Fouarge, D.

Muffels, R.

Snel, E.

Dutch

Research Papers in Economics

Langdurige, hardnekkige armoede  
Auteur(s): 
 
Muffels, R. (auteur) 
Fouarge, D. (auteur) 
Snel, E. (auteur) 
Muffels en Fouarge zijn verbonden aan het Tilburg Institute of Social Security Research, 
Katholieke Universiteit Brabant, Snel aan de vakgroep Sociologie, Erasmus Universiteit 
Rotterdam. Met dank aan Serafim Karyotis (EUR) voor zijn bijdrage. Gebaseerd op onze 
bijdrage voor G. Engbersen, J.C. Vrooman, E. Snel (red.), Effecten van armoede. Derde 
jaarboek armoede en sociale uitsluiting, Amsterdam University Press, 1999.  
 
V  erschenen in: 
  ESB, 84e jaargang, nr. 4199, pagina 296, 16 april 1999 (datum)  
 
R ubriek: 
  Monitor  
 
T refwoord(en): 
  inkomen  
De meeste mensen die arm zijn, blijven dat niet lang. Toch is er een aanzienlijke groep in Nederland die langdurig 
arm is. Economische groei en toename van de werkgelegenheid veranderen hier weinig aan.  
Leven rond het sociaal minimum impliceert niet automatisch armoede. Als mensen tijdelijk in deze situatie 
verkeren, is het leed te overzien. Dit geldt voor een groot deel van de armen. Er is betrekkelijk veel 
economische mobiliteit aan de onderkant van de inkomensverdeling. Anders wordt het echter als armoede 
een duurzaam of zelfs permanent karakter aanneemt, wat voor bepaalde groepen, zoals eenoudergezinnen, 
oudere weduwen en gehandicapten het geval lijkt te zijn. Wanneer men langdurig van een inkomen onder of 
rond het sociaal minimum moet rondkomen, ontstaat een precaire financiële situatie en kan ook in de 
Nederlandse verhoudingen wel degelijk van 'armoede' worden gesproken.  
Om deze reden is een meer verfijnd beeld nodig van armoede, waarin niet alleen naar inkomensniveaus wordt 
gekeken, maar ook naar tijdsduur waarin verschillende typen huishoudens in armoede leven. In dit artikel gaan we 
dieper in op het verband tussen dynamiek en duurzaamheid van armoede. Uitgaande van een armoedegrens van 
105% van het sociaal minimum maken wij een onderscheid tussen drie 'armoedeprofielen':  
» de incidentele armen die slechts eenmaal onder of rond het sociaal minimum verkeren;  
» de herhaaldelijk armen die minstens twee maal onder of rond het sociaal minimum leven, maar niet langer dan 
twee aaneengesloten jaren;  
» de duurzame armen die drie jaar of langer onder of rond het sociaal minimum leven.  
We beschikken over een unieke dataset, het Sociaal-economisch Panel onderzoek van het CBS (een jaarlijkse 
enquête naar de sociaal-economische positie van personen in huishoudens), die het mogelijk maakt deze armoedeprofielen over de periode 1986-1995 te analyseren. Met behulp van deze analyses kunnen we ook de 
factoren op het spoor te komen die ertoe leiden dat mensen in armoede geraken of eraan ontsnappen of verschillende 
armoedeprofielen doormaken.  
 
Aantallen  
De verhoudingen tussen de drie categorieën armen worden in figuur 1 weergegeven. Hierin worden de cijfers voor 
de twee afzonderlijke vijfjaarlijkse periodes (1986-1990 en 1991-1995) en voor de tienjarige periode als geheel 
(1986-1995) weergegeven.  
 
 
Figuur 1. Verdeling armoede naar soort  
 
Allereerst valt op dat maarliefst een derde van de personen over een langere periode bezien minstens één jaar met 
armoede in aanraking komt. Dit wijst op een zekere 'democratisering' van armoede. Armoede blijft niet meer beperkt 
tot randgroepen. Steeds meer mensen krijgen er mee te maken. Dit kan worden verklaard met de toenemende 
veranderingen en risico's waarmee burgers in de huidige samenleving te maken krijgen: verlies of verandering van 
werk, het wegvallen van de partner, ziekte of arbeidsongeschiktheid, scheiding, enzovoort.  
In veel gevallen is armoede echter een tijdelijke en eenmalige aangelegenheid. De grootste subcategorie zijn de 
incidentele armen. Het is een weinig problematisch groep, die het - afgezien van dat ene jaar - financieel niet slecht 
gaat. Anders is dit echter bij de herhaaldelijk en duurzaam armen. De herhaaldelijk armen komen in tien jaar tijd 
meerdere keren onder de armoedegrens terecht. De verhoudingsgewijs kleinste subcategorie zijn tenslotte de 
duurzame armen. Zij zitten jaren achtereen rond het sociaal minimum. Met name bij deze groep lijkt sprake van een 
precaire financiële situatie.  
In tien jaar gaat het naar schatting om 900.000 personen, die in ongeveer 450.000 huishoudens leven. Daarbij moet 
wel beseft worden dat het gaat om alle personen die in de periode van tien jaar gedurende enige jaren een inkomen onder het sociaal minimum hadden. Dat betekent nog niet dat ze momenteel arm zijn. We weten dat eenvijfde van 
alle mensen die minstens een keer arm zijn in de tien jaar, duurzaam arm zijn (7% van de 34%). Dit betekent dat van 
de 15% armen in enig jaar (volgens onze berekening) er 3% duurzaam arm zijn. In enig jaar zijn er dus gemiddeld 
450.000 personen in 225.000 huishoudens die een duurzaam armoedeprofiel hebben.  
Ten slotte zien we, met name bij de duurzame armen, aanzienlijke verschillen tussen de eerste en de tweede 
vijfjaarlijkse periode. Deze zijn deels te verklaren door de veranderde inkomensmeting in de loop van de 
onderzochte periode. De verschillen zijn evenwel veel groter dan verwacht kon worden op grond van de verschillen 
in armoedepercentages. Daarom is er niet alleen sprake van statistische vertekening maar van een echte verandering 
in armoede-incidentie tussen de eerste en de tweede vijfjaarlijkse periode. Ondanks de toegenomen welvaart in de 
periode is het aantal langdurig armen sterk toegenomen. Dit komt vooral door de geringere uitstroom uit de 
armoedepopulatie in deze periode. Economische groei en toenemende langdurige armoede sluiten elkaar dus 
geenszins uit. Dat betekent dat er ook in economisch gunstige tijden behoefte is aan armoedebeleid.  
Het valt op dat de incidenteel armen nogal verschillend zijn van de herhaald en duurzaam armen (figuur 2). Bij de 
herhaald en duurzaam armen treft men meer vrouwen, eenoudergezinnen en weduwen aan. De duurzaam armen 
onderscheiden zich met name door het grote aandeel arbeidsongeschikten.  
 
 
Figuur 2. Wie zijn er arm? Samenstelling van de armoedepopulatie 1986-1995  
 
 
Ook de mate van materiële en sociale deprivatie verschilt sterk tussen de categorieën. Materiële en sociale deprivatie 
lijkt toe te nemen met de armoededuur. Dit bevestigt dat het leven rond het sociaal minimum knellend wordt 
naarmate het langer duurt.  
 
Kenmerken  
Of mensen arm worden of juist aan armoede ontsnappen, kan te maken hebben met persoonlijke kenmerken of met 
sociaal-economische ontwikkelingen. In tabel 1 kijken we voor de drie onderscheiden soorten armoede, in hoeverre 
de in- en uitstroom gepaard is gegaan met een verandering in de samenstelling van het huishouden (burgerlijke staat 
of huishoudgrootte), veranderingen in de arbeidsmarktpositie (aantal werkenden en aantal gewerkte uren in het 
huishouden), en veranderingen in het sociale-zekerheidsinkomen.  
 
 Tabel 1. Wie komen er terecht in de onderscheiden soorten armoede, en wie komen er uit? 
armoedevorm:                                        inciden-                    her-                       duur- 
instroom                                                   teel                        haald                      zaam 
 
                                                                         % instromers met dit kenmerk 
Samenstelling van het huishouden 
scheiding/overlijden partner                     10                           11                            10 
(her)trouwen                                               1                            1                               3 
toename huishoudomvang                          6                            4                               7 
afname huishoudomvang                          16                          16                              15 
 
arbeidsmarktsituatie 
meer werkenden                                         9                             8                                7 
minder werkenden                                     24                          22                               30 
meer gewerkte uren                                   11                          12                               8 
minder gewerkte uren                                34                         28                               38 
 
sociale zekerheid 
meer SZ-inkomen                                       3                             2                               1* 
minder SZ-inkomen                                  19                            19                              17 
 
uitstroom 
 
% uitstromers met dit kenmerk 
Samenstelling van het huishouden 
scheiding/overlijden partner                          3                            2                              5 
(her)trouwen                                                  3                            2                              4 
toename huishoudomvang                             6                            6                              6 
afname huishoudomvang                              11                           7                              8 
 
arbeidsmarktsituatie 
meer werkenden                                            21                          16                             16 
minder werkenden                                          6                           6                               10 
meer uren                                                      33                          22                              24 
minder uren                                                   11                          11                              12 
 
sociale zekerheid 
meer SZ inkomen 22 27 24 
minder SZ inkomen 2* 2 1* 
 
* gebaseerd op dertig waarnemingen of minder. 
 Vooral de arbeidsmarktpositie blijkt van belang. Uit de gegevens blijkt dat vermindering van het aantal werkenden 
in het huishouden en vermindering van het aantal gewerkte uren per week de sterkste effecten hebben op de kans om 
in duurzame armoede terecht te komen. Verder blijken ook veranderingen in het sociale-zekerheidsinkomen een 
behoorlijk effect te hebben op de kans om in de armoede te geraken. Opvallend is ook dat het verlies van een baan 
meer effect lijkt te hebben op de kans om arm te worden, dan het vinden van een baan op de kans om uit armoede te 
ontsnappen. De reden zou kunnen zijn dat aan de onderkant van de arbeidsmarkt veel nieuwe banen deeltijdbanen of 
flexbanen zijn die het inkomen onvoldoende opkrikken om aan armoede te ontsnappen.  
 
Veranderingen  
De verschillen tussen de drie groepen armen zijn nader onderzocht, door de kans op herhaalde dan wel duurzame 
armoede te schatten met als vergelijkingsgroep de incidentele armen (met een zogenaamd 'multinominaal logit-
model'). Als verklarende variabelen werden naast demografische factoren zoals geslacht, burgerlijke staat en aantal 
kinderen ook factoren opgenomen die het 'menselijk kapitaal' weergeven, zoals opleiding en leeftijd. Tot slot zijn 
kenmerken van de arbeidsmarktpositie en de positie in de sociale zekerheid opgenomen. Daarbij is als waarde voor 
de variabelen steeds de waarde genomen kort voor het begin van de armoedeperiode dan wel kort voor het einde van 
de armoedeperiode.  
 
Demografische factoren  
Duidelijk is dat zowel de toename als afname van het aantal kinderen in het huishouden de kans op duurzame 
armoede sterk vergroot. Indien de leeftijd van de kinderen in beschouwing wordt genomen, is dit goed verklaarbaar. 
Een toename van het aantal kinderen tijdens een armoedeperiode betreft veelal een geboorte. Dit brengt niet alleen 
hoge kosten met zich mee, maar betekent vaak ook het (gedeeltelijk) wegvallen van een tweede inkomen. Een 
afname van het aantal kinderen heeft veelal te maken met het vertrek van oudere kinderen die het ouderlijk huis 
verlaten en op zichzelf gaan wonen. Vaak valt hiermee ook het inkomen weg dat deze kinderen in het huishouden 
inbrengen. Opvallend is wel dat naarmate er aan het begin van een armoedeperiode meer kinderen in een 
huishouden zijn, de kans op herhaalde en duurzame armoede kleiner is. Dit zou erop kunnen wijzen dat de 
verantwoordelijkheid voor de opvoeding van kinderen die extra kosten met zich meebrengen een extra prikkel geeft 
om aanvullende inkomensbronnen aan te boren. Als er sprake is van een scheiding leidt dit tot een sterk vergrote 
kans op duurzame armoede. De kans op herhaalde armoede wordt eveneens in sterke mate beïnvloed door de factor 
'eenoudergezin'. Overigens ligt hieraan vaak een scheiding ten grondslag.  
 
Arbeidsmarkt en opleiding  
Een lage opleiding doet de kans op zowel herhaalde als duurzame armoede sterk toenemen. De arbeidsmarktsituatie 
heeft een significant effect op de kans om duurzaam arm te zijn. De kans op duurzame armoede wordt sterk vergroot 
door de afname van het aantal werkenden in het huishouden en het verlies van baan tussen het begin en het einde 
van een armoedeperiode.  
 
Sociale zekerheid  
Ook blijkt uit de tabel 2 hoezeer de afhankelijkheid van een uitkering aan het begin van de armoedeperiode de kans 
op duurzame armoede vergroot. Die kans is extreem groot bij mensen die afhankelijk zijn van een 
arbeidsongeschiktheid- of bijstandsuitkering. Hoewel het bij de bijstand om weinig mensen gaat (7% van degenen 
die een armoedeperiode doormaken), is hun kans om via werk of anderszins het inkomen te vergroten erg klein.  
 
 
 
 
 Tabel 2. Hoeveel groter of kleiner is de kans op herhaalde en duurzame armoede, in vergelijking met de kans 
op incidentele armoede? '-2': kans bij mensen met dit kenmerk is 2% kleiner 
armoedevorm:                                                           herhaald                  duurzaam 
 
bestb. inkomen bij begin (per ƒ 1000)                         -2                               -0,03 
 
Demografische variabelen 
scheiding                                                                                                         +130 
aantal kinderen bij begin                                             -15                                -37 
minder kinderen                                                                                              +500 
meer kinderen                                                                                                  +490 
eenoudergezin                                                              +95 
hoofd jonger dan 25                                                   +173                             +305 
 
Opleiding 
hoofd lage opleiding                                                  +104                                +91 
hoofd hoge opleiding                                                   -47 
 
Arbeidsmarktsituatie 
aantal werkenden aan begin                                                                               -40 
aantal uren werk bij begin                                                                                   -3 
minder werkenden                                                                                            +70 
hoofd verliest baan                                                      +80                               +196 
persoon verliest baan                                                                                        +206 
 
Positie in de sociale zekerheid 
hoofd werkloos bij begin                                           +101                               +221 
hoofd arbeidsongeschikt bij begin                             +211                               +615 
hoofd in bijstand                                                        +230                               +1115 
 
Alleen de significante verschillen zijn opgenomen. 
 
Meer algemeen geldt, dat elk effect bij de duurzaam armen sterker is dan bij de herhaald armen. Dit kan er op 
duiden dat de situatie van herhaalde armoede als een voortraject voor duurzame armoede beschouwd moet worden.  
Tot besluit  
Voor velen is een inkomen onder of rond het sociaal minimum een eenmalige, tijdelijke ervaring. Maar dat geldt 
niet voor iedereen. Juist in de eerste helft van de jaren negentig, toen de economie en de werkgelegenheid groeiden, 
zagen we een toename van het aandeel herhaalde en duurzame armoede. Kennelijk verdwijnt de armoede niet 
automatisch bij een gunstig economisch tij.  
Een tweede conclusie is, dat er een duidelijke cesuur kan worden waargenomen tussen enerzijds degenen die nooit 
of slechts incidenteel arm zijn, en anderzijds degenen die herhaaldelijk of duurzaam arm zijn. Uit de analyse van de 
determinanten zagen we dat de instroom in armoede vooral verbonden is met veranderingen in de arbeidssituatie. 
Aan de andere kant zagen we dat dezelfde arbeidsmarkfactoren nauwelijks invloed hebben op de uitstroom. De kans 
om uit armoede te komen lijkt te stagneren waardoor de langdurige armoede toeneemt. Die uitstroom stagneert mede 
omdat het in het Nederlandse sociale zekerheidsstelsel weinig aantrekkelijk is om vanuit een uitkeringssituatie tijdelijk of in deeltijd te gaan werken. De inkomsten uit arbeid worden immers nagenoeg volledig op de uitkering 
gekort. De uitstroom is tevens gering omdat de duurzame armoede groepen treft met geringe mogelijkheden op de 
arbeidsmarkt.  
In het algemeen kan gesteld worden dat het armoedebeleid zich meer rekenschap zou moeten geven van het 
probleem van duurzame uitkeringsafhankelijkheid en duurzame armoede. Het lijkt erop dat economische dynamiek 
en segregatie in de inkomens- en arbeidssfeer twee kanten zijn van dezelfde economische medaille. Deze nieuwe 
realiteit vraagt ons inziens om een passende beleidsreactie. 
 

Langdurige, hardnekkige armoede.

http://arno.unimaas.nl/show.cgi?fid=13759

Langdurige, hardnekkige armoede.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Research Papers in Economics