Taha Toros Arşivi, Dosya No: 87-Refik Halit Karay.

Not: Gazetenin "Hafta Konuşması" köşesinde yayımlanmıştır

Karay, Refik Halid

Istanbul Sehir University Repository

HAFTA KONUŞMASI^ ^ r
rtELiMELERiN HUTIRLATÎIİİ! KELİMELER
Birgün çalakalem yazarken «Yahu, deyip duruver ir siniz, haniya ramazanda 
minarelerin araşma ışıktan yazdar yazarlardı, ney di onun adı» K elim e dili­
nizin ucundadır ama ne mümkün hatırlaması... Benim dilediğim (sözlük)  
yapılmış olsaydı (R am azan) kelimesine bakar, hemen
( mahya)  yı buluverirdiniz!
Rahmetli İbrahim Necmi Dilmen’le ahbaplığım pek 
sıkı fıkı olmamakla beraber şöy­
le, böyle otuz yıllıktır; (Darüİ- 
bedayi) idare heyeti âzalığmda 
beraber çalışmıştık; o sırada ti-, 
yairo tenkidleri de yazardı ve 
ömrünün sonuna kadar, gördü­
ğümüz gibi tüttüğü her işe can­
dan sarılırdı. Gel zaman, git za­
man, 1943 yılının bu aylarında 
beni aradı, 'buldu: (Tan) daki
(Dişimizin ucuna gelen kelimeler) 
başlığıyla çıkan bir köşe yazımda 
demiştim ki:
«Yazı yazarken — hepimizin 
başından geçer — kalem birden 
bire durur, aradığımız bir keli­
meyi bulamadığımız için... Hattâ 
bu kelime dilimizin ucuna geldiği 
halde! Hay aksi şeytan hay! Şim­
di ne yapmalı? Düşün, baba dü­
şün! Meselâ geçen gün eski ba­
lolardan bahsederken bir cins 
dans adı o an «kadril» i bir türlü 
hatırlıyamadım. Bereket ki keli­
menin aslı Fransızcada da vardı; 
raftan hemen bir kitap çektim, 
dansla ilişiği, uzaktan yakından 
alâkası buiunan 150 kadar söz 
birbiri altına dilziimişti; arasın­
da tabiîdir ki «vals . polka - ma- 
zürka» gibi «kadril» da var... Ra­
hat bir nefes aldım, yazıma ko­
layca devam ettim.»
İşte, eski dostum Dilmen o 
fıkrada lüzumunu ileri sürdü­
ğüm böyle bir lügat kitabı için 
yanıma gelmişti; bizde de bir 
(kelimelerin hatırlattığı kelime­
ler) lügati bulunmasını heye­
canla istiyordu. İstediğinin niçin 
şimdiye kadar olamadığım bilmi­
yorum. Bir müddet sonra Anka- 
radan bana gönderdiği mektu­
bunda nedense o işe (mânaları 
bir olan kelimeler lügati) gözile 
bakmak vaziyetinde kaldığını an­
layınca mektubunu «cevabınızı 
h"5'diyerek içten saygı ve sevgile­
rimi sunarım, kardeşim» diye 
ca mdan bitirmesine rağmen ya­
zık ki cevapsız bıraktım. Bir daha 
görüşürüz, diyordum. Nasip ol­
madı. şimdi mahzunum. Bu haf­
taki konuşmamı o tasarladığımız 
sözlüğe getirmekle bir hüznümü 
dağıtma ve avunma yolu bulaca­
ğımı, aynca okuyucularımı az 
çok oyalayacağımı sanmaktayım.
**»
C  lbette meraka düşmüşsii- 
*Jnüzdür: «Bu ne biçim lü­
gatmiş. gerçekten işe yarar mı 
imiş?» diye...
Bildiğimiz şekildeki lügatler, 
bilirsiniz ki bize ancak bildiğimiz 
kelimelerin mânalarını, olsa olsa 
«müteradif» lerini ve «zıt» larını 
anlatır. (Hoş, galiba böylesi de 
henüz yapılmamıştır!)
Bizimkinin mâna ile münase­
beti yoktur; yalnız altalta keli­
meleri dizer. Ama hangi kelime­
leri? Bir ana kelimenin hatırla­
tacağı, ana kelime ile alâkalı bü­
tün kelimeleri...
Fikrimi daha açık anlatmak 
için konuşmamıza yarı bir lügat 
kitabı şekli vermek lâzım.
Meselâ bir gün çalakalem ya­
zarken:
— Yahu deyip duruveriyorsu- 
nuz, haniya ramazanda minare­
lerin arasına ışıktan yazılar, re­
simler kurarlar, neydi onun adı?
Kelime dilinizin ucundadır 
ama ne mümkün bulması! Telâ­
şa, sinirliliğe lüzum yok.. Çeki­
niz raftan sözlüğü, açınız sahife- 
lerini. başlayınız (Ramazan) ana 
kelimesinin altına dizilmiş sözle­
ri okumağa. Ha, işte aradığınız 
oradadır: Mahya.
İsterseniz bu kısma beraberce 
göz gezdirelim: İri, kaim harfler­
le dizilmiş (Ramazan); sonra şu 
bir sürü kelime:
Oruç, savm, saim, siyam, şehri 
ram. mağfiret, imsâk, iftar, sa- 
”, mahya, teravih namazı, ka- 
gecesi, sadaki fıtır (buğday ■ 
pa - üzüm - hurma - a’la - 
sat - edna). Ramazaniyelik, 
güllâç, diş kirası, misvak, hafız, 
hafız okutma, vâiz, vaiz verme, 
hatim, hatim indirme, hatim du­
ası, mukabele, cami, mescit, teş­
bih, ödağacı, yasin, sakalı şerif,
«merhaba ya şehri ramazan», 
oruca niyet, ağzı mühürlü, (oruç­
lu mânasına) iftariye: pide, re­
çel, simit vesaire, ramazan hazır­
lığı, ramazan karşılamak, üç ay­
lar, on iki ayın sultanı, sergi, tir­
yaki, ağız çalkalama, oruç hali, 
oruçlu ağızla, oruca niyet, oruç 
bozma, oruçlu, oruç keyfi, orucu 
başına vurmak, ramazan topu, 
top bekleme, ezan, saat, davul, 
bekçi, beyit, mâni, arife, hırkai 
şerif ziyareti, Karagöz, tiyatro, 
kürsü şeyhi.
* * *
F akat şu (ramazan) sözü bir ana kelime o’makla 
beraber onun bir de büyük anası 
vardır: Ay.
Hem de biri gökteki, öbürü 
takvimdeki mânalarile iki büyük 
(ay)...
Şimdi de bu iki çeşit aym ha­
tıra getirebilecekleri, yahut 
onunla alâkalı kelimelere baka­
lım:
Ay — (Gökteki) mah, meb, ka­
mer, mehtap, hilâl, aycıl, aydoğ- 
du, ayça, bedr, bedıinakıs, bedri- 
tam, tulunay, aytulun, hâle, aya- 
ğllı, aym on dördü, ayseli, servisi­
min, ay tutulması, hüsûf, ay har- 
man'anması, peyk.
Ay — (göktekile ilişik tâbirler) 
ay parçası, ayın on dördü, ay 
mehtabı, ay yüzlü, «ay gördüm 
Allah, amentübillâh; aylar mü­
barek, elhamdülillâh!», on iki 
ayın sultanı, ramazan ayını gör­
mek: Kadı, müftü, şahit, davul, 
vesaire (ramazan kelimesine ba­
kınız) ay dedeye misafir olmak 
(gece açıkta yatmak).
Ay — (isimler) aydede, ay çi 
çeği, üç aylar (receb . şaban - 
ramazan), ay aydınlığı, ay aydı­
nı, ayaz, Kızılay Yeşilay ay yıl­
dız, alem (minare teuesinde), 
alem (beylik nişanesi), Türk bay­
rağı.
Ay — (takvimdeki) bütün ay­
ların isimleri, ayrıca eskiden ni­
nelerimizin kullandıkları ve için­
de «mevlût, aşûra, birinci tövbe, 
ikinci tövbe, berat, bayram, ara­
lık, kurban» gibi sözlerin bulun­
duğu halk dilinde aylar sayıla­
cak. Sonra gene eski takvim ba­
kımından şu isimler: garre, içti­
ma, ihtirak, kıran, mukabele, 
teslis, terbi, tesdis ve ayla güne­
şin ortaklaşa ismi olan: neyyi-
revn.
Başka sözler: ay başı, (iki mâ­
nâda) aylık (maaş), aydan aya, 
aylıkçı, aylıklı, şehr, şehrî, şuhur, 
şuhuru kameriye ve rumiye, şakkı 
kamer mucizesi.
Lûgatçılığa azacık ara verip 
herkesin pek bilmediği — bilmese 
de olur — bir nükteyi anlataca­
ğım: Abdülhamit devrinde maaş­
lar düzenle verilmezdi; fakat Ma­
liye nazın veya muhasebecisi is­
terse geçmiş maaşlar için senedin 
altına bir «verile» yahut «itası» 
yazdı mı parayı almak mümkün 
olurdu. Bir zat pek darda kalmış, 
gidip muhasebeciye yalvarmış, 
fakat birşey koparamamış. Nazıra 
başvurmuş, eşref saate Tasladı­
ğından güçbelâ bir maaşlık ihsa­
na uğramış. Odadan çıkınca, ka­
pıda bekleyen dostlan «Ne oldu?» 
diye sormuşlar. Adamcağız par­
mağını önce Nazırın odasına, ı 
sonra muhasebecininkine doğnı j
uzatarak demiş ki: 
m ı ....... .......................................• ■■■■m
— Bu ayı verdi ama, öteki ayı 
vermedi!
***
ki örneğini yukarıda gör­
düğünüz yeni biçim sözlüğün vü­
cuda getirilmesi belki şimdi size 
kolay gibi görünmüştür ama ka­
zın ayağı öyle değildir. Zira bir 
ana kelimeye raslarsmız, memle­
ketin her tarafından malûmat 
toplamadıkça veya ehlini gidip 
bularak her noktasını ayrı ayrı 
sormadıkça başarmanız imkân­
sızdır.
Meselâ (koşum) gibi.. Araba­
ya koşulan atın sırtına ve başına 
geçirilen bu kayış yığınının bir 
tek parçası yoktur ki halk ağzın­
da adı bulunmasın. Aynca bu ad 
lar yurdumuzun çeşitli bölgele- 1  
rinde de ayrı ayrı anılır, sonra: 
bir yelkenli geminin kelime ola- j 
rak ne’er taşıdığını da bilmeniz ; 
lâzımdır. (Ziraat) sözü altında! 
kaç yüz kelime sıralamak icabet-; 
tiğini de düşünürüz...
Zaten kitabın en büyük fayda­
sı da bize bildiğimizi sandığımız, 
fakat bilmediğimiz pek çok şeyi 
öğretmesinde, liasnımızı zengin­
leştirmekle beraber bu zenginlisi 
herkesin önüne sermesinde r'a- 
caktır. Kendi hesabıma, kçük 
yaştan beri ata bindiğim, araba 
kullandığım halde bir «koşum» 
un ayrıntı adlarını tamamile bil­
mem. Bildiğim başlık, dizgin, 
terbiye, mahmuz, hamut, teker­
lek, kırbaç, kamçı, dingil, yay 
cıvata, ok — uzatmayalım — da­
ha beş on kelimeyi geçmez.
öbür taraftan sözlükte meselâ 
bir (tasavvuf) sözü de gerçek­
tir. Say bakalım «tiri gamze» den 
«şibi zenah a ve «aynel yakin»| 
den «fena filhak» a kadar bütün; 
tasavvuf ıstılahlarını!
Ya (ask) ana sözünün h?.t:r!a 
tacağı kelimeler? Bir kaç yüzü 
bulur; meselâ: «Yavuklu, kapat­
ma, metres, deli .divane olmak, j 
papatya falı açmak, gözü blrşeyi 
görmemek, kapris, yâşe, albeni, 
mâbude» den tutalım da «Ferhat 
ile Şirin» e ve «ah minelaşk ve lıâ- 
latihi - ahrak kalbi bihararatihi» 
ye kadar! Kumru gibi koklaş­
mak ilk görüşte vurulmak», hat­
tâ «muhabbet kuşu» bile unutul- 
mıyacak...
K aldı ki bir (ışık - ziya) sö­zünü tabiat ve sanaat ba­
kımlarından zihinde türetecek, 
üretecek olursak yalnız; bir, iki 
sütunu değil, sözlüğün üç dört sa- 
hifesini kaplar. Öyle ya, bu söz 
kısmına «ziya, nur, şûle, ay­
dınlık gündüz. eleğimsağma, 
şimşek, tanyeri, güneş, şa­
fak, alaca karanlık, seher 
ve yıldız dan başlayarak «aba­
jur, ampul, fanus, kibrit, karpit, 
yakamoz, meş’ale, objektif, ultıa- 
viole, lâmba ve şişesi, fitil, huni, 
mum. kandil gaz, benzin» gibi 
koyacağımız kelimeler sayısızdır.
Ayrıca ışıkla münasebetti «ak­
setmek, sönük, ölü. parlak, göz 
alıcı, ışıldak, yakmak, söndürmek, 
kısmak, yalaz, kör. gölge, saç­
mak, salmak, neşretmek, yaymak, 
aydınlatmak» gibi kelimelerin ve 
tâbirlerin hesabı mı vardır?
Böyle bir sözlüğü başarmakta 
hem zevk vardır, hem bu başarı 
dile ve dildaşlanmıza büyük bir 
hizmettir. Ne edeyim ki benim ne 
kudretim ona yetecek ölçüdedir, 
ne de gündelik çalışmalar yüzün­
den vaktim elverişli ve işim tıkı- 
ı rındadır!.
1 Refik Halid Karay
Amerikalıların batı ceuhestnde Almanlara karşı kullandıkları taı
rilmiş altmış namlulu roket topl
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 5 1 4 ^ 4 8 0 0 6 *


Kelimelerin hatırlattığı kelimeler

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository