar voor de rest atypisch is als subject: niet-agentief,  en als informatief zwaartepunt onderdeel van de door de predikatie gegeven situatiebeschrijving. Het gaat om ‘een dokter’ in (17a):(17a) Is ER een dokter in de zaal?Indefi nietheid is een veel voorkomende reden waarom een participant niet als ‘ground’ of presentatieplatform dienst doet. Toch sluit het ene het andere niet uit, getuige (19):(20) a. EEN ZWAAN dreef op de vijver. b. Er dreef EEN ZWAAN op de vijver.Wil men een niet-defi niete NP toch kenschetsen als de entiteit waarover in de rest van de zin iets gezegd wordt (cf. Nieuwborg 1968, Kirsner 1979), dan is het  interpretatieve resultaat een specifi cerende lezing. Door er wordt die tegengegaan, omdat dit laatste niet anders kan dan zelf als gegrammaticaliseerd presen tatie platform dienst te doen, wat in sommige gevallen tot een duidelijk interpretatieverschil kan leiden. Vergelijk (21a) met (21b):(21) a. In de USA worden terroristen tegenwoordig gefusilleerd. b. In de USA worden er tegenwoordig terroristen gefusilleerd In (21a) wordt een - generische - uitspraak over terroristen gedaan, terwijl in (21b) gesteld wordt dat er tegenwoordig terroristenfusillades plaatsvinden.WILLY VANDEWEGHE10254. ER en de verwantschap met prototypisch subject4.1.  ER als complement voor nominaal subjectDeelt er met het prototypische subject de eigen schap als presentatieplatform te fungeren, dan maakt dat er nog niet tot een volwaardig sub ject. Het mist immers de relatio nele en referentiële eigen schappen (i - iv) die het tot een participant maken: argument, (pro)nominaal, rolvervul-lend, congruentieregelend. Het optreden van er staat echter niet los van wat er met het subject van de zin aan de hand is: het fungeert als hulp stuk voor de op bouw van zinnen die * een subject bevatten dat wel criteriaal is, maar enkele proto-eigenschap pen mist en dientengevolge in het predi ca tionele deel van de zin opgeno men is, als in (17a) Is ER ... een dokter in de zaal?* geen subject bevatten, als in (15b) Er werd gedanst en geschranst. In (15b) is dankzij passivering de agens helemaal buiten beeld, en is enkel de activi-teit als zodanig voorwerp van de boodschap. In beide gevallen is er met de referentiële status van de hoofdparticipan ten iets aan de hand, wat ze onbeschikbaar maakt om als determinatief uitgangspunt (presentatieplat-form) van de predikatie te dienen.(3)4.2.  ER als toegankelijkheidsindicatorEen analyse waarbij er en het getalsonderwerp de kenmerken van het typische subject onder elkaar verdelen, met er in de rol van determinatief uitgangspunt voor de predikatie, is goed te verzoenen met de analyse van Grondelaers e.a. (2002). De auteurs werken met corpus- en psycholinguïstische data waarbij online gemeten wordt  in termen van de verschillende leestijden van het subject met en zonder er in de zin. Op grond daarvan karakteriseren zij er - zeker in postverbale positie, maar de analyse is uitbreidbaar naar preverbaal er - in het (Belgische) Nederlands als een indicator van referentiële toegankelijkheid (accessibility marker):(21) “Er wordt door de spreker gebruikt wanneer die vermoedt dat de hoorder teveel inspanning zal investeren in de verwerking van een entiteit die niet alleen buiten zijn inferentiële bereik valt, maar die al die moeite omwille van zijn beperkte com-municatieve belang wellicht ook niet waard is. Met het gebruik van er signaleert de spreker dat het onderwerp dat verderop in de zin volgt ontoegankelijk is, en raadt hij de hoorder aan alle gegenereerde inferenties i.v.m. het onderwerp te deactiveren, …; met het gebruik van er geeft de spreker tevens te kennen dat hij niet van plan is de betreffende entiteit lang te continueren in de conversatie of tekst.” (2002: 17)1026PRESENTATIEF ER EN DE DEFINITIE VAN ‘SUBJECT’Net als defi niete verwijzers doen, “signaleert er niet alleen dat zich in laatste zinspositie een entiteit bevindt die nieuw is in de gesprekscontext, maar geeft het ook aan hoe nieuw, i.e. hoe infereerbaar die nieuwe entiteit is voor de hoorder.” (Grondelaers e.a. 2002: 18). Er is natuurlijk ook het verschil tussen defi niete en indefi niete toegankelijkheids mar keerders: zo “vinden retrieval en accessibility marking bij de defi niete verwijzing binnen dezelfde NP plaats, waar indefi niete verwijzing voor het eerste gebruik maakt van de NP, en voor het tweede van er.” (2002: 20, noot 14). Deze visie strookt met de hypothese i.v.m. de complementariteit tussen er en indefi niet subject wat de subjectachtige kenmerken betreft.5.   BesluitOmdat er op cruciale punten - relationeel en referentieel - van een normaal subject afwijkt, is de benaming ‘plaatsonderwerp’ misplaatst, al is ze begrijpelijk vanuit de grote gelijkenis in syntactisch gedrag tussen er en prototypische subjecten. Het is geen dummy subject, hooguit een dummy adverbial, dat met prototypische subjecten de eigenschap deelt als presentatieplatform dienst te kunnen doen voor een predikatie die zelf meestal geen of een niet-prototypisch subject bevat.Bibliografi eANS1 = GEERTS, G., W. HAESERYN, J. DE ROOIJ EN M.C. VAN DEN TOORN. (1984) Algemene Nederlandse Spraakkunst. Gronin gen/Leuven: Wolters.ANS2 = HAESERYN, W., K. ROMIJN, G. GEERTS, J. DE ROOIJ EN M.C. VAN DEN TOORN (1997) Alge mene Neder landse Spraakkunst. Tweede, geheel herziene druk. Gronin gen / Deurne: Martinus Nijhoff / Wol ters Plantyn.BECH, G. (1952) ‘Über das niederländische Adverbialprono men er.’ In: Travaux du Cercle Linguistique de Copenhague vol. VIII. Kopen ha gen: Nordisk Sprog- og Kulturf orlag, blz. 5-32.CORNELIS, L. (1995) ‘Problemen met het passief.’ In: De Nieuwe Taalgids 88,  blz. 124-136.DE SCHUTTER, G. (1974) De Nederlandse zin. Poging tot be schrijving van zijn struk tuur. Brugge: De Tempel.DE SCHUTTER, G / P. VAN HAUWERMEIREN. (1983) De structuur van het Nederlands. Taalbeschouwelijke grammati ca. Malle: De Sikkel.DIK, S. C. (1989) The theory of Functional Grammar. Part I: The structure of the clause. Dor drecht/Providence: ForisWILLY VANDEWEGHE1027GRONDELAERS, S. (2000) De distributie van niet-anaforisch er buiten de eerste zinsplaats. Sociolexicologische, functio-nele en psycholinguïstische aspecten van er’s status als presentatief signaal. Doctorale dissertatie K.U.Leuven.GRONDELAERS, S., M. BRYSBAERT, D. SPEELMAN, D. GEERAERTS (2002) ‘Er als accessibility marker: on- en offl ine evidentie voor een procedurele interpretatie van presentatieve zinnen.’ In: Gramma/TTT, tijdschrift voor taalwetenschap. 9, blz. 1-22.HAIMAN, J. (1974) Targets and Syntactic Change. The Hague / Paris: Mouton.HOEKSTRA, T.(1984) Transitivity. Grammatical relations in Government-Binding theory. Dor drecht/Providence: Foris.KIRSNER, R. (1979) The problem of presentative sentences in modern Dutch. Am sterdam, etc.: North-Hol land.KUNO, S. (1987) Functional Syntax. Anaphora, Discourse and Empathy. Chicago: University of Chicago Press.NIEUWBORG, E. (1968) De distributie van het onderwerp en het lijdend voorwerp in het huidige geschreven Nederlands in zijn A.B.-vorm. Antwerpen: Plantyn.PAARDEKOOPER, P.C. (z.j.) Beknopte ABN-syntaxis. Eindhoven: uitgave in eigen beheer.SCHERMER-VERMEER, E.C. (1985) ‘De onthullende status van er in de generatieve gramma tica.’ In: Spektator 15, blz. 65-84.Noten(1) In de tweede editie van 1997 is bijna uitsluitende sprake van  “presentatief er”, en de term ‘plaatsonderwerp’ wordt enkel occasioneel vermeld (p. 467).(2)  Zij het ook niet absoluut. Vergelijk a en b: a. Onrust en rebellie waren aan de orde van de dag. b. Er heerste / ??heersten onrust en rebellie in de straten van de hoofdstad.(3)  Haiman (1974) brengt de proliferatie van het- en er-’dummies’ in verband met het V/2-prin-cipe: talen waar een persoonsvorm in mededelende zinnen noodzakelijk op de tweede plaats staat, ontwikke len dgl. structurele middelen om V/2 te vrijwaren (vgl. ook Kirsner 1979: 89v). PRO-drop-talen met vrijere werk woordplaatsing (b.v. Spaans, Russisch) kunnen zonder deze hulpelementen.1028

Presentatief ER en de definitie van 'subject'’

https://biblio.ugent.be/publication/712951/file/6821072.pdf

Presentatief ER en de definitie van 'subject'’

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Ghent University Academic Bibliography