Drabik, Adrian

Myszkowski, Piotr

Jagiellonian Univeristy Repository

Adrian Drabik, Piotr Myszkowski(Biblioteka Jagiellońska)Biblioteki cyfrowe wobec dzieł objętych ochroną prawnąAutorskie prawa majątkowe a digitalizacjaZadaniem biblioteki  cyfrowej  jest  udostępnianie utworów w postaci  cyfrowej.  Możliwośćprzekazywania dzieła drogą elektroniczną stwarza też ewentualność jego reprodukcji przezkażdą  osobę  mającą  do  niego  dostęp.  Z  tego  względu  najistotniejszymi  regulacjamiokreślającymi  sposoby  publikowania  zasobów  cyfrowych  określać  będą  m.  in.  przepisyo dozwolonym użytku publicznym [Barta i in. 2005, s. 308].Kluczowe znaczenie dla zagadnienia będzie też miała ustawa o bibliotekach, a konkretniej jejart.  5  definiujący  materiały  biblioteczne.  Zgodnie  z  rozumieniem  przepisów,  materiałzdigitalizowany jest  materiałem bibliotecznym w takim samym stopniu,  jak  „tradycyjne”zbiory  biblioteki.  Tym  samym  w  dużym  stopniu  przepisy  o  udostępnianiu  będą  miałyanalogiczne  zastosowanie.  Prawo  Unii  Europejskiej  dotyczące  zagadnienia  jest  zawartew odpowiednich dyrektywach. Zostały one zaimplementowane do prawa polskiego poprzezdodanie  nowych  punktów  i  modyfikacji  już  istniejących  w  ustawie  o  prawie  autorskimi prawach pokrewnych [Stanisławska-Kloc 2005].Twórca z racji utworzenia dzieła posiada ustalone przez ustawę następujące prawa: autorskieprawa osobiste i prawa majątkowe. Rozgraniczenie tych dwóch pojęć pozwala na precyzyjnetworzenie regulacji prawnych i daje duże możliwości zarówno twórcom, jak i bibliotekomcyfrowym. Autorskie prawo osobiste odnosi się do sfery niemajątkowej interesów twórcy.Ochrona  prawna  z  tego  tytułu  nie  jest  ograniczona  w  czasie.  Autorstwo  zostaje  uznanez chwilą ustalenia utworu. Nie można się go zrzec ani go zbyć. W ten sposób można więcstwierdzić  dokładnie  autorstwo  dzieła.  Na  podstawie  tych  praw  można  rościć  prawamajątkowe do utworu.  Ustawa  głosi,  że  jedynie  „twórcy przysługuje  wyłączne  prawo dokorzystania  z  utworu  i  korzystania  z  niego  na  wszystkich  polach  eksploatacji  oraz  dowynagrodzeń  za  korzystanie  z  utworu”  (art.  17).  Prawa  te  jednak  mogą  być  w  różnych1formach  przekazywane.  Za  pomocą  regulacji  praw  majątkowych  ograniczane  jestudostępnianie utworu przez biblioteki cyfrowe. Art. 36 ustawy o pr. aut. określa czas trwaniapraw majątkowych. Zgodnie z ustawą mają one moc prawną nie dłużej niż 70 lat po śmierciostatniego współtwórcy dzieła [Barta i in. 2005, s. 228–230].W art.  23 ustawy o prawie autorskim i  prawach pokrewnych określone są granice użytkuosobistego,  a  w  art.  24-33  dookreślane  są  zasady  użytku  publicznego.  Za  pomocą  tychregulacji  można  określić,  na  jakich  warunkach  biblioteka  ma  możliwość  udostępnianiautworów  objętych  ochroną  autorskich  praw  majątkowych.  Ustawodawca  w  zamiarze  niechciał ograniczyć dostępu do dóbr kultury wykorzystywanych w celach naukowych. Z drugiejstrony nie mogło się to odbyć kosztem twórców. Ponieważ te dwie wytyczne determinowałytworzenie  regulacji  prawnych,  to  przepisy  powinny  stworzyć  kompromisową  sytuacjępomiędzy właścicielami  autorskich  praw majątkowych  a  instytucjami  nauki.  W tym celuokreślono wynagrodzenie z tytułu masowego zwielokrotnienia  na użytek osobisty (art.  20i 211) oraz sprecyzowano, jakie osoby mogą zostać objęte użytkiem osobistym (art. 23 ust. 2).Ustawa nie zezwala w żaden sposób na nieograniczone udostępnianie utworów, do którychnie wygasły prawa majątkowe. Przepisy te mogą mieć zastosowanie jedynie w przypadkuzbiorowego udostępniania przez instytucję, która uiściła wynagrodzenie z tytułu masowegozwielokrotnienia [Barta i in. 2005, s. 307–310; Stanisławska-Kloc 2005].Zgodnie z podanymi wyżej regulacjami prawnymi digitalizowanie przez bibliotekę (z racjiinnej  formy kopiowania dzieła)  jest  wkroczeniem w monopol  praw majątkowych twórcy.Jednak  w  ramach  określonego  w  ustawie  dozwolonego  użytku  chronionych  utworów(art. 28 pkt 2 ust. o pr. aut.) biblioteka ma prawo do zwielokrotnienia dzieła, czy zleceniazwielokrotnienia, w celach archiwizacji zasobów. Ten wyjątek umożliwia więc digitalizację,ale nie publiczne udostępnianie [Stanisławska-Kloc 2005].  Dla chronionych w ten sposóbdzieł  jest  więc  niemożliwa  prezentacja  w  bibliotece  cyfrowej  bez  porozumieniaz właścicielem  tej  kategorii  praw  majątkowych  (należy  zaznaczyć,  że  twórca  posiadającmonopol,  może zbyć czy przekazać tylko część uprawnień z tego tytułu).  Jak najbardziejbiblioteka  również  może  być  właścicielem praw majątkowych  do  dzieł  objętych  ochronąprawną.  Zawarcie  stosownej  umowy  z  twórcą  pozwalać  może  na  konkretne  formyużytkowania, które odpowiadałyby potrzebom biblioteki cyfrowej. 2„Przywilej biblioteczny” a biblioteki cyfroweW  związku  z  przystąpieniem  Polski  do  Unii  Europejskiej  ustawa  o  prawie  autorskimwymagała nowelizacji  -  implementacji  Dyrektywy 2001/29/WE Parlamentu Europejskiegoi Rady z dnia 22 maja 2001 r. w sprawie harmonizacji niektórych aspektów prawa autorskiegoi  praw  pokrewnych  w  społeczeństwie  informacyjnym.  Wprowadzono  ją  ustawą  z  dnia1 kwietnia 2004 r. (Dz. U. 2004 nr 91 poz. 869), której przepisy weszły w życie z dniemakcesji do UE (1 maja 2004 r.). Regulowała ona szereg zjawisk prawnoautorskich związanychz  coraz  szybszym  postępem  technologicznym  [Hetman  2004,  s.  5].  Jednym  z  nowowprowadzonych przepisów był pkt 3 dodany do art. 28, poszerzający zakres dozwolonegoużytku chronionych ustawą utworów. Brzmi on następująco:  [Biblioteki,  archiwa i  szkołymogą:]  „udostępniać  zbiory  dla  celów  badawczych  lub  poznawczych  za  pośrednictwemkońcówek systemu informatycznego (terminali) znajdujących się na terenie tych jednostek”.W momencie wprowadzanie nowelizacji  digitalizacja  w Polsce trwała,  lecz bez wątpieniaprzeżywała  dopiero  swe  „szczenięce  lata”.  W  kraju  istniało  zaledwie  kilka  bibliotekcyfrowych (pierwsze z nich powstały w roku 2002), jednak omawiany punkt ustawy, będącyelementem tzw.  „przywileju bibliotecznego”,  miał  (i  ma)  znaczenie przede wszystkim dlanich. Jakie jednak jest to znaczenie? Jakie możliwości daje przepis znowelizowanej ustawyw kontekście tworzenia i udostępniania zasobów cyfrowych? Najprościej  mówiąc,  przepis  ten  pozwala  udostępniać  cyfrowe  wersje  utworów  objętychochroną prawnoautorską - bez konieczności uzyskiwania zgody właścicieli autorskich prawmajątkowych  -  na  komputerach  znajdujących się  na  terenie  biblioteki,  z  uwzględnieniembadawczych lub poznawczych celów takiego udostępnienia.Przed omówieniem praktycznych konsekwencji przepisu warto przedstawić - w poszukiwaniuwskazówek  -  krótki  przegląd  związanej  z  problematyką  prawa  autorskiego  literatury.Pierwsze  komentarze  do  nowej  ustawy  albo  omawiały  pkt  3  art.  28  bardzo  pobieżnie,właściwie bez interpretacji [Hetman 2004, s. 14], albo nie wspominały o nim w ogóle [Bartai in. 2005]. Pierwszym istotnym głosem w tej sprawie wydaje się poświęcony omawianemupunktowi  fragment  opinii  prawnej  sporządzonej  dla  Kujawsko-Pomorskiej  BibliotekiCyfrowej [Stanisławska-Kloc 2005]. Autorka wyjaśnia w niej zakres uprawnień, jaki określa3pkt 3 ustawy o prawie autorskim, jednocześnie podpowiadając możliwości ich wykorzystania(związane  z  kontrolą  dostępu  zapewniającą  spełnienie  warunku  „celów  badawczychlub poznawczych”).  W  nowszych  publikacjach  pktowi  3  poświęca  się  już  nieco  więcejmiejsca, wpisując go właśnie w kontekst bibliotek cyfrowych. Zwraca się uwagę zarówno nazawarte  w nim dodatkowe uprawnienie dla  bibliotek,  jakim jest  możliwość udostępnianiaw postaci cyfrowej zbiorów, co do których nie wygasły jeszcze autorskie prawa majątkowe[Gienas 2011, s. 224], jak i na zawężenie tej możliwości do terenu biblioteki, co znaczącoogranicza sferę zastosowania tej licencji dla bibliotek wirtualnych [Barta, Markiewicz 2010,s. 178].Przepis ten - mimo znacznych ograniczeń, które są jednak przecież zgodne z zasadniczą ideąprawa autorskiego, czyli koniecznością ochrony słusznych interesów twórców i wydawców -nadal  wydaje  się  bardziej  przywilejem niż  restrykcją  i  może  służyć  rozwojowi  bibliotekcyfrowych. W jaki sposób? Oczywiste jest, że ograniczenie udostępniania zdigitalizowanychzasobów  do  siedziby  biblioteki  zawęża  możliwość  realizacji  podstawowej  idei  bibliotekcyfrowych,  jaką  jest  jak  najskuteczniejsze  poszerzenie  skali  dostępności  do  zbiorów,  cow najdoskonalszej sytuacji równa się ich publikacji w Internecie, który zapewnia dostęp naskalę globalną. Konieczność udania się do biblioteki dla skorzystania z zasobów z pewnościąnie  stanowi  rozwiązania  satysfakcjonującego  członka  dwudziestopierwszowiecznegospołeczeństwa wiedzy. Jednak konflikt między słusznymi roszczeniami twórców do ochronyowoców ich pracy a coraz szybciej rosnącym zapotrzebowaniem na błyskawiczny dostęp doinformacji jest faktem i na jego rozwiązanie z pewnością przyjdzie jeszcze długo poczekać.Określona  w  pkcie  3  art.  28  ustawy  licencja  dla  bibliotek  -  odpowiednio  użyta  -  dajemożliwość  chociaż  częściowego  złagodzenia  tego  konfliktu.  Bo  choć  zapewniony  na  jejpodstawie dostęp nie jest błyskawiczny, z pewnością jest łatwiejszy. Składa się na to kilkaczynników (a poniższa lista z pewnością nie wyczerpuje zalet takiego rozwiązania):• czytelnik może uzyskać dostęp do zasobów wyłączonych z udostępniania w trybietradycyjnym (unikatów, egzemplarzy archiwalnych);• możliwy  jest  jednoczesny  dostęp  wielu  czytelników  do  tego  samego  utworu(ograniczeniem jest tutaj jedynie liczba stanowisk komputerowych, a nie egzemplarzydzieła);• udostępnianie kopii cyfrowych wydłuża życie egzemplarzy oryginalnych (szczególniew przypadku bardziej narażonych na zniszczenie czasopism);4• wyszukiwanie  publikacji  w  bibliotece  cyfrowej,  gdzie  zasoby  organizowane  sąw sposób  dostosowany  do  potrzeb  współczesnego  użytkownika  informacji(przejrzysta prezentacja, proste schematy metadanych) dla wielu czytelników okazujesię łatwiejsze od przeglądania tradycyjnych katalogów, a możliwość pełnotekstowegoprzeszukiwania  samego  dzieła  (nawet  jeśli  rozpoznanie  znaków  nie  jest  w  pełniskuteczne)  z  pewnością  z  powodzeniem  zastępuje  kartkowanie  wielu  tomóww poszukiwaniu właściwej informacji.Wykorzystanie możliwości,  jakie daje omawiana licencja,  z pewnością przynosi wymiernekorzyści  czytelnikom. Wiele bibliotek cyfrowych oferuje tego rodzaju dostęp do zbiorów,prezentując  w  ten  sposób  najbardziej  poczytne  w  bibliotece  podręczniki  (np.  BibliotekaCyfrowa  Uniwersytetu  Wrocławskiego)  współczesne  czasopisma  lokalne  (np.  OpolskaBiblioteka Cyfrowa) czy unikatowe egzemplarze książek z różnych dziedzin (np. JagiellońskaBiblioteka Cyfrowa). Opisy chronionych prawem autorskim zbiorów, widoczne w Internecie(a  więc  -  w  przeciwieństwie  do  większości  katalogów  bibliotecznych  -  możliwe  dozaindeksowania  przez  wyszukiwarki,  a  przez  to  łatwiejsze  do  odnalezienia),  opatrzone sąinformacją o sposobie ich udostępniania i podstawie prawnej, która taki rodzaj prezentacjiwarunkuje.Należy też pamiętać, że to, co dziś jest objęte ochroną, jutro, z racji wygaśnięcia autorskichpraw  majątkowych,  przejdzie  do  domeny  publicznej  (każdego  roku  „uwalnia  się”  w  tensposób  dorobek  kolejnych  twórców).  W  ten  sposób  bieżąca  cyfryzacja  na  potrzebyudostępniania  lokalnego  dostarcza  materiału  do  otwartej  prezentacji  zasobów  w  sieciw przyszłości  (w  przypadku  wymienionych  przykładowych  zastosowań  w  bibliotekachcyfrowych  wystarczy,  że  zmienione  zostanie  przypisanie  praw  dostępu,  cow najpopularniejszym w Polsce systemie do budowy bibliotek dLibra może zostać wykonaneautomatycznie, po uprzednim zdefiniowaniu właściwej daty). Warto też mieć na uwadze fakt,że prawo autorskie ulega ciągłym modyfikacjom, ustawodawstwo w tym zakresie zmienia sięw znacznej mierze w związku z rozwojem technologii. Trudno przewidzieć, w którą stronępójdą  ustalenia  w  tym zakresie,  ale  zasoby,  które  można  wykorzystać  na  razie  tylko  napodstawie pktu 3 art. 28, mogą okazać się budulcem systemu wiedzy opartego na zupełnienowych zasadach.5Bibliografia:1. Barta, Janusz, Markiewicz, Ryszard (2010). Prawo autorskie. Oficyna a Wolters Kluwer business, Warszawa.2. Barta, Janusz [i in.] (2005). Prawo autorskie i prawa pokrewne: komentarz. Kantor  Wydawniczy Zakamycze, Kraków.3. Gienas, Krzysztof (2011). Dozwolony użytek chronionych utworów [w:] Ferenc-Szydełko, Ewa [i in.], Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych: komentarz. Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa.4. Hetman, Joanna (red.) (2004).Ustawa o prawie autorskim z przepisami wykonawczymi. Biblioteka Analiz, Warszawa.5. Stanisławska-Kloc, Sybilla (2005). Prawo autorskie a biblioteka cyfrowa - opinia prawna sporządzona w ramach projektu KPBC finansowanego z Funduszy Strukturalnych UE. „Biuletyn EBIB” 2005, nr 9. Dostęp: http://ebib.oss.wroc.pl/2005/70/stanislawska-kloc.php6. Ustawa z dnia 27 czerwca 1997 r. o bibliotekach (Dz.U. 1997 nr 85 poz. 539).7. Ustawa o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Tekst jednolity: Dz.U. 2006 nr 80 poz. 931).6

Biblioteki cyfrowe wobec dzieł objętych ochroną prawną

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Jagiellonian Univeristy Repository