Taha Toros Arşivi, Dosya No: 87-Refik Halit Kara

Ertop, Konur

Istanbul Sehir University Repository

Büyük Yapıtlarımız
R. H. K aray’ın “Memleket H ikâyeleri”k.itabıyla 
A nadolu  insanı, A n a d o lu ’daki yaşam  
ilk kez  ve ustaca g ö z önüne serildio ¥  A t-
Refik Halit Karay’ın 
“Memleket Hikâyeleri”nde 
Anlattığı Memleket
•Konur Ertop - Bütün Dünya•
R efik Halit Karay’a İkinci Meşrutiyet’ten sonraki çalkantılı dönemde, “Kirpi” takma adıyla ya­yımladığı siyasal mizah 
yazıları ün kazandırmıştı. Yöne­
timdeki İttihat ve Terakki Fırka- 
sı’na ağır eleştiriler yönelten bu 
yazıları, Mahmut Şevket Paşa’nın 
öldürülmesi üzerine İstanbul’dan 
sürülen sekiz yüz kişi arasında 
onun da yer almasına yol açtı. Yir- 
mibeş yaşından otuz yaşına dek 
Sinop, Çorum, Ankara, Bilecik’te 
sürgün olarak yaşadı. “Memleket 
Hikâyeleri” (1919) kitabında birço­
ğu onun sürgündeki gözlem ve 
değerlendirmelerinden beslenen 
öyküleri yer alır.
Kozyatağı’nda bir köşkte yaşa­
yan, Galatasaray Sultanisi’ni bitir­
miş İstanbullu bir yazarın sürgüne 
gittiği Anadolu’da “memleket”i 
keşfetmesi, bu çevreyi anlatması,
burada kaynaşan sorunları dile ge­
tirmesi önemli bir gelişmeydi.
Ancak yine “Memleket Hikâye­
leri” kitabında yazarın sürgünden 
3-4 yıl önce yazılmış, 1909-1910 
tarihlerini taşıyan, kırsal kesimi 
canlandıran, buradaki insanları 
anlatan, onların sorunlarını ele 
alan öyküleri de vardır. Bu öykü­
ler Aydın, İzmit, Bursa gibi kent­
lerde kırsal kesim insanları, onla­
rın sorunları konu edinmektedir.
Sürgün, öykücünün daha yay­
gın çevreyi, daha geniş sorunları 
gözleyip anlatmasını sağlamıştır. 
Bu öykülerin dili sade, anlatımı 
akıcı, kurguları sağlamdır.
Sürgündeki öykücü ezilen ka­
dınları, çıkarcı din adamlarını, acı­
masız ağaları, sorumsuz yönetici­
leri anlatmaktadır. Ancak ele aldı­
ğı çevrelerde kaynaşan insanlara 
yaklaşımında Cumhuriyet döne­
minde köyden yetişmiş yazarların
59
Bütün Dünya • Ekim  2002
tutumundan oldukça ayrılır. Köy 
Enstitüsü çıkışlı yazarların sıcak, 
sevecen, çevreyi ve kırsal kesim 
insanını sahiplenen hoşgörülü 
yaklaşımından pek iz yoktur bu 
öykülerde:
“Bu kasaba gayet geri, gayet 
uyuşuk, şevksiz kalmıştı. Ne 
gençlerinde hayatın ilk tadlarını 
duymaktan gelen bir iştah, bir ha­
raret; ne de ihtiyarlarında rahat 
bir yaşlılığın verdiği çubuklu, hi- 
kâyeli bir keyif...
Kadınlar ise taş gibi hissiz, kü­
tük kadar ha- 
raretsiz ve 
d o n u k tu la r.
(...) Uzun, 
bıktırıcı bir 
ömür sürü­
yorlardı. Lâ­
kin ne kadar 
heyecansız , 
ne derece 
uyuşuk bir 
ömür...
Bol bol 
evlenmekten 
ve sık sık do­
ğurmaktan başka ömürlerinin tadı, 
acısı yoktu” (“Yatık Emine”).
Folklordan büyük ölçüde bes­
lenen, halk sanatını yücelten gele­
cekteki kuşakların tutumuna da 
uzak durmaktadır öykücü:
U  A ğır, uyutucu bir hava-
/ »  ya uydurulmuş yayık
/  1  şiveli bir anlamsız
l  ^  türkü, kasabanın en
seçme türküsü şimdi 
ahırın, tozlu bir eşya gibi oynatıl­
dıkça insanın nefesini tıkayan kir­
li havasını sarsıyordu: Gesi bağla­
rında bir top gülüm var /  Hey Al­
lahtan korkmaz sana bana ölüm 
var” (“Sarı Bal”).
Öykücü usta bir gözlemcidir; 
ancak çoğu kez elindeki gereci, 
kendi anlatacaklarına uygun say­
dığı biçimde kullanır. Bu yüzden 
gerçekliğe yan çizdiği de olur: 
“Harman sonunda ambarlarını 
tahılla doldurup kilerlerine pastır­
malarını, avlularına odunlarını istif 
ederi halk, hükümet konağı altın­
daki sıra kahvelere toplanırlar, ge­
vezelik ederek kışı tasasızca karşı­
larlardı. (...) İri saç sobaların nar 
gibi kızardığı 
k a h v e l e r d e  
t o p l a ş a r a k ,  
ocaklar ında  
kütükler alev­
lenen yer 
o d a l a r ı n d a  
hindi doldu­
rup birbirleri­
ne ziyafetler 
çekerek ken­
di âlemlerin­
de kaygusuz 
yaşarlar, sınır­
larından öte­
sini düşünmezlerdi” (“Yatır”).
Canlandırdığı halk adamlarının 
sıradan kişiler olmalarına karşın 
başkalarına uymayan, merak 
uyandıran yanları da vardır. Bu 
ayrılık örneğin “Küs Ömer” öykü­
sünde bir kişilik özelliğidir:
“Ömer herkese benzeyen bir 
adam değildi...” Çocukluğunda 
güreşirken sırtı yere geldi diye bü­
tün bir yaz kasabaya uğramadan 
kırlarda dolaşmış, arabacılık eder­
ken başkasının atları onunkileri 
geçti diye atları da arabayı da sat­
mıştır. Karısının baba evinden ge­
tirdiği “pehlivan kaz”, Abbas’ın
Öykücü usta 
bir gözlemcidir;
ancak çoğu kez 
elindeki gereci, 
kendi anlatacaklarına 
uygun saydığı
biçimde kullanır.
60
R e fik  H a lit K aray 'ın  "M em leket H ik âye ler in d e  A n la ttığ ı  Mem leket
“Hödük”üne yenilince bunu ken­
dine yediremeyen Ömer, kasaba­
dan çekip gider. Kiraladığı hama­
mı odun kıtlığında kapatmaktan 
kurtarmak için, uydurduğu düşü 
Abdi Hoca’ya yorumlatan, böyle- 
ce, içinde bir yatır bulunduğu için 
dokunulamayan çam ormanınının 
yağmalanmasına yol açan “İliştir 
Nuri” ise onuruna düşkün “Küs 
Ömer”den alabildiğine farklı kur­
naz, çıkarcı bir adamdır.
“Yatık Emine”, “Çiçek Emine”, 
“Sarı Bal” gibi kadınlar “uygunsuz 
takımından”dır. Bu kadınlardan 
bazıları -beklendiği gibi- olumsuz 
tiplerdir: “(Hacı Mustafa Ağa) Ka­
sabanın en namlı kahpesini (...) 
Çiçek Emine’yi (...) köye getirmiş­
ti. Asıl karısı beşik, ocak başında, 
gübreler içinde, öküzler, manda­
lar arasında evin kaba işlerini gö­
rürken Çiçek Emine (...) gelin gibi 
yaşardı.” (“Koca Öküz”); “Tahmi- 
soğlu Feyzi ona sade altın zil de­
ğil, inci işlemeli, sim telli ne fistan­
lar yaptırmıştı... Zavallı delikanlı 
parayı yiyip bitirince Reji kolcusu 
yazılmış ve çerkeslerle olan bir 
kavgada belkemiğinden vurularak 
tam yedi yıl kötürüm yaşamıştı, 
sonra verem imdadına yetişip kur­
tulmuştu. Sarı Bal kasabanın fela­
ketiydi” (“Sarı Bal”).
İl merkezinden sürgün gönde­
rilen düşkün kadın Yatık Emine 
ise onlara hiç benzemez; çileli bir 
yaşam sürerek acı bir ölüme sü­
rüklenir. Kasabalılar ona karşı acı­
masız, anlayışsız davranırlar: “Aç, 
çıplak, fırınlar, bakkallar önünde 
çarşıyı kovula, sövüle dolaşıyor, 
bazan da bostanlarda, kırlarda ya­
tıp kalkıyordu. Ara sıra sataşanlar 
oluyordu; açlıktan gözleri kararan
bu gücü tükenmiş, bitkin kadına 
sadaka vereceklerine laf atıp geçi­
yorlar, gülüşüyorlardı.” Erkeklerin 
tutumunu kasabanın kadınları da 
paylaşmıştır: “Emine’nin bir bohça 
gibi dışarı fırlatıldığı görüldü. O 
hiç ses çıkarmıyor, elleriyle başı­
nı esirgemeye çalışarak yerde yatı­
yordu. Öbürleri, sanki bu sessiz, 
hareketsiz vücut onları ısırıyor, so- 
kuyormuş gibi korka korka haykı- 
rışarak, durmaksızın nalınlı ayak­
larıyla vuruşturuyorlardı.”
• •
Ö ykülerde sorumsuz, çıkarcı yöneticiler kendini gösterir. Ab- dülhamit döneminde 
aydınlara baskı uy­
gulandığı anlatılır. Memurlar ken­
dilerinden beklenen hizmeti ver­
mezler: “Suya sabuna dokunan iş­
lere karışmadıklarından yıllarca 
yerlerinde kalırlar. (...) Zaten ço­
ğu eski dönemin hoş görmediği, 
mağdur ederek gönderdiği kim­
selerdi. Yükselme umudu da ol­
madıklarından resmi işlere önem 
vermezler, zevklerine bakarlardı” 
(“Şeftali Bahçeleri”). Başlangıçta 
iyi işler yapmaya niyetlenenler de 
kendilerinden öncekilere ayak 
uydururlar: “Önergeler, kararlar 
çoktan ihmal edilmişti. Zaten ça­
lışmaya, kendisini dinlemeye 
vakti kalmıyordu. (...) Geçen 
günlerdeki hizmet, imar, ıslahat 
gibi fikirlerini hatırladıkça nargi­
lesini gürleterek gülümsüyor, ar­
kadaşlarına kendini mazur gös­
termek için:
“Toyluk, ne yaparsın?., diyor­
du” (“Şeftali Bahçeleri”).
Görevliler, ellerine düşenlere 
zorbaca davranır: “İki jandarmaya
61
Bütün Dünya » Ekim  2002
tutturup kılıcının kabzasıyla onu 
bir iyi döverken:
“Geldiğin gün sana uslu otur, 
yoksa kemiklerini kırarım dedim- 
di; al işte...” diye söyleniyordu. 
Her vuruşta biraz daha dinginleşi­
yor, yatamadığı bu kadını döv­
mekten sanki tad alıyordu. (...)
Bir jandarma geldi, kımıldama­
ya gücü olmayan Emine’yi ite, söve 
önüne kattı, şehrin dışındaki hapis­
haneye götürdü. Yolda iki defa 
düşmüş, fakat jandarmanın akıl al­
maz bir ahlak­
sızlıkla şurasına 
burasına attığı 
çizmelerin al­
tında, kamçı 
zoruyla kalkan 
ağır hareketli 
bir at gibi bur­
nundan kor­
kunç sesler çı­
karıp soluyarak 
kendini topla­
yabilmişti. (...)
Bir gün sa­
bahtan akşama 
kadar polis ko­
miserinin kapı­
sında bekledi. Kapı aralığından, 
Yatık Emine’nin şekli gözüne iliş­
tikçe herif içeriden:
“Kırk gün beklesen nafile...” 
diye haykırıyordu.
B
ir aralık polislerden bi­
ri, yeni kaydolmuş 
genç bir çocuk, merha­
mete geldi, çantasını 
açtı, bir kuruş çıkardı. 
Bir kuruş koca bir ekmek demek­
ti. Lâkin nasılsa bu sadaka hazırlı­
ğı çabuk komiserin gözüne ilişti; 
tutuşmuş gibi bir hamlede gözle­
62
ri dönmüş, kendisini dışarı attı: 
“Verme, verme” diye bağırdı... 
Emine’nin uzattığı el boşta kal­
dı” (“Yatık Emine”).
Bilgisiz, ikiyüzlü, yalancı din 
adamlarıyla karşılaşılır. Camiike- 
bir’in azametli, sofu imamı gece 
bir yosmanın evinde basılmıştır 
(“Sarı Bal”). Müezzin minareye 
çıkmaksızın son cemaat yerinde 
ezanı aceleyle okur (“Küs Ömer”). 
Boş inançların sözcülüğünü yapar, 
halkı kandırırlar. Abdi Hoca fren­
giye nefes 
eder, tütsü ya­
par: “Deprem
gibi, kolera ve 
savaş gibi fela­
ketleri önceden 
haber vermek, 
kışın şiddetini 
yazdan, yazın 
kurağını kıştan 
anlamak gibi 
k e r a m e t i m s i  
halleri onu yal­
nız köyde de­
ğil, kaza içinde 
bile etkili bir 
yere çıkarmıştı” 
(“Yatır”). Kabak Kadı, ölen bir yol­
cunun Hicaz’a vakfedip gönderil­
mesini istediği sekiz altınla boz 
eşeğin üstüne yatar (“Boz Eşek”).
Hükümet görevlilerinin çevre­
sini çıkarcı ağalar sarmıştır. Bunlar 
görevlilere çıkar sağlayarak kendi 
işlerini yürütürler. Hacı Mustafa 
Ağa böyle biridir: “Vaktiyle İstan­
bul’da jandarmalık etmiş, bir süre 
emini yanında Hicaz’a gitmiş, ha­
cı olmuş, gözü açık, hilekâr bir 
adamdı. Mal müdürü, vergi kâtibi, 
evkaf memuru gibi her zaman işi­
nin düşeceği nüfuzlu adamlarla
Hükümet
görevlilerinin
çevresini çıkarcı 
ağalar sarmıştır.
Bunlar görevlilere
çıkar sağlayarak 
kendi işlerini 
yürütürler.
R e fik  H a lit  K a ray'ın  "M em leket H ik âye ler in d e  A n la ttığ ı Mem leket
senli benli konuşur, odalarına uğ­
radıkça baş köşede ikram görür­
dü. Zira haftada bir, kasabanın pa­
zarında bunlardan her birisinin 
kapısını çalar, içeriye ‘Fırını iyi 
olur, afiyetle yiyiniz!’ diye bir yağ­
lı oğlak, yahut ‘Küçük paşamızı 
eğlendirsin, maskara şeydir!’ diye­
rek kuyruğu beyaz, vücudu kara 
bir kuzu bırakır, giderdi. (...) Uğ­
rayıp içeriye canlı cansız her hafta 
bir hediye bıraktığı kapıların hi­
mayesiyle tarlalarını başkalarının 
zararına genişletmiş, su vakfına 
mütevelli olmuş, eski vergi borçla­
rını kapatmıştı. Mustafa’nın evine 
tahsildar uğrayamaz, jandarma so- 
kulamazdı” (“Koca Öküz”). Külah- 
çızade Hilmi Ağa çıkarcı eşraf tipi­
nin başka bir örneğidir: “Memle­
ketin o kadar eski, itibarlı bir aile­
sine mensuptu ki devri sabıkın bu 
ihtiyatkâr hükümetinden daima 
yumuşak, geçiştirici muamele gö­
rür, fakat buna karşılık Hicaz de­
miryoluna para toplanmasında, 
eşkıya takibinde etkili yardımı 
olurdu; dayılarından biri de Yıl­
dız’da bekçibaşı idi” (“Sarı Bal”).
Halka hizmet verecek kurulu­
ların durumu içler acısıdır: “Avlu 
biraz asitfenik, biraz aptesane ve 
çirkef kokuyordu; hava değişimi­
ne gelen askerlerden ölen çoktu; 
delik tıkandığından teneşirin sa­
bunlu suları etrafa taşıyor, her za­
man yenisi döküldüğünden batak 
bu kızgın güneş altında bile kuru­
muyordu” (“Yatık Emine”).
R efik Halit sürgün dönü­şü -daha evine doğru dürüst yerleşemeden- kendisiyle “Diyorlar ki” kitabındaki konuşmayı 
yapan Ruşen Eşrefe, sanat anlayı­
şını şöyle açıklamıştır:
“Biz lisanı bulduk. Şimdi halkı 
öğreneceğiz ve adileşmeden ken­
dimizi halkla meşgul edeceğiz. 
Bize bir Rus edebiyatı lazım. Yani 
halkın acılarına iştirak eden, ihti­
yaçlarını duyan, emellerine bir şe­
kil veren edebiyat...”
“Memleket Hikâyeleri” tam da 
bu doğrultuda kaleme alınmıştır.»
^  Renkli öğretmene Renkli öğrenci...
Renkli kişiliğiyle ve düşük not vermesiyle öğrencileri arasında 
özel bir üne sahip olan felsefe öğretmeni, sınav yapacağı gün öğ­
rencilere önce, kağıt ve kalemlerini hazırlamalarını söyledi, sonra 
da sandalyesini kaldırdı, masanın üzerine koydu.
"Sınav sorumu soruyorum" dedi. "Bu sandalyenin var olmadı­
ğını kanıtlayınız."
Sınav kağıtlarını okuduktan sonra "sıfırcı" öğretmen, bu konu­
daki ününe gölge düşüreceğini bilmesine karşın, kendini tutama­
dı, öğrencilerinden birinin kağıdına, yü z  üzerinden y ü z  not verdi.
Öğrencinin sınav kağmda yalnızca şu iki sözcük vardı:
"Hangi sandalyenin?"•
Gönderi: Sinem Şahinoğlu 
Bütün Dünya-Bizbize
63
Taha Toros Arşivi


Refik Halid Karay'ın Memleket Hikayeleri'nde anlatığı memleket

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository