Taha Toros Arşivi, Dosya No: 41-Halide Edip-A. Adnan Adıva

Aytaç, Demir

Istanbul Sehir University Repository

Halide Edib Adıvar
68
1884-1964
C-CjO /v  j
B ir  Y a z a r  
B ir  Öykü
D em ir A y ta ç
Halide Edib Adıvar 
ve...
Kabak Çekirdekçi
Halide Edib bir sentez, bir vizyon ve toplumun 
paradokslarına ışık tutabilecek bir kaynaktır ve 
Kurtuluş Savaşı yapıtları ile sınırlandırılmamalıdır. 
Halide Edib’in titizlikle üzerinde durulması gereken 
özelliklerinden birisi, belki de en önemlisi, Doğu 
ile Batı kültürlerinin sentezini yapmada göstermiş 
olduğu olağanüstü başarıdır.
• Demir Aytaç - Bütün Dünya•
K urtuluş Savaşı’nın Türk edebiyatına etkisi deni­lince ilk akla gelen adlar­dan birisi de hiç kuşku­
suz Halide Edib Adıvar’dır. Kurtu­
luş Savaşı’nın ilk romanı Halide 
Edib’in “Ateşten Gömlek”idiı\ Ya­
pıt filme alınmış ve İngilizce, Arap­
ça, Fransızca, Almanca, Rusça, İs­
veççe’ye çevrilmiştir.
Halide Edib, İstanbul’un işgalin­
den sonra iki çoçuğunu İstanbul’da 
bırakmak pahasına Anadolu’ya 
geçmiş ve onbaşı, çavuş, başçavuş 
rütbeleriyle Kurtuluş Savaşı’na biz­
zat katılmıştır. İşte, “Ateşten Göm­
lek” bu deneyimin sonucudur ve 
mutlaka okunmalıdır.
Yazarın Kurtuluş edebiyatı ile 
ilgili yönünü konunun uzmanı
69
B ü tü n  D ü n y a  • O c a k  2 0 0 3
değerli edebiyatçımız Prof. Dr. 
İnci Enginlin bizlere şu biçimde 
öğretmektedir:
/  /  ■ «  ^  iz Halide Edib’in ya- 
• • zılarında belirli bir
J  zaman içinde yaşan- 
^  mış olayları ve onla­
rı yaşayanları, sadece milli değil, 
fakat beşeri ve evrensel boyutlarıy­
la tanırız. Halide Edib’in Sakarya 
Savaşı’nda başkomutan, kuman­
dan, subaylar ve neferleri, millet 
ile birlikte gösteren muhteşem tas­
virleri vardır ki, bugün de onları 
okurken heyecanlanmamak, bize 
bu vatanı bırakmak için savaşanla­
rı saygı ile anmamak imkansızdır. 
Edebiyatımızın en güzel parçala­
rından ‘Duatepe’ ve ‘Kırmızıtepe’ 
adlı röportaj hikayelerinde unutul­
mayacak tablolar yer alır."
30 Ağustos zaferinden sonra, İz­
mir artık ufukta efsaneleşen, sim­
geleşen bir idealdir. Bizim için İz­
mir artık bir kentin adı değil, bir ül­
kü, bir inançtır. Ordu yayından çık­
mış bir ok gibi İzmir’e koşmakta­
dır. İzmir’e koşanlar arasında Hali­
de Eclib de vardır.
“(...) Dağlar gibi şehit mezarları­
nı geçiyoruz. (...) İşte bu siper taş­
larında henüz ıslak duran kızıl kan­
lar arasında, bir tümsek üzerinde 
bir şehit mezarına çarptım. (...) Üs­
tüne fişek kutusunun tahtasından 
bir kitabe konulmuş ve üzerinde 
‘Genceli şehit Hüseyin Avni Efendi’ 
yazılı. Diz çöktüm. İçimdeki kasır­
gayı bu isimsiz güzel için gözyaşla­
rını ile okudum:
Büyük fikirler için ölen ve azap 
çeken insan kalplerinin Allah’a en 
yakın olduklarına iman ettim. 
Genç ve aziz şehit! Kardeş bir
memleketten gelmiş, sen de bizim­
le omuz omuza dövüşmüşsün! Yi­
ne iman mücadelesinin yüce bir 
dağının en yüksek noktasında, İz­
mir kapılarında ebediyyen uyuyor­
sun! Burada, senin şehit mezarını 
Allah’ın kandilleri mavi gökten ay­
dınlatacak ve yanındaki adsız silah 
arkadaşlarınla türbeleriniz bu aziz 
yurdu koruyan ilahi hatıralar gibi 
kalacak. Fakat, gün gelir de bazen 
gökler karanlık, mezarın genç kal­
binin hasret çektiği sevgili hatıra­
larla buraları yadırgar, eziklik du­
yarsa işte o zaman kurtuluşu uğ­
runda kanını akıttığın bu diyarda 
senin için hatırasında bir ana köşe­
si saklayan bir Türk kadını olduğu­
nu hatırla! Ve mezarında beşiğinde 
yattığın günler kadar rahat uyu!..”
H alide Edib’i yalnızca Kur­tuluş Savaşı romancısı olarak sınırlandırmak, yukarıdaki alıntılarda din 
unsurunun ağır basmasından dolayı 
bu yönünü genelleştirmek, kendisi­
ne ve yeni kuşaklara yapılacak bü­
yük bir haksızlık olur. İçinde yetişti­
ği ve eğitimini aldığı İslam dünyası 
dolayısı ile, yazarımız İslam dininin 
üstün değerlerini her zaman ön 
planda tutmuş ve her yapıtında sa­
de bir biçimde yaşatmıştır. O Halide 
Edib’tir ki, “Vurun Kahpeye”de Ça­
nakkale şehitlerimiz için inanılmaz 
güzellikte bir mevlüt okutabilirken, 
Hacı Fettah gibi dini iyi anlamamış, 
yobazların elinde, din unsurunun 
nerelere gidebileceğini en güzel bi­
çimde yakalamıştır.
Halide Edib’in titizlikle üzerin­
de durulması gereken özelliklerin­
den birisi, belki de en önemlisi; 
Doğu ile Batı kültürlerinin sentezi­
70
H a lid e  E d ib  A d ıv a r  v e . . .  K a b a k  Ç e k ir d e k ç i
ni yapmada göstermiş olduğu ola­
ğanüstü haşarıdır. Bu başarıda ye­
tişmiş olduğu ortam ve aile yapısı 
dolayısıyla oluşan köklü bir Doğu 
kültürünün yanısıra, almış olduğu 
eğitim, lisan bilgisi ve kurmuş ol­
duğu dostluklar ile Batı’ya sağlıklı 
açılabilen pencerenin rolü çok bü­
yüktür. Doğu ile Batı gerek toplum 
ve kültür, gerek ise bireysel davra­
nışlar olarak tüm yapıtlarında iş­
lenmiş, ön planda olmadığı kurgu­
larda destekleyici tema olarak ve­
rilmiştir. Batılılaşmaya gönülden 
inanmış bir insan olarak her alan­
da bu savı savunmuştur. Ancak, bu 
kuvvetli inancı, onu hiçbir zaman 
kendi özdeğerlerimizden kopar­
mamış, tam aksine sanatı, müziği, 
dili ve dini ile kendi değerlerimizin 
tamamına sahip çıkmıştır.
Halide Edib bir sentez, bir viz­
yon ve toplumun paradokslarına 
ışık tutabilecek bir kaynaktır ve 
Kurtuluş Savaşı yapıtları ile sınır- 
landırılmamalıdır.
Bana “Tek bir yapıtını söyle” 
derseniz, bir seçim yapmak olası 
olmamasına karşın, ufak birer öy­
kü olan “Kabak Çekirdekçi”, 
“Bayrağımızın Altında” ve “Haya­
limdeki Çocuklar’Tn mutlaka 
okunmasını isterim.
Ölümünün 38’inci yılında 9 
Ocak günü yazarımızı bir kez 
daha sevgi ve saygı ile anıyoruz.»
Halide Edib Adıvar'ın Yaşamından Notlar
•  18 8 4 yılında, İstanbul'da doğdu. •Üsküdar A m erikan K ız Koleji nde  
okudu. •Şükrü Efendi, Rıza Tevfik ve Salih Zeki den  özel dersler a la ra k  
yetişti. • 1901 y ılın da Salih Zeki ile evlendi, Ayetullah ve Hasarı Hikrne- 
tullah ad ların d a  2  çocuk, sah ih i oldu. » İlkyazıların ı H alide Salih ad ıy ­
la yazd ı. •31 Mart olayları sonrasında, yaz ıları dolayısıyla tehdit a l­
tında olduğunu öğrenince M ısır’a  ve İngiltere’y e  gitti, d a h a  sonra yu r­
d a  döndü. •Kız Öğretmen Okulu ve liselerinde öğretm enlik yaptı. 
•1916 ’d a  Cem al Paşa nın çağrısı üzerine Suriye’y e  gitti. •Birçok, oku ­
lun açılm asın a öncülük etti. • 191T  d e  Dr. A dnan A dıvar ile evlendi. 
•Suriye ve L ü bn an ’d ak i Türk orduları çekilince 190S ’d e  İstanbu l’a  
döndü, İstanbul üniversitelerinde batı edebiyatı okuttu. •15 Mayıs 
1919 ’d a  İzm ir’in işgalinden sonra Fatih ve Sultanahm et mitinglerinde 
konuştu ve Sultanahm et m itinginde işgal gücü uçakların ın  tepesinde 
uçtuğu b ir ortam da “H erhangi koşullar altında olursa olsun, h içbir  
kuvvete boyun eğm em ek” üzere dinleyici topluluğuna yem in  ettirdi.
• 1920 ’d e  İstanbul işgal ed ilince A n adolu ’y a  geçti ve Kurtuluş S avaşın ­
d a  ordu hizm etinde çalıştı. •Cumhuriyetin ilan ından  sonra uzun y ıl­
la r Fransa ve İngiltere’d e  çalışm aların ı sürdürdü, iki kez  Amerika'ya 
gitti. •Williamston Political İnstitute’d a  yu varlak m asa konferansını 
yönetti. •Colom hia Üniversitesi’nde m isafir profesörlük yaptı. *1 9 3 9 y ı­
lında yu rda dönen  H alide Edib, İstanbul Üniversitesi, Edebiyat Fakül­
tesi nde İngiliz Edebiyatı profesörlüğü yaptı. • 1950 'de İzm ir’den  b a ­
ğım sız milletvekili oldu. • 1954’te siyasetten ayrıldı ve üniversitedeki 
görevine döndü.  »9 Ocak 1964 ’tey a şa m a  veda etti. •
71
F azlıpaşa yokuşunda akşam olurken, tatlı bir meyille denize uzanan kırmızı damların üzeri kararır, koyulaşan denizin ta kenarın­daki küçük minare, gölgeler içinden garip 
bir tarzda uzanır, uzak görünen ufukların renkli bu­
lutları, siyah siyah gölgeleriyle şehrin üzerine doğ­
ru dağılarak gelirdi.
Fazlıpaşa akşamla siner, çekilirken garip, ince 
bir ses hâkim bir hüzün perdesiyle bu sessizliği yır­
tar gibi çınlatırdi:
"“Kaaabaaak çekirdeği, taaaze taaaze yenir...” 
Karanlık, sessiz evlerden çocuklar önce sönük, 
sonra telâşlı, birbiri arkasından haykırırlardı:
“Kabak çekirdekçi, kabak çekirdekçi!”
Bu dakikalar odamda, arkam pencereye dönük, 
eski koltuğa gömülür otururdum. Gözlerimi kapar,
de, bir akşam sesiydi. Yalnız garip bir cins eksikli­
ği vardı. Bu bir erkek mi, kadın mı, çocuk mu? Se­
sin bu kadar yalvarmaya benzer, hüzne benzer bir 
perdesi olmasa belki ihtiyar bir çingene karısı di­
yecektim. Fakat o kadar zembereği olmayan ve 
özel yüksek perdesi olan bir sesti.
Bu ses, bu sessiz sokakta her zaman bir hayat 
uyandırırdı. Seslenen, gülüşen çocuklarla aralık ka­
pılardan lâkırdıya karışan kadınlar işitirdim. Bilirdim 
ki Fazlıpaşa yokuşundan kadınlar ve çocuklar, hep 
bu sesin arkasından koşuyorlar; belki eğleniyorlar 
belki merhametsiz oluyorlar; fakat her halde bu ses 
sahibini seviyorlar. Kimdir? Merakım, uzun müddet 
beni yerimden kaldınnayacak kadar tembel kaldı.
Günler, belki aylar geçti. İçimdeki akşam manzara- 
lan ve hayatı, bu sese bir parça olarak katıldı. Bir gün 
aynı yokuşta yaşayan küçük yeğenim bana dedi ki:
K abak
dışarıdaki ak­
şamı tekrarla­
yan içimi sey­
rederdim. Es­
mer renkleri, 
sessizlik arka­
sındaki haya­
tıyla akşamın 
ruhunu o ka­
dar iyi ve ez­
berden biliyor­
dum. Bu ses
72
“Eski gazeteleri bana verir misiniz, teyze?” 
Yeğenimi tuhaf bir merakla süzdüm. Kitaplarıyla 
pek dost olmayan bu vahşî ruhlu küçük kızın eski 
gazete merakı bana bir muamma gibi göründü.
“Ne yapacaksın, kızım?”
Karşıda uzun minderde, o da, akşam gölgeleri­
nin içinde bir kedi gibi toplanmış oturuyordu. Sim­
siyah gözlerinin ateşinden, sorumdan hoşlanmadı­
ğını anladım.
“İsmail Hakkı Bey’e vereceğim.”
Kendisi için bir şey ister görünmekten ürken ki­
birli, başıboş bir ruhu vardı ve onun için hemen ce­
vap vermişti.
“İsmail Hakkı Bey kim?”
“Kabak çekirdekçi!”
H emen, “O adam mı?” diyecektim, fakat yeğenimin gözündeki merak ve meydan okuyan öfkeli bekleyiş karşısında sus­tum. Demek, o sesin bir vücudu vardı 
ve küçük yeğenimin hayatında önemli bir rolü 
olan bir insandı.
“O, senin ahbabın mı?”
Başını gururla salladı. Anladım ki bu bir şahsiyet, 
ahbaplığı küçük yeğenimin ruhuna gurur veren bir 
sima. Fazlıpaşa yokuşu çocuklar dünyasındaki ünlü 
kişilerden biri. Onu ürkütmeden karanlıkta tatlı tatlı 
konuşmak yolunu hazırlıyordum.
“Gazeteleri ne yapacak? Kabak çekirdeğimi 
saracak?”
Yanaklarından alev çıkararak başladı. Siyah gözleri 
eğlenip eğlenmediğimi anlak için yüzüme batıp çıkı­
yordu. Ben, yüzümde tabiî bir tebessüm gölgesi bile 
bulundumıayacak kadar ciddî olmuştum.
“Gazeteleri okumak için ister. O vaktiyle kâtip­
miş, kadro harici olmuş, burada evi varmış, satmış, 
Karagümrük’e taşınmış. Kimseden bir şey istemez, 
ama gazeteye dayanamıyor. Hele okula giden küçük 
bir kızı var; o olmasa kendi gazetesini de alır, bu ka­
dar uzaklara da kabak çekirdeği satmaya gelmez. 
Hep sıkıntıyı onu okula göndermek için çekiyor.” 
Boğazında bir yumru ile durdu:
“Bir gün ona vermek için gündeliklerimden 
biriktirdim, sakladım.”
“Aldı mı?”
73
B ü tü n  D ü n y a  • O c a k  2 0 0 3
“Yüzüme bir tuhaf baktı. Galiba gözlerinde yaş 
vardı.” ‘Kızım bu parayı niçin veriyorsun, kabak çekir­
deği parasını verdin’ dedi. Sonra parayı avucuma tek­
rar koydu. ‘Sakın bir daha bir şey almadan kimseye 
para verme, vermek de, almak da çok ayıptır” dedi.” 
Yeğenim çok üzgündü.
“Darıldı diye o kadar korktum ki. Ama ertesi ak­
şam yine bizim kapının önünde durdu, benimle ko­
nuştu. Eski gazeteler varsa okuyacağını söyledi. Ka­
pının önünde gazın (*) altında gazeteyi okuyup gi­
diyor. Şimdi beni çok seviyor ve akşam kızını anla­
tıyor. Bu yıl okulda nakış...”
Artık yeğenimi dinlemiyordum, içimde garip bir 
didiklenme olmuştu. O garip ses sahibini görmek 
istiyordum.
oğuk bir sonbahar ve sonraları boralı bir kış
başladı. Akşamları gölgeler, karanlıklar, de­
nizin uğultusu, Fazlıpaşa yokuşundan bo­
ğuk bir çığlıkla geçen büyük rüzgârlar salta­
natı başlamıştı. Karanlık çökünce heyecanla kabak 
çekirdekçiyi bekliyordum. Onun hayatını o kadar 
biliyordum ki, gündelik adamlar arasında cesaret ve 
yüceliğin bir kahramanı olan bu sade insanın yüzü­
nü görmek bana mutlaka lâzımdı. Fakat bir gün, iki 
gün, hatta haftalar geçiyor, kabak çekirdekçi geçmi­
yordu. Küçük yeğenim de pek meraklıydı. İkimizin 
ortak bir heyecan ve ilgimiz vardı. Akşam Fazlıpaşa 
yokuşunun üzerinden geçerken okul dönüşü bazan 
gelir, yine gölgeler içinde küçük bir kedi gibi büzü­
lür, kabak çekirdekçiyi beklerdi.
Bir akşam kesici, dondurucu bir karayel fırtınası 
arasında zavallı bir sivrisinek inceliğiyle kabak çe­
kirdekçinin sesini duydum. Müsteşar Bey’in evinin 
önündeki parlak ışıkta bir an görebildim.
Önce belki altı olmayan kocaman düğmesiz iki 
potin içinde yürümeye çabalayan değnek gibi iki 
çıplak ayak göründü; sonra etrafında parça parça 
pantolonu sarkmış iki bacak hareket etti. Çöp gibi 
boynun içinde kaybolduğu eski geniş bir redingot 
kalıntısı elektrik içinde belirdi, rüzgârla dağılan uzun, 
vahşî bir kır sakal ortasında zavallı, ince, mavi, hasta 
bir yüz, rengini kaybetmiş, bozulmuş bir fes altında 
öne doğru eğilerek arkasında götürdüğü ağzı bağlı 
kabak çekirdeği çuvalını çekmeye çalıştı.
74
Sesini ve kendini sürükledi geçti. Bir projektör 
içinde bir insan görmüş gibiydim. Dimağımda iki acı 
uç battı kaldı. Saat sekizdi ve kıştı. Kabak çekirdeği 
satarak Fazhpaşa’dan Karagümrük’e gidecekti.
Ertesi gün kar başladı. O günlerde bir akşam, ye­
ğenim soğuktan kızarmış gözleri ve burnuyla geldi. 
Ürkmesin diye lâmbayı yakmadım.
“İsmail Bey geldi.”
Uzun bir sessizlik, sonra yine:
“Dün akşam bizim kapının önünde gazın altında 
oturdu, kendi kendine yine uzun uzun sayıkladı.”
“Ne dedi?” dedim.
‘“Bir liram olsa, kabak çekirdeği alsam, üç yüz 
kuruş kazanır mıyım, kazanamaz mıyım?’ diyordu. 
Galiba hasta. Tuhaf tuhaf konuşuyor. Karların üstü­
ne çökt'ı çöküveriyor.”
“Acaba üç yüz kuruşu ne yapacak?”
“Okula kızını takunya ile almıyorlarmış. Hoca, 
‘Ayakkabı almazsan gelme’ demiş.”
“Ya!”
“Bir de, şimdi, yavaşça kulağımıza, kabak çekir­
değine para yerine ekmek vermemizi istiyor.”
Yüzümü yeğenimden saklamak ihtiyacında idim. 
Yüzümü cama yapıştırdım. Müsteşar Bey’in borada 
titreyen parlak elektriğine baktım. Belki yeğenim de 
yüzüne bakmadığıma minnettardı. •
K a b a k  Ç e k ir d e k ç i
(*) E skiden  İstan bu l so ka k la r ı h a v a g az ı lam basıy la  
ışıklandırılırd ı.
Halide Edib Adıvann Yapıtları
• “Seviye Talip" • “R a ik ’in A n n esi” • “H a n d a n ”
• “Yeni T u ran " • “M ev’ııd H ü kü m ”  • “Ateşten
Göm lek.” • “.K alp A ğrısı” • “Vurun K a h p ey e”
• “Z eyno’nun Oğlu” • “Sinekli B a k k a l "  •  “Yol Palas 
Cinayeti” • “Tatarcık.” • “Sonsuz P an ay ır” • “D öner 
Ayna" • “Akile Hanını S okağ ı ”  • “H ayat P arça la r ı” 
• “Cıbıl K ız ” • “Sevda Sokağı K om ed y ası” 
(Cumhuriyet gazetesin de tefrika. 1959). • “Ç aresaz” 
(Cumhuriyet gazetesin de tefrika, 1960), » “Kızıl 
H ançerler” (Hayat dergisinde tefrika, 1964), Öykü 
kitapları: • “H arap M abetler” • “D ağa Çıkan Kurt ”•
75
Taha Toros Arşivi


Halide Edib Adıvar ve kabak çekirdekçi

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository