47 studenten 2014/15, AIR

Lodder, A.R.

Een rijkdom aan jurisprudentie, opinies, artikelen en signaleringen heeft zeven jaar van het Tijdschrift voor Internetrecht opgeleverd. Scherpe analyses, heldere uiteenzettingen en boeiende observaties droegen bij aan de verdere ontwikkeling van het internetrecht. Als je dagelijks met het internetrecht bezig bent, is het niet lastig om aan te geven welke juridische vraagstukken tot je werkzaamheden behoren. Op een hoger abstractieniveau is een antwoord lastiger te formuleren, laat staan om het internetrecht te definiëren. Deze opinie zal daar niettemin input voor leveren en put daarvoor uit de essays die studenten van de VU Master Internet, Intellectuele Eigendom en ICT (2014) over deze vraag schreven

DSpace at VU

Tijdschrift voor InTerneTrechT
Opinie
Wat is internetrecht?
Fleur Bolhaar, Anne Merel Brink, Esther van Duin, Talin Ghazarian, Eva van Groezen, Erik Jonk-
man, Soenita Kisoentewari, Ron Lamme, Fhoat Visser, Christian de Vos, Arno R. Lodder e.a.
Een rijkdom aan jurisprudentie, opinies, artikelen en 
signaleringen heeft zeven jaar van het Tijdschrift voor 
Internetrecht opgeleverd. Scherpe analyses, heldere 
uiteenzettingen en boeiende observaties droegen bij aan 
de verdere ontwikkeling van het internetrecht. Als je da-
gelijks met het internetrecht bezig bent, is het niet lastig 
om aan te geven welke juridische vraagstukken tot je 
werkzaamheden behoren. Op een hoger abstractieniveau 
is een antwoord lastiger te formuleren, laat staan om het 
internetrecht te definiëren. Deze opinie zal daar niet-
temin input voor leveren en put daarvoor uit de essays 
die studenten van de VU Master Internet, Intellectuele 
Eigendom en ICT (2014) over deze vraag schreven.
Inleiding
De vraag stellen is hem beantwoorden gaat zeker niet op 
voor ‘Wat is internetrecht?’. Zelfs de redactie blijft in gebre-
ke: ‘ook op de site van het Tijdschrift voor Internetrecht is 
geen concrete omschrijving te vinden van het begrip dat zij 
in haar titel draagt … een breder kader dan de ‘vragen waar 
praktijkjuristen mee te maken krijgen als het gaat om inter-
net’ is nauwelijks denkbaar’.1 Zelfs het beantwoorden van 
de deelvraag Wat is internet? is lastig. Daan van den Driest 
herinnert zich dat ‘door gastspreker Marc Peeters tijdens het 
vak Actualiteiten Internetrecht de vraag werd gesteld: Wat 
is internet? Noch een student, noch de wetgever kon hier 
naar de mening van dhr. Peeters een bevredigend antwoord 
op geven.’ Omschrijven wat we doen door te vertellen over 
downloaden, cookies of virtuele zwaarden levert doorgaans 
enthousiaste reacties. Het concept ‘Internetrecht’ lijkt nog 
niet diezelfde aantrekkingskracht te hebben, stelde Osiris 
Fecunda vast bij een tandartsbezoek: ‘Ze vroeg mij hoe het 
met mijn studie ging. Mijn antwoord: ‘Ik ben op het mo-
ment bezig met internetrecht!’. Beteuterd keken mijn tand-
arts en haar assistente mij aan. ‘Internetrecht?! Wat is dat?’’
Bijna 10 jaar geleden opende ik een artikel met ‘Google is 
our best mate’ en hoewel ik inmiddels ook mindere kan-
ten van deze goede vriend heb leren kennen, ben ik hem nog 
steeds trouw. Onlangs bracht de zoekterm ‘Goed Indiaas 
restaurant Amsterdam’ mij zowel virtueel als later fysiek op 
de juiste plaats. Anderhalve week later zat ik met de Engel-
se internetjurist Andrew Murray en enkele collega’s in een 
door een Google zoekresultaat aangewezen Thais restaurant, 
waarop Andrew opmerkte dat ik Google echt overal voor 
gebruik. De allesweter is echter niet altijd succesvol: ‘Wil-
len we iets weten? Geen probleem, dan ‘googlen’ we het 
toch even. Opvallend is echter dat op de vraag wát internet-
recht is, geen eensluidend antwoord is te vinden op het in-
ternet.’2 Als wetenschappers, praktijkjuristen en Google het 
niet lukt, dan wellicht het Europese Hof: ‘Echter, hoewel het 
Hof van Justitie zich momenteel met veel enthousiasme stort 
op rechtsvragen omtrent internet, is ook vanuit die hoek nog 
geen antwoord op de vraag gekomen wat internetrecht nu ei-
genlijk is.’, schrijft Ilse Janssen en vervolgt: ‘Een antwoord 
op die vraag zal dus moeten komen vanuit (onder andere) de 
masterstudenten van de VU.’
Achtergrond
In de jaren negentig is er in de Verenigde Staten uitgebreid 
gediscussieerd over de vraag naar het nut en de noodzaak 
van internetrecht, aangeduid als Cyber Law. Bekend is de 
verschijning van rechter Easterbrook op een congres van 
enthousiaste internet juristen. Net als Serge Gutwirth be-
gin jaren negentig gekscherend over koelkastenrecht sprak, 
werd Paardenrecht door Easterbrook gelanceerd om de zin-
loosheid van het concept Cyber Law te benadrukken. In het 
voordeel van de rechter kunnen we toevoegen dat in die tijd 
internet nog lang niet zo centraal in onze samenleving stond 
als tegenwoordig. En ter volledige rehabilitatie van de rech-
terlijke macht in deze context, ik mag graag verwijzen naar 
oud-rechter Sjoukje Rullmann die tijdens het symposium 
‘Internetrecht bestaat niet’ tot de voor mij onsterfelijke con-
clusie kwam: ‘Internetrecht bestaat.’
In Nederland is mogelijk de geestelijk vader van de term in-
ternetrecht Ronald van den Hoogen, hij kwam althans met 
het idee in 2001 om een jurisprudentiebundel internetrecht 
samen te stellen. Sinds het voorwoord van de in 2002 ver-
schenen bundel is de vraag naar wat internetrecht is blij-
ven spelen. Vorig jaar waagde Arnoud Engelfriet een poging 
door aan Dommerings definitie van informatierecht (IE, pri-
vacy, informatievrijheid) de ondernemersvrijheid toe te voe-
gen. De betreffende blog-post werd door veel studenten ge-
raadpleegd en Laura Pavias merkt op: ‘Opvallend is dat 
zelfs praktijkjuristen zich geen raad lijken te weten met wat 
er nu precies moet worden verstaan onder internetrecht.’ In 
reactie op de blog van Engelfriet gaf ik aan dat het techni-
sche element ontbreekt. Engelfriet heeft zijn insteek aange-
past en komt nu tot de volgende fraaie typering:3 ‘Wat nu als 
je zegt, er zijn vier bubbels (eigendom, uiting/garing, pri-
vacy, ondernemen) en een x aantal krachten (innovatie, go-
vernance, crime en nog een paar die ik nog niet weet) en die 
krachten die duwen op de bubbels.’
noodzaak internetrecht
Terug naar het begin. Ooit verkeerde het internet in een 
haast paradijselijke status: ‘Vroeger was het internet een 
plek waar alles kon en alles mocht. Alle informatie was 
openbaar en vrij toegankelijk voor iedereen.’ en ‘De vrijheid 
die we hebben om oneindig informatie uit te wisselen is een 
1. Remi van Mansfeld.
2. Chantal van Sermond.
3. Individuele communicatie.
Nr. 6 december 2014 183
IR2014_06.indb   183 08/05/2015   14:41:42
 Wat is internetrecht?
Tijdschrift voor InTerneTrechT Nr. 6 december 2014184
recht dat in eerste instantie weinig overheidsbemoeienis lijkt 
te vragen.’4
Dit is niet langer het geval: ‘De urgentie van helderheid om-
trent het internet en haar mogelijkheden neemt alleen maar 
toe nu onze maatschappij zich steeds nadrukkelijker mani-
festeert in de complexe digitale omgeving’.5 Regulering is 
echter niet eenvoudig: ‘Met het toegenomen belang van het 
internet in onze dagelijkse levens, en de enorme toename in 
internetgebruikers en online content over de afgelopen twee 
decennia, is het internet in korte tijd uitgegroeid tot een on-
tembaar beest dat zich moeilijk laat reguleren.’, ‘Deze di-
gitale wereld verschilt echter zo erg van de fysieke wereld 
dat men moeite heeft haar te controleren en normen aldaar 
te doen gelden.’ en ‘Het internetrecht is een combinatie van 
recht en technologie: het technische aspect van het internet 
en de supersnelle uitwisseling van informatie zorgt er echter 
voor dat het moeilijk is om effectief te reguleren.’6
Voor zover er regels zijn voldoen deze lang niet altijd: ‘De 
oude wetteksten zijn vooral geschreven voor oude commu-
nicatiemiddelen, waarbij men een kleine groep kon berei-
ken. Met het internet bereik je al snel een zeer grote groep 
waarbij de impact van bepaalde handelingen veel groter is, 
dan men bedacht had ten tijde van het schrijven van deze 
wetteksten.’7 Waar de wetgever vooruit moet denken bij re-
guleren van technologie, geldt voor de terugkijkende rech-
ter: ‘Om inhoudelijk goede rechtspraak te creëren is het 
noodzakelijk het internetrecht als specialisme te erkennen. 
Rechters die niet goed op de hoogte zijn van de techniek 
zullen waarschijnlijk ook moeite hebben om in bepaalde ge-
vallen een uitspraak te doen die strookt met de technieken 
van het internet.’8
Behalve wetgever en rechter is het in meer algemene zin 
ook van belang om het bestaan van internetrecht te erken-
nen: ‘een dergelijke vaststelling is wel degelijk zinvol omdat 
erkenning als apart rechtsgebied de toegevoegde waarde van 
het systematisch en in samenhang bestuderen van het inter-
netrecht kan verduidelijken, versterken en bevorderen. Hoe 
sterk die link met internet moet zijn is voor discussie vat-
baar.’ en ‘Internetrecht zou daarom een eigen gebied moeten 
zijn, met nieuwe regels, minder leunend op de offline wereld 
nu internet eigenlijk een nieuwe wereld op zichzelf is.’9
Er is daarbij sprake van een overgang van fysiek naar virtu-
eel, aldus Eva van Groezen: ‘De technologische aanpassin-
gen worden immers niet neergelegd in een apart rechtsge-
bied ‘internet’, maar worden verspreid over het wetboek bij 
de oorspronkelijke wet neergelegd en blijven op die manier 
toch in zekere mate afhankelijk van de fysieke situatie. (…) 
Men verlangt niet slechts meer naar een fysiek bestaansrecht 
op aarde en de daarbij behorende wetgeving, men heeft in-
middels steeds meer behoefte aan een virtueel bestaansrecht 
op internet, waarvoor internetrecht als zekerheid moet gaan 
dienen.’ De wordt door Fhoat Visser beschreven als: ‘Naar 
mijn mening lopen de fysieke wereld en de digitale wereld 
niet parallel naast elkaar, maar vloeien in elkaar over.’
Toch is niet iedereen overtuigd: ‘Internetrecht als zelfstan-
dig rechtsgebied binnen het Nederlandse recht bestaat niet. 
(…) Het internetrecht ziet mijns inziens op gevallen die zon-
der het internet niet zouden bestaan.10
Intermezzo: de internetjurist
Behalve het rechtsgebied zijn er ook beoefenaren die ‘steeds 
opnieuw recht en internet(techniek) zo goed mogelijk moe-
ten proberen samen te brengen’.11 Daarin schuilt ‘de char-
me en uitdaging voor internetjuristen: het is de kunst voor 
hen om te leren omgaan met nieuwe technologische ontwik-
kelingen en de daarmee gepaard gaande nieuwe juridische 
vraagstukken.’12
Fleur Bolhaar formuleert een mooie metafoor waarbij zij de 
uitrol van ARPANET typeert als de oerknal en vervolgt: ‘In-
ternetrecht kan men evenals het universum onderverdelen 
in het zichtbare- en theoretische heelal. Het zichtbare heel-
al van internetrecht omvat dat deel van het internetrecht wat 
de samenleving reeds heeft bereikt en daardoor om ons heen 
kunnen waarnemen. Deze ruimte omvat de reeds bestaande 
rechtsgebieden, wetten en jurisprudentie. Het theoretische 
heelal van internetrecht is een niet-omvattende ruimte die 
aan verandering onderhevig is en complicaties oplevert.’ De 
bijdrage van internetjuristen moet vooral worden gezocht in 
het laatste deel.
rechtsgebieden
Enerzijds is er wetgeving en uitvoering: ‘internetrecht wordt 
niet slechts gevormd door wetgeving of regulering, maar 
ook bestuur ten aanzien van alle beginselen, normen, regels 
en besluitvorming vormt het internetrecht.’13 Anderzijds 
is er de rechtelijke macht: ‘Uitspraken van nationale rech-
ters en Europese rechters bieden hier uitkomst. Ze zijn daar-
om essentieel voor meer duidelijkheid en rechtszekerheid 
op het gebied van internetrecht.’14 De regels kunnen alge-
meen of specifiek zijn: ‘bepaalde normen die in wetten staan 
en speciaal zijn geschreven voor internetrechtelijke vraag-
stukken kunnen zeker het karakter van lex specialis hebben. 
Echter omdat het internet zich snel ontwikkelt, zijn er voor 
veel vraagstukken nog geen wettelijke bepalingen en dient 
de algemene wet (lex generalis) gelding te hebben.’15 Het 
internetrecht stop niet bij de grens: ‘Het internetrecht is als 
het ware een web van toepasselijke bepalingen, welke ge-
zocht moeten worden in verschillende nationale en internati-
onale wetten en verdragen.’16 Bij wetgeving speelt dan nog 
de snelheid van ontwikkelingen: ‘Zodra er een nieuw wets-
voorstel is geïntroduceerd heeft de techniek het weer inge-
haald’.17 Die noodzakelijke aanpassing benadrukt Jochem 
Gietema: ‘Het internetrecht gaat niet zozeer om de toepas-
sing van bestaand recht, maar bestaat grotendeels uit aan-
passing van huidige wetgeving aan nieuwe technologieën.’
Daniela Aben stipt de breedte van het internetrecht aan: 
‘Ontelbare situaties die zich voordoen op het internet roe-
pen juridische vragen op die zich uitstrekken tot vrijwel alle 
rechtsgebieden en daarnaast de traditionele landsgrenzen 
overschrijden.’ De schijnbare willekeurigheid van toepas-
selijke rechtsgebieden ‘wekt direct de indruk dat ‘internet-
4. Achtereenvolgens Ilse Wagenaar en Lidewei Timmermans.
5. Rob van Beusekom.
6. Achtereenvolgens Barend Bon, Alex Garrelfs en Sonja 
Veerkamp.
7. Leon Olde Nordkamp.
8. Adnane Mizab.
9. Achtereenvolgens Rogier Manten en Linda Slaakweg.
10. Mariani Othman.
11. Sarah Afajjay.
12. Marco Habets.
13. Issam Moustaine.
14. Linda Veen.
15. Siebe Bakker.
16. Abel Ranzijn.
17. Moska Nouri.
IR2014_06.indb   184 08/05/2015   14:41:42
 Tijdschrift voor InTerneTrechTNr. 6 december 2014 185
Wat is internetrecht?
recht’ een samenraapsel is van verschillende soorten en ge-
bieden van recht, waarbij de gemeenschappelijke factor is 
dat er verbondenheid dient te zijn met het internet’.18 Of, re-
denerend vanuit het internet tot de essentie van het recht: 
‘Het internet speelt een rol, maar verder lijkt het internet-
recht een lappendeken aan verschillende rechtsgebiedjes en 
uitspraken, zonder al teveel gemeenschappelijke factoren. 
De kern van het internetrecht valt moeilijk te bepalen. (…) 
Verschillende perspectieven geven verschillende interpreta-
ties van de kern.’19 Qua perspectief stelt Hicham Aheztan: 
‘Het hangt af van hoe men het internet benadert of welke 
(fundamentele) rechten men van belang vindt die toepassing 
kunnen vinden binnen de virtuele wereld.’
Internetrecht is intrinsiek interdisciplinair, ‘een rechtsgebied 
waar vele rechtsgebieden in samenkomen door de digitale 
communicatie via het internet’.20 Of, prachtig beeldend uit-
gedrukt vanuit het perspectief van de technologie: ‘Het in-
ternet is als het ware een weelderige plant die dwars door 
en in de andere rechtsgebieden is gegroeid en zich met hen 
heeft vermengd.’21
Karakterisering en definities
Nick Vrugt definieert internetrecht vanuit de betekenis van 
internet alsmede recht: ‘Grammaticaal en theoretisch gezien 
is internetrecht dus de verzameling van bevoegd opgestel-
de regels met betrekking tot het grootste computernetwerk 
ter wereld.’ Lynn Smid stelt kernachtig: ‘internetrecht is in 
één zin samen te vatten als: ‘de verzameling van alle regels 
uit verschillende rechtsgebieden die op een of andere manier 
specifiek op het internet gericht zijn’’. Louis van den Heuvel 
trekt het iets breder: ‘Je zou dus kunnen stellen dat internet-
recht het geheel van regels betreft, volgend uit de bestaan-
de rechtsbronnen, dat toeziet op informatie-uitwisseling en 
communicatie via het internet, alsmede op de werking er-
van. Siete Land stipt ook de smalheid aan: ‘Het definiëren of 
het afbakenen van dit recht is lastig, omdat het internetrecht 
zeer breed is qua diversiteit van juridische onderwerpen. 
Maar anderzijds smal, internet moet namelijk een rol spelen 
om tot het internetrecht te worden gerekend.’
Talin Ghazarian legt in haar definitie de link met de samen-
leving: ‘Een samenleving kan niet zonder recht en ook niet 
zonder het internet. Oftewel, de onderwerpen die voor de 
maatschappij noodzakelijk zijn om te reguleren op het inter-
net is het internetrecht.’ Christian de Vos ziet die noodzaak 
in de waarborgen: ‘Het internetrecht is een rechtsgebied 
dat de ontwikkeling van de vrije digitale samenleving regu-
leert, zodat de mens het internet en alle techniek die daar-
bij komt kijken zonder zorgen kan blijven benutten.’ Barba-
ra De Dobbeleer benadrukt de centrale rol van het internet: 
‘problemen moeten worden opgelost volgens een aanpak ge-
richt op het internet, om een goede beslissing te vormen met 
betrekking tot het internet, voor de gemeenschap internetge-
bruikers en gericht op de toekomst en fundering van het in-
ternet.’
Een interessant onderscheid is tussen bestaande en nieu-
we fenomenen: ‘Vrijwel alle terreinen kennen de doorwer-
king van internet. Soms als methodewijziging ten opzich-
te van de ‘oude’ wereld (winkelen, communicatie), dan weer 
als fenomeen in de ‘nieuwe’ wereld (sociale media)’.22 De 
vraag is of dit onderscheid kan worden doorgetrokken naar 
wat wel en niet internetrecht is: ‘Volgens mij heeft internet-
recht betrekking op het besturen en reguleren van zaken die 
op het internet plaatsvinden, mits deze afhankelijk zijn van 
het open en technische karakter van het internet. (…) Het 
gebruik van internet als middel, wanneer eveneens een an-
der middel gekozen had kunnen worden, waar al een juri-
disch kader voor bestaat, maakt niet dat sprake is van in-
ternetrecht. Per onderwerp zal bekeken moeten worden of 
internet slechts als middel wordt gebruikt of dat de hande-
ling daadwerkelijk afhankelijk is van het open en technische 
karakter van het internet.’23 Van belang is in ieder geval of 
de bijdrage van internet tot het recht wezenlijk is: ‘Wanneer 
het internet de onderlinge samenhang van het normatieve 
kader bepaalt, is sprake van internetrecht. A contrario: wan-
neer de onderlinge samenhang van het normatieve kader niet 
gevormd wordt door het internet, begeven we ons buiten 
het domein van het internetrecht.’24 Ook kan er een direc-
te koppeling met de karakteristieken van het internet wor-
den gelegd: ‘Houdt uw juridische vraag verband met unie-
ke, open en technische aard van het internet? Zo ja, bevindt 
u zich in het internetrecht. Zo nee, ..’ Vanzelfsprekend le-
vert dit een criterium op dat in (bijna) elk bestaand rechtsge-
bied toepasbaar is. In die zin karakteriseert het internetrecht 
zich ook als ‘door middel bepaald recht’: door het internet te 
gebruiken nestelt het zich als internetrecht binnen een ander 
rechtsgebied.’25
conclusie
Het is aan de redactie om te bepalen hoe het internetrecht op 
onder andere de website van het Tijdschrift krachtiger ge-
typeerd kan worden dan op dit moment het geval is, boven-
staande verhandeling biedt daarvoor voldoende effectieve 
munitie. Uiteraard strekt het belang van deze discussie zich 
verder dan hoe het Tijdschrift haar scope definieert. Als in-
ternetjurist in hart en nieren ben ik vergroeid met het inter-
netrecht en hoewel ik geen miskenning ervaar kan ik mij 
vinden in de woorden van Biba Kowalski: ‘Het internetrecht 
is mijns inziens dan ook een zelfstandig rechtsgebied en het 
wordt tijd dat het niet meer als ondergeschoven kind wordt 
behandeld.’ Ook voor degenen die internetrecht niet als op 
zichzelf staand vakgebied beschouwen is de doorwerking 
van internet in het recht hoe dan ook onafwendbaar: ‘wat in 
ieder geval zeker is, is dat de wetgevende, uitvoerende, en 
rechtsprekende macht in de nabije toekomst zal bestaan uit 
mensen die niet beter weten dan dat de wereld om internet 
draait.’26
18. Hayley Haulo
19. Esther van Duin.
20. Bas Willemse.
21. Yasar Çelebi.
22. Erik Jonkman.
23. Anne Merel Brink.
24. Kors Monster.
25. Ron Lamme.
26. Soenita Kisoentewari.
IR2014_06.indb   185 08/05/2015   14:41:42


Opinie: Wat is internetrecht?

VU Research Portal

Dutch

NARCIS 

Russo, Giovanni

ESE - Salento University Publishing