Wopereis, I. G. J. H., & Sloep, P. B. (2009). Het weblog als instrument voor reflectie op leren en handelen [Kennisnet Essay]. Te verkrijgen via http://onderzoek.kennisnet.nl/onderzoeken/rendement/hetweblogHet zelf vastleggen en verspreiden van persoonlijke informatie via internet, ofwel ‘personal webpublishing’, is momenteel populair. Met name het gebruik van weblogs om kennis en inzichten te delen en te reflecteren op eigen en andermans handelen groeit gestaag. Als ‘cognitive tool’ voor informeel leren heeft de weblog zijn waarde bewezen. Ook in formele settings (lees: onderwijs en training) wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van weblogs. De vraag is of weblogs ook binnen de formele onderwijscontext waardevol zijn en een bijdrage kunnen leveren aan effectief, efficiënt en/of motivationeel leren. Dit essay richt zich op deze vraag en zoomt daarbij in op het gebruik van weblogs als reflectie-instrument. Hierbij ligt de focus op reflectie op werkplekleren binnen het domein van de lerarenopleidingen.Kennisne

Sloep, Peter

Wopereis, Iwan

Het zelf vastleggen en verspreiden van persoonlijke informatie via internet, ofwel ‘personal webpublishing’, is momenteel populair. Met name het gebruik van weblogs om kennis en inzichten te delen en te reflecteren op eigen en andermans handelen groeit gestaag. Als ‘cognitive tool’ voor informeel leren heeft de weblog zijn waarde bewezen. Ook in formele settings (lees: onderwijs en training) wordt in toenemende mate gebruik gemaakt van weblogs. De vraag is of weblogs ook binnen de formele onderwijscontext waardevol zijn en een bijdrage kunnen leveren aan effectief, efficiënt en/of motivationeel leren. Dit essay richt zich op deze vraag en zoomt daarbij in op het gebruik van weblogs als reflectie-instrument. Hierbij ligt de focus op reflectie op werkplekleren binnen het domein van de lerarenopleidingen

Open University of the Netherlands Research Portal

Dutch

Het weblog als instrument voor reflectie op leren en handelen

DSpace at Open Universiteit Nederland

  1 
Het weblog als instrument voor reflectie op leren en handelen 
Iwan Wopereis & Peter Sloep 
Centre for Learning Sciences and Technologies (CELSTEC) 
Open Universiteit Nederland 
Oktober 2009 
 
Essay Digitaal Leermateriaal 
Gepubliceerd op http://onderzoek.kennisnet.nl 
 
Introductie 
Het onderwijs gebruikt een breed scala aan instrumenten om leren te faciliteren. Een deel van 
deze instrumenten is speciaal ontwikkeld om in een onderwijskundige behoefte te voorzien. 
Zo zijn simulatoren, zoals de fantoomkop en de vliegsimulator, ontworpen om complexe 
vaardigheden te trainen in een veilige omgeving en worden computergebaseerde ‘drill-and-
practice’ programma’s ingezet voor het automatiseren van lagere orde reken- en 
taalvaardigheden. Naast dit onderwijsspecifieke instrumentarium, maakt het onderwijs op 
grote schaal gebruik van instrumenten die in eerste instantie voor werk (zoals de ‘productivity 
tools’: bijvoorbeeld officeprogramma’s) of vrije tijd (de ‘leisure tools’: bijvoorbeeld social 
software) zijn ontwikkeld en vervolgens in het onderwijs worden ingezet om leren te 
ondersteunen. Het succes van deze tools hangt samen met een goed doordachte inbedding in 
het onderwijsleerproces, waarbij de meerwaarde van een implementatie in acht wordt 
genomen. Hierbij kun je bijvoorbeeld denken aan het efficiënter laten verlopen van 
leerprocessen ten opzichte van een bestaande situatie. Dit soort tools is gerelateerd aan de 
welbekende ‘mindtools’ (Jonassen, 2006; Kirschner & Wopereis, 2003). In dit essay 
bespreken we een voorbeeld daarvan, het weblog. Een weblog is een regelmatig geüpdate 
persoonlijke website, waarop bijdragen in omgekeerd chronologische volgorde worden 
getoond en door derden kunnen worden becommentarieerd. Van Dale Online omschrijft het 
weblog als ‘een dagboek op internet’. Het is deze reflectiegerelateerde toepassing die we 
nader onder de loep nemen. We doen dit voor het domein van de lerarenopleidingen. 
 
Weblogs 
Het weblog is inmiddels meer dat tien jaar oud en in die periode heeft het instrument zich 
ontwikkeld tot een volwassen en veelgebruikt medium. In 2008 werd het aantal weblogs 
wereldwijd geschat op 133 miljoen en in Nederland op 800.000 (Pfauth, 2009). Hierbij dient 
  2 
echter wel aangetekend te worden dat minder dan tien procent van de weblogs met enige 
regelmatig wordt bijgehouden. Ondanks het feit dat de intensiteit van het gebruik nog wel 
eens wordt overschat, heeft het instrument een prominente plaats in het medialandschap 
verworven. Dit succes is te danken aan de aard van het instrument. Een weblog is namelijk 
hierin uniek dat het verschillende zogenaamde ‘information patterns’ in één instrument 
verenigt, te weten: het consulteren van informatie, het registreren van informatie en 
conversatie (Wijnia, 2005). Met behulp van een weblog kan je dus informatie (kennis, ideeën, 
inzichten en reflecties) vastleggen, bekijken, en met anderen delen en bediscussiëren. Omdat 
dit ook nog eens op een zeer gebruikersvriendelijke manier, via een voor iedereen 
toegankelijk platform (internet) kan, is het weblog een zeer aantrekkelijk instrument voor 
mensen die ‘iets kwijt willen’. De vraag is of het onderwijs een dergelijk instrument kan 
gebruiken. De ‘information patterns’ die hierboven zijn genoemd, zijn fundamenteel voor 
leren en instructie. Zeker voor de aanhangers van het sociaal constructivistisch leerparadigma 
zijn weblogs uitermate interessant. Hierbij lijkt de openheid van het instrument door het 
internet een kracht (reacties kunnen het leerproces positief beïnvloeden), maar ook een 
zwakte (voorzichtigheid door angst voor fouten; leerervaringen bagatelliseren). Alvorens we 
nader ingaan op de kracht en zwakte van weblogs, gaan we dieper in op het concept 
‘reflectie’. 
 
Reflectie 
Korthagen (1993; 2001) verstaat onder reflectie het (her)structureren van ervaringen, kennis 
en/of inzichten. Deze (her)structurering vindt plaats door op systematische wijze terug te 
blikken op (leer)handelingen. Een grondige analyse van (leer)handelingen leidt doorgaans tot 
nieuwe (leer)doelen en bijbehorende acties. Wanneer dit proces zich herhaalt, wordt ook wel 
gesproken van een reflectiecyclus (of bij ‘groei’ een reflectiespiraal). Reflectie neemt een 
centrale plaats in bij leren. Volgens Ertmer en Newby (1996) is een ervaren lerende per 
definitie een reflectie-expert: hij of zij weet op het juiste moment de juiste leerstrategieën te 
selecteren en toe te passen om gesignaleerde hiaten in kennis en vaardigheden te verhelpen. In 
het curriculum van de lerarenopleidingen wordt reflecteren gezien als een kernvaardigheid, 
die van groot belang is voor de ‘education permanente’ in het toekomstig beroep. Leren 
reflecteren heeft daarom een prominente plek in de opleiding verworven. Voor het leren van 
de reflectievaardigheid zijn in de loop der tijd heen verschillende methoden, technieken en 
gereedschappen ontwikkeld (Benammar, 2004). Een van de meest bekendste instrumenten is 
het logboek. Dit instrument is ontwikkeld om het proces van (leren) reflecteren te expliciteren 
  3 
voor de lerende en de docent (Korthagen, 1993). Doel van het instrument is om handelingen 
en leerprocessen in detail vast te leggen voor latere analyse, zodat (zelf)sturing van leren 
mogelijk wordt. Feedback van een docent is in dit proces cruciaal. Korthagen (1993) 
gebruikte het logboek overigens ook voor plenaire analyse en groepsgewijze feedback. 
Hiertoe kopieerde hij (delen van) het logboek en deelde deze uit. 
 
Problemen met reflectie 
Reflecteren is een complexe vaardigheid. Het kost jaren om een reflectie-expert te worden. 
Ondanks het feit lerarenopleidingen veel tijd investeren in het leren reflecteren, lukt het vaak 
niet om competente reflecteerders af te leveren. Voor een deel ligt dit aan de kwaliteit van het 
reflectieonderwijs. Het komt voor dat reflectieactiviteiten niet meer inhouden dan het invullen 
van checklists en het plichtmatig, periodiek inleveren van standaardverslagen. Deze opzet 
werkt voor studenten doorgaans demotiverend, wat vaak leidt tot het uitstellen van reflectie. 
Ook wanneer de reflectie-instructie van goede kwaliteit is, kunnen er weerstanden zijn bij 
studenten. Veel studenten zien bijvoorbeeld het schrijven van een reflectieverslag als 
hinderlijke onderbreking van het leren. Tot slot is er een categorie studenten die er problemen 
mee heeft zich kwetsbaar op te stellen tijdens het leren. Standaardprocedures, waarbij 
bijvoorbeeld logboekverslagen openbaar worden gemaakt voor peer feedback, kunnen bij hen 
leiden tot niet diepgaande receptmatige evaluaties. Voor diepgaande reflectie zul je hen een 
veilige reflectieomgeving moeten bieden. Is het weblog een dusdanig flexibel instrument dat 
het de kracht van reflectie kan ondersteunen en aan deze problemen het hoofd kan bieden? 
 
Weblog affordances 
Volgens Kirschner (2002) zijn ‘affordances’ de waargenomen eigenschappen van een ding in 
samenhang met een gebruiker die beïnvloedt hoe het wordt gebruikt. Een affordance staat iets 
toe, faciliteert iets, biedt de mogelijkheid tot, enzovoorts. Volgens Wang & Woo (2008) zijn 
de belangrijkste onderwijskundige affordances van weblogs: eigenaarschap, vastleggen van 
ontwikkeling, en interactiviteit. Wanneer een lerende het gevoel heeft eigenaar te zijn van de 
instrumenten die hij gebruikt voor leren, zal dit de motivatie voor leren verhogen. Een gevoel 
van eigenaarschap wordt gevoed door de zeggenschap die de student heeft over de inhoud van 
zijn of haar weblog. De eigenaar van een weblog kan zelf op ieder moment bepalen of een 
bijdrage op het weblog aangepast dient te worden of te worden gewijzigd. Verder heeft een 
weblogeigenaar doorgaans de beschikking over gereedschappen om een weblog een eigen 
gezicht te geven (personaliseren en ‘customizen’). Bijdragen worden in weblogs in 
  4 
chronologische volgorde geplaatst. Dit maakt het mogelijk om (leer)processen vast te leggen 
en op relatief eenvoudige wijze patronen te herkennen (bijvoorbeeld groei). Omdat het 
mogelijk is om berichten te voorzien van sleutelwoorden, kun je als gebruiker bijdragen 
categoriseren. Deze functionaliteit wordt gezien als een krachtige metacognitieve tool die het 
mogelijk maakt om bepaalde thematieken te onderscheiden. Tot slot noemen we interactiviteit 
als veelgenoemde onderwijskundige affordance (zie ook Greenhow, Robelia, & Hughes, 
2009; McLoughlin & Lee, 2008). Weblogs maken het mogelijk om te interacteren met inhoud 
en derden. Interactie met inhoud vindt plaats wanneer informatie door de gebruiker wordt 
vastgelegd, wordt herlezen en eventueel wordt aangepast. De interactie met de inhoud kan 
worden beïnvloed door derden, zoals een docent die inhoudelijk feedback geeft, of 
medestudenten die een collega bijvoorbeeld een hart onder de riem steken door aan te geven 
met hetzelfde probleem geworsteld te hebben. Feedback kan in de vorm reacties worden 
toegevoegd aan berichten op het weblog en discours ontlokken. 
 
Recent onderzoek 
Omdat het weblog een relatief jong instrument is en nog niet op grote schaal wordt gebruikt in 
de lerarenopleiding, is het niet vreemd dat de waarde van het instrument voor reflectie 
nauwelijks wetenschappelijk is onderzocht. Onderzoek naar het gebruik van weblogs als 
reflectie-instrument komt voorzichtig van de grond en we zien dat vooraanstaande 
wetenschappelijke tijdschriften de eerste gevalsstudies over dit onderwerp publiceren. Een 
aantal van deze studies willen we graag onder de aandacht brengen. 
 
Tabel 1. Recent onderzoek naar weblogs als reflectie-instrument in de lerarenopleiding 
Onderzoek Studenten Posts Tijdspanne Blog tool 
Chuang (in druk) 31 onbekend 44 weken Blogger / WordPress 
Hramiak et al. (2009) 38 onbekend 36 weken Onbekend 
Shoffner (2009; studie 2) 09 263 32 weken Blogger 
Wopereis et al. (in druk) 20 162 08 weken WordPress 
Yang (2009) 43 977 18 weken Onbekend 
 
De studies die in Tabel 1 worden vermeld, zijn verkennend van aard. De resultaten die voor 
het voetlicht worden gebracht zijn daarom niet zonder meer generaliseerbaar, maar vooral 
indicatief. Het belangrijkste resultaat is dat het weblog in potentie een geschikt instrument is 
voor het (leren) reflecteren op leren en handelen in het domein van de lerarenopleidingen. 
  5 
Studenten leggen in het weblog reflectiebijdragen vast en docenten en medestudenten 
reageren op deze bijdragen. De kwaliteit van de reflecties laat echter nogal te wensen over 
(zie bijvoorbeeld de studie van Yang), maar dat lijkt vooral te wijten te zijn aan de gebrekkige 
reflectie- en schrijfvaardigheid van de studenten, en niet zozeer aan het instrument zelf. 
Gerichte instructie en oefening is de voor de hand liggende manier om de kwaliteit van 
reflectie te vergroten. De mogelijkheid om reflecties van anderen te lezen en te reageren 
wordt zeer gewaardeerd door docenten en studenten. Het is opvallend dat ondanks deze 
waardering er relatief weinig wordt gereageerd door vooral de medestudenten (zie 
bijvoorbeeld studie Wopereis et al.). 
 
Affordances voor reflectie 
We noemden eerder dat ‘eigenaarschap’, ‘vastleggen van ontwikkeling’, en ‘interactie’ in de 
literatuur worden genoemd als belangrijkste onderwijskundige ‘weblog affordances’. De 
onderzoeken genoemd in Tabel 1 bevestigen de positieve waarde van deze affordances. 
Studenten en docenten waarderen bijvoorbeeld het feit dat ze zeggenschap hebben over de 
inhoud van het instrument. In dit verband verbaast het ons wel dat in enkele studies gebruik 
wordt gemaakt van commerciële weblog tools. Bij deze tools wordt informatie 
weggeschreven op servers van commerciële partijen. Hierdoor heb je geen zicht meer op het 
‘intellectuele eigendom’ van studenten. Door als opleidingsinstituut zelf een server in te 
richten, of een service provider de technische kant daarvan voor je te laten doen, en open 
source weblog en database tools te gebruiken, heb je meer controle over de data van 
studenten. Ook de voordelen van de affordance ‘vastleggen van ontwikkeling’ worden 
onderkend door studenten en docenten (zie o.a. studie Hramiak et al.). In dit verband is het 
interessant te melden dat studenten met weblogs minder snel geneigd zijn om het reflectief 
schrijven uit te stellen. Wellicht dat de affordance ‘interactiviteit’ hier mede debet aan is. De 
mogelijkheid om reflecties van anderen te lezen, en constructieve feedback te geven en te 
ontvangen, wordt in verscheidene onderzoeken in ieder geval gezien als meerwaarde. 
Studenten waarderen het wanneer docenten en medestudenten hun bijdragen kunnen lezen en 
constructieve commentaren leveren, maar zien niet graag dat de hele wereld kennis neemt van 
hun reflecties (zie o.a. studies Chuang, Wopereis et al., en Yang). 
 
Kritische noten 
Weblogs hebben potentie als reflectie-instrument. Een succesvolle implementatie van het 
instrument komt echter in gevaar wanneer er geen aandacht wordt besteed aan het schrijven 
  6 
van goed gestructureerde reflectiebijdragen en feedback. Hoe vaardiger studenten zijn in het 
schrijven van reflecties en feedback, des te leesbaarder zullen de weblogs zijn. Leesbaarheid 
is belangrijk voor de lezer, maar ook voor de opsteller van de bijdrage, omdat het wenselijk is 
het reflectieproces zo transparant mogelijk te documenteren. Instructie gericht op de 
reflectievaardigheid, de feedbackvaardigheid en de (webgebaseerde) schrijfvaardigheid is 
hierbij onontbeerlijk. Goed geschreven weblogs werken dus als katalysator voor 
(inter)activiteit. Verder dient nagedacht te worden over de privacy van studenten en de 
openheid die wordt nagestreefd. Omdat weblogs webgebaseerde instrumenten zijn, zijn alle 
weblogbijdragen in principe voor iedereen toegankelijk. De vraag is of dit wenselijk is. Voor 
reflectie op leren is een veilige omgeving echter een voorwaarde. Een student moet deze 
veilige omgeving worden geboden. Als opleidingsinstituut kun je deze veiligheid op voorhand 
bieden (weblogs worden afgeschermd van de buitenwereld door wachtwoorden) of je legt de 
verantwoordelijkheid bij de student (deze kan zelf besluiten of iets mag worden gelezen of 
niet en door wie). In het laatste geval zal in de opleiding aandacht moeten worden besteed aan 
de implicaties van publiceren op het web (mediawijsheid; zie ook Greenhow, et al., 2009). 
Ten slotte is het van groot belang dat studenten na de implementatie van het instrument niet 
het gevoel krijgen ‘extra werk’ te moeten doen (zie bijvoorbeeld studie Hramiak et al.). Als 
het goed is zal het weblog bestaande instrumenten vervangen en/of aanvullen (bijvoorbeeld 
het authentieke logboek). Dit vergt afstemming. De meerwaarde van weblogs zal duidelijk 
moeten zijn voor studenten en docenten. Anders is de kans op ‘innovatiemoeheid’ en dus 
mislukking groot. 
 
Tot slot  
Ondanks het feit dat weblogs hedentendage wel eens wordt betiteld als ‘oldskool’ (Pfauth, 
2009), heeft de inzet ervan als reflectie-instrument in het onderwijs wel degelijk potentie. 
Deze eerste verkennende onderzoekingen wijzen dit uit, maar geven tegelijkertijd aan dat 
meer diepgaand, longitudinaal onderzoek nodig is. Het is bijvoorbeeld voor een algemene 
acceptatie van het weblog van belang om de werkelijke invloed van feedback van docenten 
(en bovenal) de medestudenten op het reflectie- en leerproces van de individuele student vast 
te stellen en wat het effect van het gebruik is op de reflectievaardigheid. Verder is het goed 
om nader te onderzoeken welke onderdelen van het weblog bijdragen aan het succes. Zijn er 
bijvoorbeeld functionaliteiten die overbodig zijn en zouden er functionaliteiten te bedenken 
zijn die de reflectiefunctie van een weblog versterken. In de ‘newskool’ praat men 
tegenwoordig graag over het gebruik van zogenaamde ‘mashups’ (zie bijvoorbeeld Wheeler, 
  7 
2009). Bij een ‘mashup’ wordt de kracht van verschillende instrumenten gecombineerd. Als je 
kijkt naar reflectie zou een interessante ‘mashup’ een combinatie van weblog, discussieforum 
en e-portfolio zijn. Weblogs zijn geschikt voor de basisreflectie, discussieforums kunnen een 
discussie die in een weblog op gang komt ‘overnemen’ en faciliteren, en e-portfolio’s leggen 
de metareflectie vast, waarbij weblogs en discussiefora moeten worden gezien als 
toeleveranciers van informatie. Het gegeven dat dergelijke ideeën hun weg vinden naar het 
onderwijs (zie bijv. Wheeler, 2009), maakt nader onderzoek hiernaar wenselijk. 
 
Referenties 
Benammar, K. (2004). Conscious action through conscious thinking: Reflection tools in 
experiential learning. Amsterdam, The Netherlands: HvA. 
 
Chuang, H.H. (in druk). Weblog-based electronic portfolios for student teachers in Taiwan. 
Educational Technology, Research and Development. 
 
Ertmer, P.A., & Newby, T.J. (1996). The expert learner: Strategic, self-regulated, and 
reflective. Instructional Science, 24, 1-24. 
 
Greenhow, C., Robelia, B., & Hughes, J.E. (2009). Learning, teaching, and scholarship in a 
digital age: Web 2.0 and classroom Research: What path should we take now? Educational 
Researcher, 38, 246-259. 
 
Hramiak, A., Boulton, H., & Irwin, B. (2009). Trainee teachers’ use of blogs as private 
reflection for professional development. Learning, Media and Technology, 34, 259-269. 
 
Jonassen, D.H. (2006). Modeling with technology: Mindtools for conceptual change (3rd ed.). 
New York: Prentice-Hall. 
 
Kirschner, P.A. (2002). Can we support CSCL? Educational, social and technological 
affordances for learning [inaugural address]. In P.A. Kirschner (ed.), Three worlds of CSCL: 
Can we support CSCL? (pp. 7-47). Heerlen, The Netherlands: Open Universiteit Nederland. 
 
Kirschner, P.A., & Wopereis, I.G.J.H. (2003). Mindtools for teacher communities: a 
European perspective. Technology, Pedagogy and Education, 12, 105-124. 
 
Korthagen, F. (1993). Het logboek als middel om reflectie door a.s. leraren te bevorderen. 
VELON Tijdschrift, 15(1), 27-34. 
 
Korthagen, F.A.J. (2001). A reflection on reflection. In F.A.J. Korthagen (Ed.), Linking 
practice and theory: The pedagogy of realistic teacher education (pp. 51-68). Mahwah, NJ: 
Lawrence Erlbaum Associates. 
 
McLoughlin, C., & Lee, M.J.W. (2008). The three p’s of pedagogy for the networked society: 
Personalization, participation, and productivity. International Journal of Teaching and 
Learning in Higher Education, 20, 10-27. 
 
  8 
Pfauth, E.J. (2009, 24 augustus). Heb jij een eigen weblog? Dat is oldskool! NRC Next. 
Verkregen op 18 oktober 2009, via http://www.nrc.nl/achtergrond/article2337098.ece 
 
Shoffner, M. (2009). The place of the personal: Exploring the affective domain through 
reflection in teacher preparation. Teaching and Teacher Education, 25, 783-789. 
 
Wang, Q.Y. , & Woo, H.L. (2008). The affordances of weblogs and discussion forums for 
learning: A comparative analysis. Educational Technology, 48(5), 34-38. 
 
Wheeler, S. (2009). Learning space mashups: Combining Web 2.0 tools to create 
collaborative and reflective learning spaces. Future Internet, 1, 3-13. 
 
Wopereis, I.G.J.H., Sloep, P.B., & Poortman, S.H. (geaccepteerd). Weblogs as instruments 
for reflection on action in teacher education. Interactive Learning Environments. 
 
Wijnia, E. (2005). Understanding weblogs: A communicative perspective. In T. Burg (Ed.), 
BlogTalks 2.0: The European Conference on Weblogs (pp.38-82). Krems, Austria: Donau-
Universität. 
  
Yang, S.H. (2009). Using blogs to enhance critical reflection and community of practice. 
Educational Technology & Society, 12(2), 11-21. 
 
 
 


https://research.ou.nl/files/1033504/Wopereis-Sloep_Essay_weblogs_Kennisnet_Final.pdf

Het weblog als instrument voor reflectie op leren en handelen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open University of the Netherlands Research Portal

DSpace at Open Universiteit Nederland

Open University of the Netherlands Research Portal