Burgers en Vreemdelingen: Een analyse van Friedrich Schleiermachers preek: Wie sehr es die Würde des Menschen erhöht, wenn er mit ganzer Seele an der bürgerlichen Vereinigung hängt, der er angehört
Friedrich Daniel Ernst Schleiermacher (1768-1834) heeft het denken over de verhouding
tussen religie en samenleving op een grondleggende manier bepaald. De receptie van
Schleiermachers werk laat zijn homilieën veelal onderbelicht. Juist hier treedt de politieke
dimensie van zijn denkbeelden over gemeenschap en religie naar voren. Dit geldt met name
voor de preek van 24 augustus 1806, met de titel Wie sehr es die Würde des Menschen
erhöht, wenn er mit ganzer Seele an der bürgerlichen Vereinigung hängt, der er angehört.
In dit onderzoek wordt de betekenis van bovengenoemde preek op drie manieren kritisch
onderzocht. In het eerste hoofdstuk wordt Wie sehr es die Würde des Menschen erhöht... in
de ideeën- en politiekhistorische context van de (vroege) Duitse Romantiek geplaatst. De
eerste paragraaf brengt de filosofische, sociale, esthetische, religieuze en politieke thema's
samen, die het romantische discours kenmerken. De tweede paragraaf geeft een korte
schets van de politiek- historische context van Pruisen rondom 1800.
Ten tweede kan ook een retorische analyse helpen om de betekenis van een historische
tekst te vatten. Deze benadering staat in het tweede hoofdstuk centraal. De eerste paragraaf
is een korte samenvatting van de preek. De tweede paragraaf geeft een retorische analyse
van de sleutel troop van “das Haus” aan de hand van vier tekstfragmenten. In de derde
paragraaf wordt de retorisch-tropologische constructie van de preek geconfronteerd met
enkele kernideeën uit het werk van de filosoof, linguist en literatuurwetenschapper Kenneth
Burke (1897-1993).
In de slotbeschouwing wordt de vraag naar de betekenis van Schleiermachers preek op een
andere manier gesteld: Op welke manier - en onder welke voorwaarden - kan een
historische tekst relevant zijn voor een beter begrip van actuele vraagstukken rondom
identiteit, gemeenschap, (wereld)burgerschap en nationalisme. Het belang van
contextualiseren en retorica als onontbeerlijke analyse-instrumenten voor de humanistiek
wordt daarbij opnieuw onderstreept. Zij maken een kritische houding mogelijk, die
weerbaar maakt tegen reductionistische posities in actuele debatten die geen recht doen aan
de complexiteit van de problematiek. Zo wordt de mogelijkheid geschapen om starre
polaire tegenstellingen open te breken en tussenposities (opnieuw) denkbaar te maken
