Dalen, H.P. van

Huisman, C.

Imhoff, E. van

Dutch

Research Papers in Economics

 
Jaargang 15 
April 1999 
 
  Inhoud 
 
 
 
      
 
 
 
 
 
 
Bulletin 
over 
Bevolking 
en 
Samenleving 
 
 
  
 
Een uitgave 
van de 
Stichting 
Nederlands 
Interdisciplinair 
Demografisch 
Instituut 
 
 
E-mail: demos@nidi.nl 
 
 
ISSN 0169-1473 
Arbeidsaanbod in de 
Europese Unie 
Convergentie of divergentie? 
HARRY VAN DALEN, CORINA HUISMAN EN EVERT VAN IMHOFF
Europa integreert. In hoeverre de Europese arbeidsmarkten echter ook zullen 
samensmelten is vooralsnog een vraag. Dat hangt onder meer af van de rol die 
de vergrijzing van de bevolking de komende decennia zal gaan spelen. Brengt 
deze een convergentie van arbeidsaanbodpatronen teweeg of juist het tegendeel? 
Het NIDI deed onderzoek in het kader van een onderzoeksprogramma van de 
Europese Commissie.  
De Europese Unie is een mengeling van landen die ieder hun eigen historie en 
cultuur kennen. Met het oog op de voortgaande integratie van Europa is het daarom 
van belang om te weten in hoeverre in het recente verleden de Europese economieën 
daadwerkelijk naar elkaar toe zijn gegroeid en welke verwachtingen we kunnen 
koesteren ten aanzien van de toekomst. De Economische en Monetaire Unie (EMU) 
is bijvoorbeeld gebouwd op de gedachte dat de arbeidsmarkten volledig geïntegreerd 
zijn. Wanneer de werkloosheid in bijvoorbeeld Spanje stijgt, zou dit betekenen dat de 
Spaanse arbeiders over Europa uitwaaieren op zoek naar werk. Vooralsnog is die 
mate van flexibiliteit nog ver te zoeken en wellicht dat de perfect flexibele Europese 
arbeidsmarkt wel altijd een utopie zal blijven. Volledige flexibiliteit is echter niet 
noodzakelijk wanneer er een volledige samensmelting of convergentie van Europese
arbeidsmarkten ontstaat. Deze ideale toestand zou als prettige bijkomstigheid hebben 
dat één uniform Europees arbeidsmarktbeleid mogelijk voldoende is om op 
ontwikkelingen op de arbeidsmarkt te kunnen inspelen. Of die toestand ontstaat is 
echter een open vraag.Voor de komende decennia speelt namelijk nog een ander 
fenomeen op de Europese arbeidsmarkten: de vergrijzing van de bevolking. Zal deze 
een convergentie van arbeidsaanbodpatronen in de nabije toekomst teweegbrengen of 
wellicht juist het tegendeel bewerkstelligen?  
De feminisering van de arbeidsmarkt  
Om vragen over de toekomst van de Europese arbeidsmarkt te kunnen beantwoorden 
is eerst inzicht nodig in de veranderingen die zich hebben voltrokken in de 
samenstelling en omvang van het arbeidsaanbod.  
Page 1 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...Allereerst de feminisering van de arbeidsmarkt. Hoewel het jaarlijkse gekrakeel over 
VUT, werkloosheid en cao's de berichtgeving in krant en televisie overheerst heeft er 
zich voor onze ogen een stille revolutie voltrokken: de opkomst van de werkende 
vrouw. In 1983 was de deelname van de Nederlandse vrouw aan het arbeidsproces 
nog beperkt tot 38 procent. Met de stijging van het opleidingsniveau van vrouwen, de 
komst van nieuwe generaties die andere verwachtingen hebben ten aanzien van de 
combinatie werk en gezin, en met toegenomen mogelijkheden om parttime te werken 
is de arbeidsparticipatie van vrouwen de afgelopen dertien jaar echter snel 
toegenomen. Inmiddels heeft 63 procent van de vrouwen een betaalde baan.  
De feminisering van de arbeidsmarkt is allerminst een Nederlands verschijnsel. Het 
doet zich in de hele EU voor. Lidstaten waar het aantal vrouwen met een betaalde 
baan het snelst groeide zijn Nederland, het Verenigd Koninkrijk en Denemarken.  
De sterke toename van het aantal vrouwen met betaald werk is vooral terug te voeren 
op een forse groei van parttime banen en vertaalt zich derhalve niet in een even sterke 
toename van het aantal gewerkte (en betaalde) uren. In dat opzicht is de feminisering 
van de arbeidsmarkt nog geen economisch succes. De financiering van uitkeringen in 
het kader van de AOW en de WAO rust immers volledig op de omvang en rijkdom 
van de werkende bevolking. Simpel gezegd, hoe groter en welvarender het werkzame
deel van de bevolking is, des te gemakkelijker wordt de financieringsbasis van 
bijvoorbeeld de oudedagsvoorziening. Figuur 1 en 2 tonen hoe sterk het percentage 
vrouwen met een parttime baan in Nederland tussen 1983 en 1996 is veranderd. 
Onder mannen is de verschuiving naar parttime werk zeer beperkt geweest.  
  
Page 2 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999... 
Scholing  
Het arbeidsaanbod is de afgelopen decennia in omvang en samenstelling veranderd. 
De vraag dringt zich daarbij op welke factoren de verschuiving hebben beïnvloed. In 
grote lijnen komen deze enerzijds neer op individueel gedrag en anderzijds op 
effecten die samenhangen met een vergrijzende bevolkingsstructuur.  
De eerste gedragsfactor is een economische factor en valt wellicht ook vanuit dat 
perspectief het beste te begrijpen. Dat de potentiële beroepsbevolking steeds hoger is 
geschoold, leidt ertoe dat steeds meer mensen de gedane investeringen willen 
terugverdienen door zich op de arbeidsmarkt aan te bieden. Vooral hoog opgeleide 
mensen zullen zich echter, in vergelijking met lager opgeleiden, later op de 
arbeidsmarkt aanbieden en afhankelijk van loon en werkgelegenheidsontwikkelingen 
ook later met pensioen gaan. Dat deze ontwikkeling zich inderdaad voordoet blijkt 
duidelijk uit de figuren 3 en 4, waarin de leeftijdsprofielen van de arbeidsparticipatie 
voor het gemiddelde van alle vijftien lidstaten van de EU worden getoond. Tot 
ongeveer het 25ste levensjaar drukt de onderwijsdeelname aan het hoger onderwijs 
de arbeidsparticipatie en komt voor een korte periode de arbeidsdeelname van lager 
geschoolden hoger te liggen dan die van hoger geschoolden. Vanaf het 30ste 
levensjaar overtreft het arbeidsaanbod van hoger opgeleiden evenwel dat van de lager 
opgeleiden. Dit verschil is het duidelijkst zichtbaar bij de vrouwen. Verder daalt het 
arbeidsaanbod vanaf ongeveer het 50ste levensjaar, waarbij hoger opgeleiden langer 
actief blijven dan lager opgeleiden. Dit laatste is in overeenstemming met het 
resultaat van arbeidsmarktonderzoek waaruit zou blijken dat juist de lager opgeleiden 
gebruik maken van de vervroegde uittredingsmogelijkheden zoals de VUT, maar ook 
de WAO.  
Page 3 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999... 
Veranderende huishoudens  
De tweede factor van belang is die van de huishoudensvorming. Het recente verleden 
laat een trend zien in de richting van een verkleining van de gemiddelde 
huishoudensomvang en van een groeiende diversiteit in relatievorming. Factoren die 
daarbij een rol spelen zijn onder meer uitstel van de leeftijd waarop men trouwt of 
gaat samenwonen, het verminderd kindertal en de groei van het aantal 
echtscheidingen. De beslissing om arbeid aan te bieden wordt sterk door deze 
factoren beïnvloed. Zo zijn veel gehuwde vrouwen die te maken krijgen met een 
echtscheiding genoodzaakt om zich vanwege hun slechte financiële positie op de 
arbeidsmarkt aan te bieden, terwijl ze tijdens hun huwelijk geen actieve rol op de 
arbeidsmarkt speelden. Onder getrouwde vrouwen is de diversiteit in het aanbieden 
van arbeid groot. Vooral wanneer er jonge kinderen in een gezin aanwezig zijn, is het 
arbeidsaanbod van vrouwen lager. Het krijgen van kinderen heeft echter vergeleken 
Page 4 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...met vroeger minder grote gevolgen, aangezien vrouwen ten eerste minder kinderen 
krijgen, ten tweede op latere leeftijd kinderen krijgen en ten derde in veel grotere 
mate dan vroeger na hun zwangerschap actief blijven op de arbeidsmarkt.  
Andere generaties, andere gewoonten  
De laatste gedragsfactor is zonder meer een moeilijk te voorspellen element. Het 
gaat hier om de normen, waarden, economische omstandigheden of ervaringen welke 
mensen die behoren tot een bepaald geboortecohort of generatie met elkaar delen. 
Vooral met betrekking tot het verrichten van betaald werk kan de heersende 
arbeidscultuur een dominante invloed uitoefenen. In het recente verleden kon 
bijvoorbeeld de arbeidsdeelname van getrouwde vrouwen in Nederland nog op afkeer 
rekenen van hun sociale omgeving. In een in 1965 gehouden enquête onder de 
Nederlandse bevolking naar 'Huwelijk en gezin' kon men nog bij 84 procent van de 
ondervraagden de mening noteren dat 'het buitenshuis werken van een gehuwde 
vrouw met schoolgaande kinderen' bezwaarlijk is. Slechts twee procent vond deze 
optie aanbevelenswaardig en 15 procent vond het niet bezwaarlijk. In 1997 is het 
aanzienlijk beter gesteld met de communis opinio over de werkende vrouw: slechts 
18 procent vindt de werkende vrouw met kinderen een bezwaarlijk fenomeen 
(Sociaal en Cultureel Rapport 1998 van het SCP). Andere normen die van invloed 
zijn, hebben betrekking op zwangerschapsverlof, werken in deeltijd en de verdeling 
van tijd tussen werk en huishouden. De moeilijkheid in de praktijk is natuurlijk om al 
dit soort invloeden precies terug te vinden in arbeidsmarktgedrag. Onder de noemer 
van cohorteffecten gaan veel slecht meetbare verschijnselen schuil.  
Vergrijzing arbeidsmarkt  
De voorgaande gedragsfactoren hadden een effect op het leeftijdsprofiel van het 
arbeidsaanbod van mannen en vrouwen. Wanneer we de individuele profielen 
samennemen en projecteren op de leeftijdsstructuur van de bevolking kan men 
berekenen hoe het arbeidsaanbod onder invloed van de vergrijzing in de 
waarnemingsperiode is veranderd. Deze veranderingen zijn derhalve niet gebaseerd 
op gedrag doch slechts op een bevolkingsstructuur die met het verstrijken van de tijd 
verandert. Vooral de groei van het aantal ouderen en de afname van het aantal 
jongeren zal zich op de arbeidsmarkt doen gevoelen. In de meeste landen is het 
percentage 55- plussers sterk toegenomen. Uitzonderingen zijn Denemarken (recente 
opleving van de vruchtbaarheid), Duitsland (hereniging en immigratie), Luxemburg 
en het Verenigd Koninkrijk. Met uitzondering van Ierland, met een 
vruchtbaarheidsniveau dat veruit het hoogste is van alle EU-lidstaten en dat pas zeer 
recent beneden vervangingsniveau is gedaald, is Nederland het 'jongste' EU-land. Dit 
weerspiegelt het relatief hoge vruchtbaarheidsniveau van Nederland in de periode 
1946-1970. Daardoor is onze leeftijdsstructuur thans nog relatief jong en loopt het 
proces van bevolkingsveroudering in Nederland enkele jaren achter op dat in de ons 
omringende landen. Voor de potentiële beroepsbevolking betekenen deze 
veranderingen dat er een veroudering optreedt. Net als voor de totale bevolking geldt 
ook voor de potentiële beroepsbevolking dat Nederland na Ierland de jongste 
leeftijdsstructuur kent. Alle landen van de Europese Unie hebben echter met het 
verschijnsel van een verouderende arbeidsmarkt te maken, zij het dat de mate waarin 
en het tempo van land tot land verschillen.  
Convergentie of divergentie?  
Page 5 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...Zijn er nu tekenen die erop wijzen dat er in de nabije toekomst een convergentie van 
arbeidsaanbodpatronen zal optreden? Op basis van een projectiemodel (zie kader) 
heeft het NIDI een antwoord op deze vraag geformuleerd. Op grond van de resultaten 
van onderzoeken op het terrein van huishoudensvorming en scholing wordt daarbij 
een stijging van het opleidingsniveau van de bevolking verondersteld, evenals een 
verhoging van de leeftijd waarop men voor het eerst kinderen krijgt en een lichte 
daling van het gewenste kindertal. Wanneer we deze veronderstellingen tezamen 
nemen met demografische projecties over groei en samenstelling van de Europese 
bevolkingen dan kunnen we op relatief eenvoudige wijze een uitspraak doen over de 
convergentievraag.  
Veroudering op de arbeidsmarkt  
Figuur 5 biedt ons een blik op de mate waarin het arbeidsaanbod in de nabije 
toekomst in de lidstaten van de Europese Unie groeit. In de periode van 1996 tot 
2015 zullen de meeste Europese landen te maken hebben met een stagnerende groei 
van het arbeidsaanbod.  
Data en projectiemethode 
Ten behoeve van de projecties is gebruik gemaakt van de resultaten van de Labour 
Force Surveys van de verschillende EU-lidstaten. De Labour Force Surveys geven 
op basis van grootschalige enquêtes onder de nationale beroepsbevolkingen van de
Europese Unie de toestand op de arbeidsmarkt weer. Voor tien landen zijn 
vergelijkbare gegevens aanwezig vanaf 1983. Voor de nieuwkomers in de EU zijn 
slechts gegevens vanaf 1992 aanwezig. Door naar factoren als leeftijd, burgerlijke 
staat, aanwezigheid jonge kinderen en opleiding van de respondenten te kijken is 
inzicht verkregen in welke mate het arbeidsaanbod van mannen en vrouwen 
systematisch wordt beïnvloed. Tezamen met enige voorzichtige veronderstellingen 
over de toekomstige ontwikkelingen in geboorte en huishoudensvorming is op basis 
van de bevolkingsprojecties van het statistisch bureau van de EU  (Eurostat) een 
projectie gemaakt van de omvang en samenstelling van het arbeidsaanbod voor alle 
15 lidstaten voor de periode 1996-2015.  
TERUG NAAR TEKST
Page 6 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...Alleen Ierland springt er redelijk uit met een totale groei van 20 procent. Gezien over 
een kleine twintig jaar is dit natuurlijk maar beperkt.  
In 1996 bedroeg het totale arbeidsaanbod in de EU 170 miljoen personen, onder wie 
98 miljoen mannen en 72 miljoen vrouwen. In 2015 zal het totale arbeidsaanbod in 
de EU zijn gegroeid tot 176 miljoen personen, een groei die volledig op het conto van 
de toegenomen deelname van vrouwen kan worden geschreven. Gezien het sterk 
leeftijdsgebonden karakter van arbeidsaanbod ligt het namelijk voor de hand dat met 
een vergrijzing van de potentiële beroepsbevolking het arbeidsaanbod eveneens in 
omvang en structuur zal veranderen. De babyboomgeneratie werkt zich namelijk 
langzaam maar zeker door de bevolkingspiramide en zal dan ook langzaam maar 
zeker de beroepsbevolking gaan beïnvloeden. Al met al vergrijst het arbeidsaanbod: 
de gemiddelde leeftijd van de werknemer zal toenemen van 38 jaar in 1996 tot ruim 
40 jaar in 2015.  
Hoewel deze veranderingen over zo'n lange periode beperkt lijken zou men willen 
weten in welke mate de toename te danken is aan de verandering van de 
bevolkingsstructuur en in welke mate aan gedrag. Wellicht dat er achter de geringe 
toename grote, maar elkaar compenserende, bewegingen optreden. Het blijkt bij deze 
ontleding van de groei, en dat is opvallend, dat arbeidsmarktgedrag nauwelijks een 
rol speelt terwijl de grootste invloed op het arbeidsaanbod uitgaat van de vergrijzing. 
Alleen onder oudere vrouwen lijkt de bijdrage van gedragseffecten een belangrijke 
rol te spelen. De arbeidsparticipatie van oudere mannen zal de komende tijd slechts 
in beperkte mate toenemen. Daarentegen neemt de arbeidsparticipatie van vrouwen 
van middelbare (25-54 jaar) en hogere leeftijd (55-69 jaar) voor de EU als geheel 
geleidelijk toe. In landen met een achterstand op het terrein van de arbeidsparticipatie 
van vrouwen (Italië, België en Nederland) zal die groei sterk en duidelijk zijn. In 
landen waar mannen en vrouwen zich in gelijke mate op de arbeidsmarkt begeven, 
zoals Zweden, Denemarken en Finland, zal daarentegen nauwelijks iets te merken 
zijn van een veranderend arbeidsmarktgedrag van vrouwen. Daar komt de vergrijzing 
van de arbeidsmarkt voor een groot deel op het conto van de vergrijzing van de 
bevolking.  
In figuur 6 is te zien hoe de geringe toename van het arbeidsaanbod én aan de 
Page 7 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...ontgroening én aan de vergrijzing te danken is, waarbij natuurlijk de ontwikkelingen 
in de grote landen Frankrijk, Duitsland en Italië het gemiddelde Europese beeld sterk 
beïnvloeden.  
Tot slot  
De Europese arbeidsmarkt kent een enorme diversiteit aan ontwikkelingen. Hier 
worden de voornaamste ontwikkelingen op een rij gezet. De diversiteit heeft een 
geografische, een geslachts- en een huishoudensdimensie.  
￿ geografische diversiteit: mediterrane landen zoals Griekenland, Spanje, en 
Portugal vertonen een aanzienlijk lager geschoolde opbouw van de 
beroepsbevolking dan het noordelijke deel van Europa;   
￿ geslachtsdiversiteit: ondanks alle inspanningen om de positie van de vrouw op 
de arbeidsmarkt te verbeteren is het verschil tussen het arbeidsaanbod van 
mannen en vrouwen nog altijd groot. Vrouwen participeren weliswaar veel 
meer dan vroeger maar het blijven in veel gevallen parttime banen, terwijl 
mannen voornamelijk fulltime werken;   
￿ huishoudensdiversiteit: de mate waarin arbeid wordt aangeboden verschilt 
aanzienlijk van huishouden tot huishouden. Alleenstaanden, zoals gescheiden 
vrouwen, weduwen en nooit getrouwde vrouwen, participeren aanzienlijk meer 
op de arbeidsmarkt dan vrouwen die getrouwd zijn. Maar ook binnen de groep 
van getrouwde vrouwen treden verschillen op aangezien moeders met jonge 
kinderen zich minder op de arbeidsmarkt begeven dan moeders van wie de 
kinderen reeds naar school gaan.  
Een absolute convergentie lijkt op grond van de bovenstaande elementen niet erg 
aannemelijk. Er zijn echter wel gemeenschappelijke Europese trends in scholing en 
huishoudensvorming te ontdekken waardoor de arbeidsmarkten meer op elkaar gaan 
lijken. In alle landen neemt het scholingsniveau toe waardoor indirect ook het 
arbeidsaanbod toe zal nemen. Voorts wordt er overal later en minder getrouwd en 
krijgt men minder kinderen en op een later tijdstip. Al deze ontwikkelingen maken 
dat de Europese landen met dezelfde trends te maken hebben. De enige verschillen 
die resteren hebben te maken met de snelheid (of traagheid) waarmee bevolkingen 
Page 8 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...terug naar : INHOUD | mailto:demos@nidi.nl 
 
Comments to: webmaster@nidi.nl 
 
Copyright © 1998-1999, NIDI, Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute. 
Last revision: 1 June 1999. 
veranderen en de verschillende uitgangssituaties waarin de landen zich bevinden. Dat 
maakt het convergentieproces tot een zeer langzaam proces. Wellicht dat de bouwers
van een verenigd Europa graag een snellere ontwikkeling hadden gezien, 
bijvoorbeeld om het draagvlak voor de sociale zekerheid te vergroten. Het stimuleren 
van de arbeidsmarktparticipatie van mannen en vrouwen zal echter moeilijker zijn 
dan men denkt. De toekomst van de Europese arbeidsmarkt lijkt in hoge mate 
demografisch bepaald. 
Dit is een verslag van een deelonderzoek dat in opdracht van de Europese commissie (DG V) door het 
NIDI is uitgevoerd, in samenwerking met o.a. het Institute for Employment Research van de 
University of Warwick (UK).  
Dr. H.P. van Dalen, Drs C. Huisman en Dr E. van Imhoff, NIDI  
Netherlands Interdisciplinary Demographic Institute 
 
P.O. Box 11650 
2502 AR The Hague 
The Netherlands 
 
E-mail: info@nidi.nl
Page 9 of 9 DEMOS April 1999 - Arbeidsaanbod in de Europese Unie
03-09-09 mhtml:file://Q:\IR\Retro%20+%20NEEO\NEEO\Dalen,%20van\Fulltekst\DEMOS%20April%201999...

Arbeidsaanbod in de Europese Unie: Convergentie of divergentie?.

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Research Papers in Economics