Desnerck, R.

Devos, M.

Fockedey, N.

Haspeslagh, J.

Parmentier, J.

Seys, J.

Termote, J.

Termote, T.

Tys, D.

Van Cauwenberghe, C.

Zwaenepoel, A.

Open Marine Archive

ZEE WOORDEN
Een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere ‘zee-begrippen’
Heb je je wel eens afgevraagd waarom de zandbank ‘Trapegeer’ zo heet, of hoe de ‘kabeljauw’ aan zijn naam gekomen is?
Of ben je veeleer benieuwd naar de persoon achter de ‘Thorntonbank’ of naar de ontstaansgeschiedenis van de maritieme term 
‘kraaiennest’? Geen nood, wij zochten de betekenis van de meest intrigerende zeewoorden voor je op en presenteren hieruit 
per editie van De Grote Rede twee termen: telkens één naam van een zandbank of geul op zee, en één niet-toponiem.
M et de hulp van een experten-team waagt De Grote Rede zich op het gladde ijs van de historische en etymologische woord­
verklaring en laat je meegenieten van de ‘best professional judgment’ van deze zeewoordenaars.
Magda Devos, Roland Desnerck, Nancy Fockedey, Jan Haspeslagh, Jan Parmentier, Johan Termote, Tomas Termote, Dries Tys,
Carlos Van Cauwenberghe, Arnout Zwaenepoel, Jan Seys
DE GROTE & KLEINE REDE
Het prijk t al jaren op de achterflap van dit 
tijdschrift, een summiere verduidelijk ing bij 
de oorsprongvan de naam De Grote Rede. 
Hoog tijd  dus om deze diepte voor de kust 
van Oostende en haar zusje de Kleine Rede, 
de revue te laten passeren in de rubriek 
“ Zeewoorden” .
R e d e  a l s  p l a a t s n a a m
Een rede is een anker- of ligplaats voor 
schepen op enige afstand van een haven, 
vaak zo gekozen dat ze enige beschutting 
biedt tegen wind en stroming. Zo worden ook 
de diepten voor de kust van Oostende -  ten 
noorden, respectievelijk ten zuiden van de 
Stroombank -  sinds de i9 de eeuw ais Grote 
Rede en Kleine Rede benoemd (zie kaart).
De naam rede wordt vandaag niet alleen 
gebruikt voor beide geulen net buiten onze 
kustlijn. Je v indt rede ook in de toponiemen 
Goederede en Monnikerede. Goederede is 
een oude havenstad op het to t de provincie 
Zuid-Holland behorende eiland Goeree- 
Overflakkee. Monnikerede is dan weer een 
lang verdwenen havenplaatsje ten noorden 
van Brugge, op het grondgebied van de 
landelijke gemeente Oostkerke.
^  ,  - P r P P h  s « <  t
O
*  f '  '3I /  ft.
-  I .. A T„ \ \  V
Middêlkerkebank /  /  gf  Q  - ■ - / t  / V
>  '<■ o V V 5r \  (M ! «
>  o
^  < y V  "k  K X  ¥  ¡ W  -
ÍS. bkSh
.>1
Oostendebank e
s  /% ^
l 5 j J  -& 72 S  5$
9 \1 \ v  83 'h /S3 -, r 'OBST 12 A
slendobank-West
OBST 13
0(9)153
LSX420 S5 S tVAs
15S
Uddelkem&arik'S-'\^J^s 
© W'‘|^ 'UWVVVW^ AA^  ^
6? 0(3)105
0  ‘X  Binnenstroom b k
“ “ - ‘- - ‘-ba.. r  a» /  W K,-
IQéSftñZTM
tes
Obstn
Mariakerke
fi.r .ss
® ^rjüofnpiÿfn BK
Ki s.
h  Wk--r-<
Ra vers
43 3 Zandvoorde
FI(4)R.20S 
Westtfroom BK Middel kerke
O,' X t e f e r
I  Op een moderne zeekaart is net buiten Oostende een diepte afgebee ld  met de naam Grote Rede. Deze voorm alige ligplaats voor schepen 
ten noorden van de Stroombank, is de grote broer van de Kleine Rede, een d iepte tussen Stroombank en w a l (Vlaamse Hydrografie).
VUZ IDE GROTE REDE] 2 014  •  38
27
Et y m o l o g ie  v a n  r e d e  
‘a n k e r p l a a t s *
Het woord rede is van origine West- 
Germaans. In het Duits lu idt het Reede, in 
het Engels road  en in het Fries re. De Noord- 
Germaanse vormen -  Deens red en Zweeds 
r e d d - zijn ¡n de middeleeuwen ontleend aan 
het Nederduits. In diezelfde periode werd 
de Middelengelse vorm van road, t.w. rade,
Ín het Frans overgenomen ais rade en in het 
Italiaans en het Spaans ais rada.
De geloofwaardigste etymologische 
verklaring voert rede en zijn zustervormen 
terug op een Germaanse afle iding uit de 
stam van rijden, dat oo rspronke lijk ‘zich te 
paard voortbewegen’ betekende, wat later 
verruimde tot ‘zich over land voortbewegen 
met behulp van enig voertu ig ’ . Daaruit is 
dan weer de betekenis ‘weg (waarover men
rijd t)’ ontstaan, die niet alleen voorkomt in 
het E nge ls-w aar het thans de dominerende 
toepassing is van ro a d -  maar ook in het 
Nederlands. Al in het Middelnederlands 
zijn rede en de samengetrokken variant ree 
benamingen voor de weg waarlangs een 
voertu ig rijd t; verschillende dialecten in 
Vlaanderen en Nederland kennen het woord 
vandaag nog steeds voor een onverharde 
weg tussen akkers en weiden. Zoals het 
Engelse werkwoord ride  betekende rijden  
in het Middelnederlands o o k ‘zich met een 
vaartuig voortbewegen’, m.a.w. ‘varen’ en, 
waarschijn lijk via het beeld van de wijze 
waarop een ru iter te paard beweegt, ‘op- en 
neergaan van een schip op golvend water’ . 
W aarschijnlijk lig t die laatste betekenis 
ten grondslag aan die van rede: het 
dobberen van ten anker liggende schepen 
is vergelijkbaar met de bewegingvan een
ruiter. Het woord ging vervolgens ook de 
plaats aanduiden waar de schepen liggen te 
“ rijden”  o fte  dobberen.
Volgens een andere, minder plausibele, 
verklaring komt rede uit de stam van een 
ander werkwoord, nl. reden ‘gereed maken’, 
die ook in het ad jectief ‘ gereed* zit. Reden 
behoort bij rijden  ais causatief: het betekent 
oorspronkelijk ‘ klaar maken om te rijden’ .
De rede zou dan in oorsprong zijn genoemd 
ais de plaats waar de schepen gereed 
worden gemaakt, resp. gereed  liggen, om 
op een gunstig moment de haven binnen o f 
het zeegat uit te varen. Het probleem met 
deze etymologie is dat ze m oeilijk kan 
opgaan voor Engels road, waarvan de 
afstamming uit rijden  boven alle tw ijfe l 
verheven is.
OVERTOOM & ZIJN SYNONIEMEN
In nummer 35 van De Grote Rede stonden 
we uitvoerig s til bij de verklaring van het 
woord sas voor ‘schutsluis’ . Deze benaming 
voor een waterbouwkundig kunstwerk om 
schepen van het ene waterpeil naar het 
andere te brengen, duikt echter pas voor 
het eerst -  controleerbaar -  op in 1551. Hoe 
noemde men een dergelijke constructie dan 
daarvoor, bijvoorbeeld in de middeleeuwen? 
We belichten Ín dit nummer alvast overtoom  
en zijn synoniemen overhaal, overdracht en 
overslag.
W a t  e e n  o v e r t o o m  en  e e n
SPORTTEAM GEMEEN HEBBEN
Een overtoom bestaat uit een helling 
waarlangs kleinere vaartuigen met platte 
bodem naar boven kunnen worden getrokken 
om, eens over het hoogste punt heen, in 
een ander hoger o f lager gelegen water af te 
glijden. In sommige uitvoeringen gebeurde 
d it trekken met touwen, elders dan weer 
met kettingen. Vaak fungeerde een spil 
o f windas met reuze draaiwielen ais rol 
waarop de kettingen o f de touwen werden 
gewonden. Het vlak van de overtoom, de 
zogenaamde scheepshelling, kon bestaan 
uit balken (al dan niet met vet ingesmeerd) 
o f u it rollende boomstammen. Het 
systeem was zeer gebru ikelijk tijdens de 
middeleeuwen toen het compartimenteren 
van waterlopen essentieel was om leegloop 
van de vaarwegen in bepaalde seizoenen 
te vermijden. Een nadeel was dan wel dat 
de scheidende dammen perschip dienden 
te worden overbrugd. Pas later zou men 
de meer ingewikkelde techniek van het 
versassen met een schutsluis o f sas gaan 
beheersen.
Overtoom  is een Hollands woord, dat 
burgerrecht verw ierf in de Nederlandse 
standaardtaal; hetzelfde geldt voor het 
synoniem overhaal. In het Belgisch 
Nederlands zegt men ook overdracht, een 
term die in de Grote Van Dale ais 
“ gewestelijk”  gelabeld staat. Een vierde 
synoniem, overslag, is uit het levend taa l­
gebruik verdwenen. In alle vie r deze 
samenstellingen spreekt het voorbepalende 
bijwoord overvoor zich: het drukt uit dat het 
vaartuig over iets anders heen -  in casu een
strook land -  wordt verplaatst van het 
ene water in het andere.
Overtoom  heeft ais grondwoord het 
substantie f toom, een al in het Germaans 
voorkomende afleiding van de stam van het 
sterke werkwoord tijgen (toog, getogen), 
met ais zustervormen Duits Zaum, Fries 
en Engels team, en Zweeds töm. Tijgen 
betekende oorspronkelijk ‘trekken’, zoals 
vandaag nog de Duitse afstammeling ervan, 
ziehen. De Germaanse grondvorm van toom  
wordt gereconstrueerd ais *taugma, wat
¡ I I I U I I I H
■ Deze moderne overtoom in het Hollandse Rijpwetering geeft mooi aan hoe deze voorloper 
van het sas functioneerde om kleinere schepen met platte bodem verschillen in waterniveau te 
laten overbruggen (wikimedia).
28 VLIZ DE GROTE REDEI 2014  •  38
terug zou gaan op een reeds Voorgermaanse 
afle id ing uit de Indo-Europese voorloper van 
tijgen, de verbaalwortel *deuk- ‘trekken’ , 
met het suffix  *-mo, dat zogenaamde 
verbaalabstracta vormde, dat zijn 
substantieven voor de handeling uitgedrukt 
door het werkwoord. In het Germaans 
evolueerde dat bestanddeel klankwettig 
to t -m a. De basisbetekenis van toom  en 
zijn verwanten is ‘de daad van het trekken’ , 
wat zich dan concretiseerde to t ‘tu ig  om te 
trekken’. Daaruit ontstond de specifieke 
toepassing ‘teugel, leidsel (van een paard)’ , 
die echter in het moderne Engels niet meer 
voorkomt. Al in het Oudengels evolueerde 
het woord to t benaming voor een geheel 
van trekdieren die tezamen een gespan 
vormen, en vervolgens voor een groep 
bijeenhorende mensen (‘team ’), een ploeg 
of equipe, dus. Een vergelijkbare evolutie 
leidde in het Fries to t de betekenis ‘broedsel, 
worp’ ; de samenstelling neiteam  betekent 
er ‘nageslacht’. Alleen in het Nederlands 
is toom, ais onderdeel van overtoom, in 
de scheepsterm inologie terecht gekomen.
De oudste vindplaats van overtoom  in het 
MNW is een Noord-Hollandse oorkonde uit 
1396: “ Datonse dijcgraven, heemraders 
... noch niem ant anders van horen weghen 
dyken, stusen noch overtomen en sullen  
nemen te maken in der dijcgraefscip die sy  
bescouwen.”
O v e r h a a l , o v e r d r a c h t
EN OVERSLAG
In de andere AN-term, overhaat, is haat 
een substantivische afle id ing van het 
werkwoord haten. Inde meest le tterlijke 
zin betekent overhaat de handeling van 
het overbrengen van een voorwerp van 
de ene plaats naar de andere. Vervolgens 
ging het woord over op zowel de plek waar 
de overbrenging plaatsvindt ais op het 
instrum ent waarmee die handeling wordt 
uitgevoerd. Overhaat b lijk t een betrekkelijk 
jong woord te zijn, volgens het WNT duikt het 
pas voor het eerst op in een Hollandse bron 
uit 1737.
Het Vlaamse overdracht is afgeleid uit 
het werkwoord overdragen. Net zoals bij 
overhaat evolueerde de betekenis van het 
abstracte ‘ het dragend verplaatsen van iets 
over iets heen’ naar de concrete toepassing 
op de plaats van de overdracht en het getuig 
waarmee iets wordt overgedragen. Van alle 
hier behandelde synoniemen is overdracht 
het vroegst geattesteerd: al in de 12e eeuw 
is er sprake van overdrachten op de rivier 
de Aa in Frans-Vlaanderen. Een eerste lag 
bij de stad Watten, meer bepaald op de 
Wattendam, en was al in werking vóór 1169, 
waarmee het de vroegst bekende vermelding 
is van een overdracht in geschreven bronnen. 
In dat jaar werd het kunstwerk door de 
Vlaamse graaf Filips van de Elzas geschonken 
aan het St-Pieterskapittel van Aire-sur-la-Lys. 
Een tweede lag te Lynck en wordt in 1248 
voor het eerst vermeld (Deschamps de Pas,
( js -ei ”
<?ve <$•**- *&■ ...........ta- viiïe «?' M
Áy.’y £<■■ ¿■s’éi.diÆcÂ.
ec ^uíw-L de îi* * u /
Jlc- I ÖVM-DtiveJv < |lti
mu. .petite-- fleuve "d
M Overdrachten op  het leperleet stroom­
afwaarts van de stad leper. Deze tekening is 
een kopie van een tekening, verm oedelijk uit 
de 15de eeuw, d ie  vóór W O I bew aard  was 
in het stadsarchief van leper. Van boven naar 
onder zien we de overdrachten van Brielen, 
die  van Sint-Pieters en de Persoverdracht.
In to taal waren er tussen leper en de IJzerrivier 
vier overdrachten geconstrueerd, d ie  samen 
een hoogteverschil van 5 ,5  m overbrugden. 
Bemerk de diverse vormen. De meeste 
overdrachten waren uitgerust met verticale  
raderen. De Persoverdracht daarentegen  
is aangedreven met een horizontaa l rad  
getrokken door twee paarden (type rosmolen). 
In feite werden de vaartuigen niet getrokken  
m aar geduw d via een beugel vastgemaakt 
aan de achtersteven van de platbodem .
O p  deze w ijze  kon de boot gem akkelijker 
over het overslagpunt worden getrokken  
(Deschamp de Pas, 1862).
1862). Ais overdragh verschijnt het woord in 
een in het Latijn gestelde Brugse oorkonde 
uit 1253.
Ten slotte is het in onbruik geraakte 
overstag gevormd uit het werkwoord 
overslaan in de betekenis ‘overtomen’.
De naam zinspeelt op het kantelen, dus 
ais het ware naar beneden slaan, van de 
scharnierende plank waarop het vaartu ig bij 
het overtomen getrokken werd. Overstag was 
al bekend in het M iddelnederlands, maar 
klaarb lijke lijk  niet ais benaming voor de 
overtoom, wel in de verwante betekenis 
‘het overladen of overschepen van 
koopwaar’ . Het dorp Overstag, dat zich 
beiderzijds de Belgisch-Nederlandse 
grens uitstrekt tussen het Oost-Vlaamse 
Wachtebeke en het Zeeuwse Axel, dankt 
zijn naam niet aan een voormalige overtoom 
op die plek, maar aan het feit dat daar 
eertijds de lading van schepen die via een 
doodlopende kreek vanaf de Westerschelde 
zuidwaarts voeren, diende te worden 
overgeladen of “ overgeslagen”  op vaartuigen 
in een kanaal waarlangs Gent kon worden 
bereikt.
BRONNEN
• Deschamps de Pas (1862). Ce qu’était un overdrach. 
Annales du Comité Flamand de France, t. VI, p 210-222.
• EWN = Phillipa M., Debrabandere F. &  A. Quak (2003- 
2009). Etymologisch woordenboek van het Nederlands,
4 delen. Amsterdam, Amsterdam University Press.
•  Grimm J. &  W. Grimm (1854). Deutsches Wörterbuch. 
Leipzig, Verlag von S. Hirzel.
• Klein E. (1966). A comprehensive etymological dictionary 
o fthe  English language. Amsterdam, London, New York, 
1966.
• MNW = Verwijs E. &  J. Verdam (1885-1929). 
Middelnederlandsch Woordenboek, ’s Gravenhage.
• WNT = Woordenboek der Nederlandsche Taal. ’s 
Gravenhage/Leiden, 1864-1998 (h ttp ://g tb .in l. 
nl/?owner=WNT)
• h ttp ://n l.w ik ipedia.org/w ik i/O verslag  (02.04.2014)
VLIZ IDE GROTE REDE] 2 014  •  38
2 9


Zeewoorden: een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere 'zee-begrippen'. De Grote & Kleine Rede; Overtoom & zijn synoniemen

Zeewoorden: een speurtocht naar de naamsverklaring van zandbanken, geulen en andere 'zee-begrippen'. De Grote & Kleine Rede; Overtoom & zijn synoniemen

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive