Pena Presas, Montse

Portal de Revistas Científicas Complutenses

ISSN: 1138-9664Madrygal, 2010, 13  147-150
Dicir Agustín Fernández Paz é dicir clásico.
Mais tamén é convocar outros significados que a
min me gustaría condensar en seis: tradición, rei-
vindicación, renovación, misterio, amor e pre-
mios. A súa biografía e a súa carreira literaria son
hoxe abondo coñecidas, tanto que só me cómpre
trazar unhas poucas liñas sobre a primeira, para
logo afondar nas claves da segunda. Asúa nenez en
Vilalba, da que fican pegadas agochadas en moitas
das súas obras; os seus estudos interdisciplinares
(Peritaxe Industrial, Maxisterio, Pedagoxía) e os
seus múltiples traballos, sempre relacionados coa
educación (mestre, autor de libros e proxectos ven-
cellados ao galego, investigador nas áreas da
sociolingüística e da literatura infantoxuvenil)
resumen o seu lado máis divulgado, conformando
así o perfil do escritor ao que me quero achegar a
través das palabras, a materia coa que el traballa.
Tradición. A produción de Fernández Paz insí-
rese, dun xeito absolutamente consciente, como
parte da cultura –nun senso amplo– e da literatura
–nun senso restrinxido– galega, porque como di un
dos personaxes de Aire negro: “cada persoa é dun
tempo e dun país”. O autor coñece perfectamente
cal é o seu contexto de partida (ser un escritor du-
nha lingua minorizada dun campo literario invisi-
bilizado, situado tamén nas marxes) e reivindícao
como lugar dende o que o ollar o mundo. É habi-
tual que obras da nosa literatura se colen entre as
liñas de Agustín, para ensinar ao público máis
novo e lembrar ao adulto que o feito literario gale-
go de hogano posúe unha tradición oral e escrita
que non pode nin deben permanecer na sombra. E
así Castelao, Otero Pedrayo, Cunqueiro ou Ferrín
sitúanse tras os seus textos, inspirándoo, prestán-
dolle enfoques, motivos e citas que amosen que,
como declarou o autor nunha oteriana concepción
do mundo: “só se pode ser universal sendo fiel ás
propias raíces”1. Mais o emprego destas referen-
cias ten que ver, así mesmo, co papel da literatura
infantil e xuvenil (LIX) como elemento normaliza-
dor (aínda que sexa de xeito indirecto) da lingua,
outra das ancoraxes do autor na súa realidade,
como mostra o seu traballo a prol da dignificación
e difusión do galego e a temática dalgunha das súas
ficcións (así, O centro do labirinto –alén das súas
características de texto de ciencia ficción– débese
entender coma unha apaixoada defensa das linguas
minorizadas).
Reivindicación. O segundo alicerce dende o
que escribe Fernández Paz: a consciencia plena de
que crea, como receptor primario, para o público
mozo. Porque o autor goza explorando esa “idade
da fronteira” á que sempre alude, porque defende a
existencia e a necesidade dunha literatura xuvenil
como unha etapa fundamental da formación lecto-
ra e porque amosa habitualmente, especialmente a
través dos seus protagonistas (que, porén, non son
sempre mozos), o seu coñecemento e a súa cone-
xión cos lectores adolescentes, que lle permiten
conectar tanto con eles. Por iso, mergullándonos
de novo nos numerosos libros que se citan nas súas
obras, comprobamos que, amais dos que pertencen
a autores galegos, atópanse diferentes creadores
xuvenís de distintos sistemas literarios. Ao aludir a
Jules Verne, Peter Härtling, Gianni Rodari, Judith
Kerr, Roald Dahl ou Robert L. Stevenson, entre
moitos máis, Agustín visibiliza o seu campo litera-
rio a través de clásicos, insírese conscientemente
na historia literaria universal da literatura xuvenil e
envía estrelas fugaces en forma de obra para que
sexan atrapadas polas lectoras curiosas. Namen-
tres, isto sérvelle para caracterizar algúns dos seus
personaxes: “meu pai di que se pode coñecer a
unha persoa examinando a súa biblioteca”, di Sara,
Beber soños: seis palabras ao redor de
Agustín  Fernández Paz
Montse PENA PRESAS
1 Nicolás, Ramón: “Entrevista con Agustín Fernández Paz”, “Faro da Cultura”, Faro de Vigo, 23/5/2002.
a protagonista de Noite de voraces sombras. Mes-
mo porque nos seus textos hai sempre algún carac-
ter marcado polo amor aos libros, a súa produción
pódese entender como unha campaña indirecta de
fomento da lectura. Porque esta, globalmente, é a
súa loita para “lograr un status digno para a litera-
tura xuvenil”2. A mesma que o leva a buscar deli-
beradamente a publicación en coleccións para
mozos e mozas, xa que considera que así tamén
poderá chegar aos receptores adultos. Os pasos de
Fernández Paz nesta dirección van encamiñados a
romper prexuízos, a cuestionar e dinamitar as
bases do sistema adulto (canónico) e do da literatu-
ra infantil e xuvenil (periférico).
Renovación. O momento en que este autor
comeza a crear é unha etapa clave para o campo
literario infantoxuvenil galego. A finais da década
dos oitenta (concretamente, a súa primeira obra, A
cidade dos desexos, sae do prelo en 1989), a edi-
ción en lingua galega para rapazas e mozos é aínda
un sistema abondo incipiente, pois se ben o boom
editorial, co xurdimento das correspondentes
coleccións dedicadas ao público infantil, xa se pro-
ducira3, aínda será nos anos seguintes cando se
afortale a rede editorial dirixida a mozas e mozos4
e se aumente a tiraxe e a difusión dos textos publi-
cados. A temática das ficcións exeperimenta tamén
nesta etapa unha reviravolta que a abre ao mundo e
fai que os textos de carácter puramente realista, os
que procuraban unha liña continuista –sen afáns de
transgresión– co popular e os que deliberadamente
se enchían de riscos identitarios sen espazo para
nada máis, deixen paso a obras en que a fantasía, a
aventura, a ciencia-ficción e o humor ocupan un
lugar senlleiro5. Todas estas novas cuestións, que
xa eran (aínda que escasamente) motivos literatu-
rizados entre 1975 e 1985, van pasar a ocupar o
centro do sistema, acompañados dun novo realis-
mo e dun ludismo en diálogo coa tradición oral. Os
nomes propios (logo, afortunadamente, virían
moitos máis) desa apertura e consolidación de
horizontes da literatura infantil e xuvenil galega
foron autores como Paco Martín, Xabier. P.
Docampo, Fina Casalderrey (os tres Premios
Nacionais), Miguel Vázquez Freire ou María Vic-
toria Moreno. Entre eles, tamén, Agustín Fernán-
dez Paz, que abre fiestras non só a partir das temá-
ticas que emprega, senón tamén polas formas e as
figuras que utiliza. Porque con el, igual que cos
escritores que veño de citar, o intercambio de
voces e visións narrativas ou a aparición de perso-
naxes e escenarios máis verídicos, tomarán unha
importancia definitiva. No seu caso, singularízaoo
o relevante papel que as mozas acadarán nas súas
ficcións, como amosan moitos dos seus títulos, que
as fan protagonistas (a mostra máis evidente disto
é Rapazas) e lles outorgan, máis alá do papel de nai
e de ser pasivo, en xeral, o de xornalista, doutora
ou científica cunha total naturalidade e sen forzar
situacións de cambio de roles (tal e como sucedeu
nas obras europeas dos anos 70 ou das derivadas da
colección “A favor de las niñas” xa na década dos
80, que non funcionaron como cumpriría debido
ao seu exceso de didactismo). Mais desta volta,
voume centrar (a cuestión do xénero na súa produ-
ción merece unha achega moito máis demorada)
no tratamento de dous elementos fondamente rela-
cionados na súa obra: o misterio e o amor, pois se
do primeiro se derivan boa parte dos outros temas,
o segundo é unha compoñente transversal da súa
produción. Ambos, en todo caso, alicerces primei-
ros da fórmula Fernández Paz.
Misterio. O misterio, entendido este nun senso
amplo, é o ingrediente fundamental da súa fan-
tasía, dende onde comezan e cara onde evolucio-
nan grande parte das súas obras, coma Aire negro,
O laboratorio do doutor Nogueira ou Avenida do
Parque, 17. Agustín, que se ten confesado fascina-
do pola novela de xénero e lector de Hammet,
Lovecraft ou Bradbury (tres mestres do misterio, o
terror e a ciencia ficción) domina as claves destes
estilos, mesturándoos en ocasións, e resaltando na
creación de intrigas e no tratamento de sucesos que
escapan ás explicacións da razón. Mais a base
narrativa da que parte está firmemente ancorada na
realidade, como se as súas ficcións comezasen na
tentativa de abordar historias que lle acontecen a
xente normal, que mesmo poderiamos ser nós. Os
Montse Pena Presas Beber soños: seis palabras ao redor de Agustín Fernández Paz
148 Madrygal, 2010, 13  147-150
2 Nicolás, Ramón (2002): “Entrevista con Agustín Fernández Paz”, “Faro da Cultura”, Faro de Vigo, 23/5/2002.
3 A piques de comezar a década dos noventa, xa existían coleccións infantís de editoriais galegas, como “Xabarín” (de 1982) e
“Merlín” de Xerais (1986); “Textos” (1984) de Vía Láctea ou “A Chalupa” e “Árbore” de Galaxia.
4 Será nos dez anos próximos cando coleccións hoxe tan consolidadas como “Doce x vintedous” de Sotelo Blanco, “Costa Oeste” de
Galaxia e “Fóra de Xogo”, de Xerais, pór citar só as máis coñecidas, pulen polos nomes de creadores hoxe canónicos da LIX de noso.
5 O resumo das temáticas que se consolidaron entre mediados dos oitenta e mediados dos noventa está tirado, para ir en coherencia co
resto do artigo e salientar a faceta de investigador deste escritor, da obra A literatura infantil e xuvenil en galego de Agustín Fernández Paz.
seus escenarios son realistas (aínda que en oca-
sións acaban por transformarse en fantásticos),
adoitan ser localizacións concretas e contar co seu
nome verdadeiro ou cun pseudónimo que, porén,
convida a identificalas. Pese a esta primeira atmos-
fera de aparente tranquilidade, dende as primeiras
liñas o autor consegue que o lector intúa (a través
de prolepses, creación de situacións tensas e
comentarios da voz narrativa) que algo senlleiro,
tan marabilloso coma estraño, vai acontencer. Na
súa ansia por saber qué sucesos lle esperan, a lec-
tora debullará e debullará páxinas e máis páxinas,
para comprobar que o rumbo da narración trocou e
que esa aparente cotidianidade tornou nun mundo
real visitado por sucesos marabillosos, misteriosos
ou terroríficos, moitas veces adobiados cunha pin-
ga de humor (coma, por exemplo, en Contos por
palabras), que personaliza indubidabelmente o
seu estilo. Ese acontecemento fóra do cánon do
estándar pode partir dun anuncio de xornal, beber
da tradición popular galega e/ou desprenderse do
mundo do cinema (Drácula e Marilyn, entre
outros, acaban por visitar Galicia coma Simbad,
Merlín ou Xenebra facían nas creacións cunquei-
riás). Mais o seguro é que ese feito diferente se eri-
xe no leiv motiv que conduce a obra, no elemento
que guía a un receptor que, dende aí, xa só arela
coñecer o remate da historia. Un remate que, espe-
cialmente na súa produción xuvenil, adoita ser
aberto, incerto, talvez problemático, ensinando de
maneira indirecta que, ás veces, a vida está chea de
sucesos inexplicábeis e é un nobelo confuso que
hai que tentar desenrolar.
O misterio é o seu kilómetro cero, mais dende
alí escora para outras temáticas que, de cando en
vez, o atrapan. A ecoloxía é unha desas redes que o
envolven, e el adoita combinala con trazos da
novela de aventuras ou da mitoloxía galega. En
diversas creacións súas (especialmente as dirixi-
das ao público infantil) aparece como unha necesi-
dade, como un instrumento para contemplar o pla-
neta con outros ollos e construír así un futuro espe-
ranzador. O autor pousa nas mans do lector a idea
de que todo o que el faga a prol da natureza reper-
cutirá no ben común (pensen na historia d’As flores
radiactivas, onde o valor de Alba dá paso a unha
fermosa utopía ecoloxista) e de que os tempos vin-
deiros dependen da súa actitude (boa mostra disto
é o relato “A máquina do tempo”6, onde a recepto-
ra pode escoller entre tres finais que deciden cómo
se desenvolverán as épocas futuras). A fantasía,
esta vez coas tinturas da obra con conciencia de
medio natural, volve aparecer en forma de seres
mitolóxicos, porque quen axuda aos protagonistas
a conseguir os seus obxectivos ou a cambiar a súa
perspectiva do contorno son trasnos (No corazón
do bosque), fadas (As fadas verdes) ou sereas (A
praia da esperanza), na fantástica e xa clásica con-
cepción de que estas persoíñas son as verdadeiras,
pois nada hai máis real ca a fantasía, gardiás da
natureza.
Outro dos tecidos con que lle gusta traballar a
Fernández Paz é a memoria. Moi ao contrario dun
dos seus personaxes, o doutor Nogueira, que
inventa un “selector de lembranzas” para que a
xente só sexa quen de lembrar as cousas que a fan
feliz, el recorre á memoria como xeito de com-
prender o presente e seguir camiñando para diante,
aínda que por veces os recordos firan co seu
aguillón. De novo, a importancia de saber de onde
se vén (tanto familiar como culturalmente) e cara
onde se vai aparece na súa produción. De xeito
explícito, este é o tema central de dúas obras: Noi-
te de voraces sombras e Corredores de sombras. A
sombra, en ambos os dous casos, é a guerra, pero
amais o pasado oculto que xorde coma un manan-
cial imparábel para favorecer o crecemento dos
máis novos. Tamén en relación co reivindicativo
que hai nos seus textos, a memoria dos caracteres
esquecidos é sempre a memoria de quen defendeu
a República, mais sobre todo de quen amou a cau-
sa galeguista. Todo con fins claramente didácticos,
porque como di a nai de Sara, a protagonista de
Noite de voraces sombras, aínda “andamos a edifi-
car sobre a desmemoria”.
Amor. O amor é a outra trabe de ouro da pro-
dución de Fernández Paz. Contemplado como sen-
timento primixenio, case puro, no paso á adoles-
cencia (pénsese en Trece anos de Branca), sen dei-
xarse levar por unha dozura superficial e sen con-
cesións, o escritor tamén se detén no sentir amoro-
so entre adultos, enchido das contradicións e com-
plicacións que o dificultan (boa proba disto é Aire
negro). Xustamente neses desencontros, nesas idas
e vidas do sentimento máis desexado pero tamén
Montse Pena Presas Beber soños: seis palabras ao redor de Agustín Fernández Paz
149Madrygal, 2010, 13  147-150
6 Incluído na obra Unha lúa na fiestra (1994).
máis danoso na súa beira contraria, é onde se pro-
cura a materia narrativa. A saída d’ O único que
queda é o amor en 2007 alumeou a certeza de que
o tema latexaba en todas as súas ficcións, mais aín-
da lle faltaba unha última explosión. O seu agro-
mar tróuxolle o merecido Premio Nacional de
Literatura Infantil e Xuvenil 2008 (do que xa que-
dara finalista con Corredores de sombra), porque
nel está o mellor Agustín. O que condensa a súa
paixón pola poesía, con Valente, Neruda ou Yeats á
fronte, coa prosa delicada (que xa amosara en cre-
acións como a fermosa O meu nome é Skywalker)
que furga no sentir escuro, no sentir dorido, na
desolación do desamor ou na paixón inmorredoira. 
Premios. Cunhas corenta obras publicadas,
Agustín Fernández Paz é un dos escritores máis
premiados da literatura galega, ao posuír todos os
galardóns estatais importantes no que a LIX se
refire. Todo como premio á unha obra-macrotex-
to (pois dunhas ficcións agroman outras, como
ocorre, por exemplo co relato “Meditación ante o
álbum de fotos familiar”, xermolo de Corredores
de sombra) que se constrúe con desiguais doses
de tradición, reivindicación, renovación, misterio
e amor, que sempre se saben mesurar ao xeito.
Por iso, ao falar de Fernández Paz, falamos dun
dos escritores de noso máis lidos de todos os tem-
pos. El, que acredita na literatura xuvenil como
un instrumento para trocar a realidade e construír
unha sociedade futura mellor. El, que nos convi-
da, con cada ficción, a beber soños das súas mans.
El, que cre que en iso, en beber soños, consiste a
lectura.
Montse Pena Presas Beber soños: seis palabras ao redor de Agustín Fernández Paz
150 Madrygal, 2010, 13  147-150


Beber soños: seis palabras ao redor de Agustín Fernández Paz

http://revistas.ucm.es/index.php/MADR/article/download/MADR1010110147A/32894

Beber soños: seis palabras ao redor de Agustín Fernández Paz

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Portal de Revistas Científicas Complutenses