Hoły-Łuczaj, Magdalena

Jagiellonian Univeristy Repository

155  Zeszyty Naukowe Towarzystwa Doktorantów UJ Nauki Humanistyczne, Nr 8 (1/2014)     MAGDALENA HOŁY-ŁUCZAJ  (UNIWERSYTET JAGIELLOŃSKI)    Recenzja książki: Nancy J. Holland, Ontological Humility.  Lord Voldemort and the Philosophers, SUNY Press,  Albany (NY) 2013, 155 stron    INFORMACJE O AUTORCE  Magdalena Hoły-Łuczaj Instytut Filozofii Uniwersytet Jagielloński e-mail: m.holy.luczaj@gmail.com   Nancy J. Holland jest uznaną badaczką myśli Martina Heideggera oraz filozofii feministycznej i postmodernistycznej. W ostatniej książce Holland połączyła dotychczasowe obszary swoich zainteresowań i przedstawiła bardzo interesującą koncepcję „ontologicznej pokory” (ontological humility). Ramę dla jej rozważań stanowi saga o Harrym Potterze, co oddaje tytuł książki, brzmiący Ontological Humility. Lord Voldemort and the Philosophers. We wstępie Holland pisze, że w lekturze powieści J. K. Rowling najważniej-sze jest dostrzeżenie, że moralna siła Harry’ego Pottera oraz jego nauczycieli, rodziny i przyjaciół ma swoje źródło w pokorze, jaką zachowują wobec magicz-nych zdolności, którymi są obdarzeni. Natomiast ich antagonistów, z Lordem Voldemortem na czele, cechuje arogancja, która każe im sądzić, że mają prawo do rozporządzania tymi, którzy takich zdolności nie posiadają, jak też uznawa-nia ich za istoty poślednie1. Kreśląc to centralne dla powieści o Harrym Potterze napięcie, Holland pisze, iż klucz do ontologicznej pokory stanowi zrozumienie, że takie same możliwości życiowe są otwarte dla czarodziejów (postaci niezwy-                                                 1 N. J. Holland, Ontological Humility. Lord Voldemort and the Philosophers, Albany (NY) 2013, s. 1–5. Magdalena Hoły-Łuczaj __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 156  kłych) i zwyczajnych śmiertelników. To właśnie przekonanie możemy według Holland odnaleźć u wielu filozofów w ciągu ostatnich czterystu lat2. Określają je trzy główne założenia. Po pierwsze, ontologiczna pokora to pokora wobec tego, co nieznane, lecz dzięki czemu istniejemy3. Po drugie, ten transcendens odnosi się nie tylko do świata ludzkiego, lecz także do istnienia innych stworzeń,           z którymi dzielimy planetę4. Po trzecie, ontologiczna pokora sytuuje się poza kontekstem religijnym5. W bardziej szczegółowy sposób Holland rozwija tę koncepcję w pięciu kolejnych rozdziałach. Rozdział pierwszy przedstawia zagadnienie pokory epistemologicznej. Hol-land definiuje ją jako pokorę wobec natury, zakresu i wiarygodności ludzkiej wiedzy. Według autorki nieodłączność pokory ontologicznej i epistemologicznej jest oczywista. Ten, kto sądzi, że człowiek może wszystko poznać dogłębnie, przeczy ludzkiej skończoności. Holland ilustruje trzy różne podejścia do tego problemu, omawiając teorię Kartezjusza, Davida Hume’a oraz Immanuela Kan-ta. Pisze, że prace tych trzech filozofów najlepiej charakteryzują okres filozofii nowożytnej w kwestii możliwości ludzkiego poznania, wyznaczając zarazem historyczną ramę dla sporów w obrębie filozofii XX wieku. Kartezjusz – w uję-ciu Holland – reprezentuje postawę arogancką. Jego koncepcja tylko pozornie przejawia pokorę wobec istnienia Boga. Faktyczny wydźwięk rozwiązania za-proponowanego przez Kartezjusza jest taki, że człowiek jest podobny Bogu oraz że zna Boga równie dobrze jak samego siebie6. Kartezjańskie poszukiwanie absolutnie pewnej wiedzy, jak również samo przekonanie, że taką wiedzę można osiągnąć, jest skrajnym przeciwieństwem epistemologicznej pokory. Także uznanie własnej metody za niezawodną świadczy o jego epistemologicznej py-sze7. David Hume stanowi dla Holland diametralną opozycję względem Karte-zjusza. Autor Rozprawy o metodzie wyszedł od zwątpienia, aby osiągnąć wiedzę pewną, natomiast autor Traktatu o naturze ludzkiej pogłębiał wątpliwości doty-czące możliwości zdobycia wiedzy niepodważalnej8. Hume wyciągnął konse-kwencje z przeciwstawienia empiryzmu racjonalizmowi, pokazując absolutną przygodność ludzkiego poznania i osiągając postawę epistemologicznej pokory. Takie nastawienie w opinii Holland charakteryzuje też Kanta. Autor Krytyki czystego rozumu, dążąc do syntezy empiryzmu i racjonalizmu, ściśle oddzielił świat doświadczenia od świata rzeczy samych w sobie, których nie możemy zgłębić9.                                                  2 Ibidem, s. 2. 3 Ibidem, s. 4. 4 Ibidem, s. 7–11.  5 Ibidem, s. 8, 15–19. 6 Ibidem, s. 24–25. 7 Ibidem, s. 26–27. 8 Ibidem, s. 30. 9 Ibidem, s. 40–42. Recenzja książki: Nancy J. Holland, Ontological Humility... __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  157  Drugi rozdział dotyczy ontologicznej pokory w myśli Martina Heideggera. Jest to centralny rozdział książki, przedstawiający tytułowe zagadnienie w od-niesieniu do najważniejszego dla Holland filozofa10. Holland rekonstruuje pod-stawy ontologii Heideggera, pokazując, że bycie jest transcendentne zarówno wobec Dasein, jak i innych bytów11. U wczesnego Heideggera odnajduje ona pokorę ontologiczną na dwa sposoby. Z jednej strony odczytuje jego koncepcję narzędziowości jako wizję integralnej przynależności poszczególnych rzeczy do złożonego systemu12. Z drugiej rozumie ideę „rzuconości” jako przeświadczenie o istnieniu tego, co niezależne i większe do człowieka13. Natomiast w przypadku późniejszych prac Heideggera olbrzymie znaczenie ma dla niej koncepcja „po-zwalania innym być” bez narzucania własnych wartościowań14. Równie ważne jest dla Holland poszukiwanie przez Heideggera pokory ontologicznej – choć to pojęcie nigdy nie pojawia się w jego pismach – u myślicieli antycznych15. Jed-nak najpełniejszy wyraz ontologicznej pokory u Heideggera znajdziemy w jego krytyce techniki. Heidegger potępia dążenie człowieka do zawładnięcia pozosta-łymi bytami poprzez zredukowanie ich do zasobu. Samą zaś istotę niebezpie-czeństwa techniki przedstawia jako uznanie podejścia kalkulacyjnego za jedyną adekwatną perspektywą oglądu rzeczywistości16. W rozdziale trzecim autorka opisuje pokorę egzystencjalną. Holland prze-ciwstawia tu Heideggera Jeanowi Paulowi Sartre’owi. Stara się pokazać, że Sartre reprezentuje antypody pokory wobec egzystencji. Spowodowane jest to, podobnie jak u Kartezjusza, absolutyzacją świadomości. Holland interpretuje stanowisko Sartre’a jako uznanie, że człowiekowi właściwa jest nieograniczona wolność w kreowaniu siebie i sensu otaczającej go rzeczywistości17. Ponadto wskazuje na egoistyczny charakter koncepcji Sartre’a, zgodnie z którym każdy człowiek organizuje swoją przestrzeń życiową według własnego punktu widze-nia. Inaczej mówiąc, według Holland bycie z innymi jest u Sartre’a drugorzędne wobec kreowania sensu własnej egzystencji18. Dlatego egzystencjalizm, aby odzyskać dla człowieka znaczenie świata społecznego i cielesności, musiał       w opinii Holland wyjść poza formułę Sartre’owską. Autorka odnajduje taki punkt widzenia u Simone de Beauvoir, która uznawała olbrzymią wagę ciele-sności dla tożsamości człowieka oraz relacji społecznych, stanowiących ramy życia jednostki19. Holland zauważa, że również Maurice Merleau-Ponty dowar-                                                 10 Zob. ibidem, s. 1. 11 Ibidem, s. 46. 12 Ibidem, s. 49. 13 Ibidem, s. 48–50. 14 Ibidem, s. 51. 15 Ibidem, s. 52–56. 16 Ibidem, s. 58–63. 17 Ibidem, s. 68–70. 18 Ibidem, s. 71–73. 19 Ibidem, s. 78. Magdalena Hoły-Łuczaj __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 158  tościował cielesny wymiar ludzkiego istnienia, który sytuuje nas w świecie spo-łecznym, oraz cielesny wymiar ludzkiego doświadczenia, poprzez który ów świat poznajemy20. Ponadto identyfikuje ona w filozofii Merleau-Ponty’ego moment przejścia od zainteresowania świadomością do zainteresowania polami interakcji, co stanowi pomost między egzystencjalizmem i myślą postmoderni-styczną21. W rozdziale czwartym autorka koncentruje się na pokorze postmoderni-stycznej. Jego bohaterami są przede wszystkim Michel Foucault i Jacques Der-rida jako filozofowie działający w intelektualnej przestrzeni otwartej przez Hei-deggerowską krytykę nowoczesności. Według Holland postawa Foucaulta jest ambiwalentna w kwestii zachowywania pokory epistemologicznej i ontologicz-nej. Z jednej strony pokazuje on ograniczenia ludzkiej wiedzy przez różne for-my episteme oraz poddanie jednostki biowładzy. Decentralizuje tym samym pozycję „człowieka”. Z drugiej jednak strony przypisuje tym bezosobowym, ale jednak ludzkim działaniom, władzę absolutną (poznawczą i polityczną)22. Ina-czej jest w przypadku Derridy, który uznaje – za Heideggerem – język za to, co rządzi człowiekiem. Innymi słowy, według Derridy to nie język jest ludzkim wytworem, lecz człowiek jest konstytuowany przez język. Holland interpretuje to stanowisko jako pokorę lingwistyczną, która ma uwolnić od pychy metafi-zycznej, czyli przekonania, że można rozpoznać „prawdziwą rzeczywistość”23. Autorka wskazuje u Derridy jeszcze inny rodzaj pokory – pokorę przed śmier-cią, którą odnajduje już w jego wczesnych pacach24. Na tym jednak nie wyczer-puje się wedle niej potencjał myśli Derridy. Holland twierdzi, że Derridowska koncepcja gościnności jest wprost sformułowaniem myślenia pokornego. Go-ścinność to bowiem, jak pisze Derrida, nie przepytywanie nowego, nieznanego przybysza, lecz niekwestionowane serdeczne przywitanie (unquestioning wel-come)25. Ostatni, piąty rozdział książki prezentuje ideę pokory feministycznej. Hol-land wiąże ją z epistemologią feministyczną, zorientowaną na związek między dyskryminacją rasową, płciową i homofobiczną. Epistemologia feministyczna wyróżnia dwa rodzaje ignorancji. Pierwszy, krytykowany przez feministyczne epistemolożki, polega na lekceważeniu opowieści kobiet. Można tu wymienić nieprzykładanie przez Freuda wagi do skarg jego nieletnich pacjentek na wyko-rzystujących je ojców (uznawał to za fantazje)26. Ten typ należy odróżnić od „kochającej ignorancji”, która jest akceptacją faktu, że jednostka nie może po-znać danego problemu, ponieważ wiąże się on z doświadczeniem życia w ściśle                                                  20 Ibidem, s. 80–84. 21 Ibidem, s. 86–87. 22 Ibidem, s. 90–95. 23 Ibidem, s. 97–102. 24 Ibidem, s. 103–105. 25 Ibidem, s. 107–109. 26 Ibidem, s. 112. Recenzja książki: Nancy J. Holland, Ontological Humility... __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________  159  określonych warunkach społeczno-kulturowych. Ten rodzaj ignorancji dotyczy napięć i podziałów w środowisku feministycznym wywołanych odmiennością problemów, z jakimi zmagają się zamożne, białe kobiety i kobiet innych ras, żyjące często w znacznie gorszych warunkach ekonomicznych27. Ponadto           z innymi problemami zmagają się kobiety heteroseksualne, zakładające akcep-towane społecznie rodziny, a z innymi kobiety żyjące w związkach homoseksu-alnych28. Chcąc pogłębić rozumienie radykalnej odmienności obu typów igno-rancji, Holland wykorzystuje Heideggerowski podział na sferę ontyczną i onto-logiczną. Według autorki Ontological Humility pierwszy, „lekceważący” rodzaj ignorancji jest ontyczny i powinien być zwalczany, natomiast „kochający” ro-dzaj ignorancji jest ontologiczny i powinien być pielęgnowany29. W krótkim podsumowaniu Holland jeszcze raz podkreśla antyrasistowski (lub szerzej, antydyskryminacyjny) wydźwięk sagi o Harrym Potterze. Według niej J. K. Rowling w oczywisty sposób potępia arogancję i przekonanie                 o zwierzchności istot uprzywilejowanych30. Holland twierdzi, że sens tej krytyki można odnaleźć u myślicieli takich jak David Hume czy Martin Heidegger. Dlaczego zatem oni sami nie wyeksplikowani wprost tej koncepcji? Odpo-wiedź autorki jest przewrotna: powodem jest to, że nie byli kobietami. Dopiero kobieta – J. K. Rowling – była w stanie to uczynić31. Koncepcja zarysowana w Ontological Humility. Lord Voldemort and the Phi-losophers przekracza ścisły podział na metafizykę i etykę. Pokora ontologiczna, czyli akceptacja, że człowiek nie rozporządza źródłem swojego istnienia, w któ-rym swój fundament mają też inne byty, przekłada się na zwiększenie szacunku wobec nich. Taki właśnie zamysł stoi, jak się zdaje, za projektem filozoficznym przedstawionym przez Nancy J. Holland. Wszystkie przedstawione przez nią typy pokory dookreślają jego sens. Ma on pozwolić widzieć ograniczenia ludz-kiej wiedzy, także tej opartej na nauce, ujawniać struktury dominacji we współ-czesnym świecie, trafniej diagnozować przyczyny pogłębiającej się eksploatacji środowiska naturalnego. Holland sugeruje tym samym, że odrzucając szkodliwe wyobrażenia dotyczące rzeczywistości (hierarchię ontologiczną, dualizmy), możemy żyć lepiej i bardziej autentycznie we wspólnocie bycia. Wpływ filozofii Heideggera na Holland jest ewidentny. Autorka Ontological Humility sama go zresztą wielokrotnie eksponuje32. Dąży do pokazania, że Hei-degger nie był antropocentrystą, zaś jego koncepcja rozumienia bycia nie jest teorią znaczenia, lecz ma wymiar etyczny. Czyni to, należy dodać, w sposób przekonujący. Zwłaszcza słuszne i celne wydaje się przeciwstawienie wizji Hei-                                                 27 Ibidem, s. 112–115. 28 Ibidem, s. 125–130. 29 Ibidem, s. 118. 30 Ibidem, s. 131. 31 Ibidem, s. 133. 32 Zob. ibidem, s. 1, 7–10, 19–20, 133. Magdalena Hoły-Łuczaj __________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________ 160  deggera i Sartre’a33. Pozwala to zobaczyć, że myślenie Sartre’a, w odróżnieniu od autora Bycia i czasu, pozostawało w obrębie klasycznego rozumienia huma-nizmu, które dziś jest poddawane surowej krytyce przez posthumanizm34. Rów-nie ciekawe są w tym kontekście interpretacje myślicieli nowożytnych. Znaczą-ce jest przejście od Sartre’a do Merleau-Ponty’ego, którego myśl obecnie prze-żywa renesans35. Ponadto trafne wydają się obserwacje dotyczące pewnych sprzeczności w filozofii Foucaulta, jak też wskazanie na wielowymiarowość pokory myślenia u Derridy. Należy podkreślić, że przedstawiona przez Holland interpretacja cyklu po-wieści o Harrym Potterze jest interesująca i przekonująca, zaś samo nawiązanie do historii o nastoletnim czarodzieju jest w Ontological Humility jak najbardziej zasadne. Dotyczy to odniesienia zarówno do przewodniego motywu, jak i kon-kretnych wydarzeń tej sagi, którymi Holland często ilustruje swoje rozważa-nia36. Czyni to w sposób opisowy, który nie wymaga znajomości powieści J. K. Rowling. Ich miłośnicy docenią jednak, jak bardzo wnikliwe są spostrzeżenia Holland. Warto zauważyć, że pokolenie dorastające z Harrym Potterem, które poznało książki o nim w szkole podstawowej (pierwsza ukazała się w 1997 ro-ku), dziś mogło już zdobyć gruntowne wykształcenie filozoficzne, zwieńczone dyplomem. Książka Holland jest napisana klarownym językiem, spełniającym standardy literatury akademickiej. Recenzowana pozycja jest niewielka objętościowo (bez bibliografii to sto trzydzieści cztery strony), lecz cechuje ją, jak starałam się pokazać, prawdziwe bogactwo treściowe. Ontological Humility. Lord Voldemort and the Philosophers jest propozycją ciekawą i wartą lektury. To książka godna polecania szczególne osobom zainte-resowanym filozofią człowieka, która stara się przekroczyć podziały między ontologią i etyką.                                                      33 Zob. ibidem, s. 2, 68–70. 34 Zob. S. Herbrechter, Posthumanism: A Critical Analysis, London–New York 2013;     R. Braidotti, The Posthuman, Malden 2013. 35 Zob. R. Braidotti, op. cit.; New Materialisms. Ontology, Agency, and Politics, eds.       D. Coole, S. Frost, Durham–London 2010; J. Bennett, Vibrant Matter: A Political Ecology of Things, Durham–London 2010. 36 Zob. N. J. Holland, op. cit., s. 5, 23, 49, 112, 131. 

Ontological humility : Lord Voldemort and the philosophers

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository