Taha Toros Arşivi, Dosya No: 41-Halide Edip-A. Adnan Adıva

Enginün, İnci

Istanbul Sehir University Repository

"7
HALİDE EDİB’İN PROFESÖR ARNOLD TOYNBEE’YE 
YAZDIĞI BİR MEKTUP
İnci Enginlin
Halide Edib Adıvar zengin tecrübelerle dolu, uzun ömrü boyunca, birçok meş­
hur şahısla tanışmış, dostluklar kurmuştur. Son devir yazarlarımızın hatıratlarında 
bu münasebetlerden sık sık bahsedildiği gibi, onun bu şahıslardan bazılarıyla mek­
tuplaştığı da bilinmektedir. Yakın zamana kadar Halide Edib’in 1919 da Atatürk'e 
yazdığı “Nutuk”ta yayımlanan mektubu tek örnek olarak kalmıştı1. Ancak araş­
tırmalarım sırasında, Prof. Dr. Bedi Şehsuvaroğlu’nun arşivinde, Halide Edib’in 
1931 de eşi Adnan Adıvar’a yazdığı iki mektubunu2 ve kendisine gelen birçok mek­
tupları buldum3. Bu mektupların sahiplerinin hâlâ hayatta olup olmadıklarını bil­
mediğim gibi, hayatta olanların da şimdiki adreslerini henüz tesbit edemedim.
Bulduğum mektuplardan birisi, meşhur tarihçi Prof. A. J. Toynbee’den Dr. 
Adnan Adıvar’a yazılmıştır. Toynbee’nin oğlu Tony’nin vefatı üzerine Adnan ve 
Halide Adıvar çiftinin çektikleri bir telgrafa cevap olan 27.3.1939 tarihli bu mektup­
ta Toynbee, Adnan Bey ve Halide Hamm’ın Tony Paris’te iken ona karşı göstermiş 
oldukları ilginin, öteden beri Toynbee ailesinin kendilerine karşı duydukları sevgiyi 
arttırdığını ve bu nezaketi asla unutmadıklarını belirtir.
Prof. Toynbee, kendisine Halide Edib’in mektuplarının bulunup bulunma­
dığını sormak için yazdığım mektuba cevap olarak, kendisinde bulunan Halide Edib
1. lü rk  Dili Mektup özel Sayısı’nda (nr. 274, Temmuz 1974) Atatürk’e yazılan mek­
tubuyla birlikte Sami N. Özerdim’e gönderdiği 28. 11. 1955 tarihli kısa bir mektup ya­
yımlanmıştır (s. 25).
2. Bu iki mektup Hisar dergisinde yayımlanmıştır, nr. 124, 125, Nisan-Mayıs 1974, s. 
22-25 ; 19.
3. Bu mektuplardan Yakup Kadri Karaosmanoğlu’nunki yine Hisar dergisinde ya­
yımlanmıştır, nr. 122, Şubat 1974.
164
ve Dr. Adnan’la ilgili bazı evrak göndermişti4. Bunları göndermek ve yayımlama­
ma müsaade etmek lutfunda bulunmuş olduğu için hatırasını saygıyla anarım.
Halide Edib’in 20 Şubat 1949 tarihinde Toynbee’ye yazdığı mektup İngi­
lizcedir. Aşağıda bu mektup İngilizce aslı ve tercümesiyle birlikte verilecektir.
Mümkün olur ve yaptığım teşebbüsler sonucu Halide Edib’in kendilerine 
yazdığı mektupları da bulabilirsem, ilerde, Nevinson, Herman Keyserling, Dwight, 
Dixon, Gates, Sarton, Isabel Fry ve Hindistan’ın bağımsızlığına kavuşması ve Müs­
lüman unsurun eğitilmesi hususunda büyük rol oynayan Dr. Ansari, Prof. Muceeb, 
Dr. Zakir Hüsein gibi şahısların hâlen elimde bulunan mektuplarını da Halide Edib’ 
in cevaplarıyla birlikte yayımlamağı ummaktayım.
4. Halide Edib’in mektubu dışındaki yazışmalar şunlardır: Walter L. WrightJr., Prof. 
Toynbee’ye yazdığı Haziran 12, 1930 tarihli mektupta iki yıldır Türkçe çalıştığı ve yeni 
rejimi tanırken eskisi hakkında bir çalışma hazırladığını bildirerek, Di. Adnan’ın kendi­
sini takdim eden mektubunu sunar.
Dr. Adnan 6 Haziran 1930 tarihli Fransızca mektubunda, Princeton’dan Dr. 
Wright’i takdim eder. Dr. Wright’in “ La Cause de Decadences des Nations” adlı bir 
eser yazmakta olduğunu belirtir. Bir zamandan beri de Ecole Nationale des Langues 
Orientales’de Türkçe hocalığı yaptığını haber verir.
Toynbee, 18 Mart 1946 da, Dr. Adnan’ın 28 Şubat 1946 (bu mektup elimizde de­
ğildir) tarihli mektubundaki ricası üzerine Prof. Dr. Reşit Rahmeti Arat’a, British Mu- 
seum’da Sir Aurel Stein tarafından bırakılan malzeme üzerinde yapacağı çalışmalara yar­
dımcı olmasını isteyen bir notu Mr. Montagu-Pollock’a gönderir.
Adnan Bey’e verdiği 12 Nisan 1946 tarihli cevapta ise Uzak-Doğu ve Batı medeni­
yetleri -ki aralarına Islâm medeniyeti de dahildir- arasındaki kültür münasebetleri bakı­
mından, milletler arası önemi haiz bulunan eski Türkçe sahasında araştırmalar 
yapacak olan Reşit Rahmeti Arat’a her türlü yardımı vaad eden ve Islâm Ansiklopedisi 
Türkçe versiyonunun çıkmasından memnuniyetini belirten Toynbee kendisinin hâlen 
savaş dolayısıyle devlet hizmetinde bulunduğunu ve yakında Study of History ve Survey of 
International Affairs üzerindeki çalışmalarına dönme umudunu bildirir.
14 Şubat 1954 tarihinde İngilizce yazdığı mektubunda ise Dr. Adnan, Toynbee* 
nin kızkardeşi Prof. J. Toynbee ile tanışmaktan memnuniyet duyacaklarını bildirerek 
telefon numarasını verir. “Bizans’ta yüksek okullar” adlı tebliğini ilgi çekici bulan 
Toynbee’ye memnuniyetini ifade ederek bu mektubu “çok kötü İngilizcesi” ile yazma 
sına sebep olarak Halide Hanım’m soğuk algınlığından yatmakta oluşunu gösterir.
Toynbee de 30 Nisan 1954 tarihli mektubunda, kızkardeşine gösterdikleri nezaket 
ve hazırladıkları imkânlardan dolayı Halide Edib ve Dr. Adnan’a teşekkürlerini bildirir.
165
Antalya Ap. Koca Ragıp Sokak 
Laleli, İstanbul 
Turkey
February 20, 1949
Dear Prof. Toynbee,
We were both very happy to have your kind letter, and Adnan was more than 
happy over your kind words. Whether we ever meet again in this life or not, both of 
us will treasure the memory of your visit to Turkey. Adnan is on the road to comp­
lete recovery, moves about in the flat, and writes his articles in bed as usual, very 
biting ones too.
The winter has been exceptionally severe and it still snows or drizzles most of 
the time. Every one has been in bed (except myself) with some sort of nasty cold.
Olivier’s “Hamlet” has been the last craze in Turkey, everyone goes to see it 
including the backstreets, even myself who has not been to a show for more than a 
year. Seeing Olivier and meeting different writers and intellectuals from the Unesco 
or independently makes one feel a strange soul-obsession which takes hold of our 
own public which I had thought soul-proof these last years. Most of the serious 
kind of books published within the last ten years gives one the same impression. 
Curiously enough I myself went throu’ that sort of soul-obsession many years ago 
when it was hardly evident in Europe or in America. The only need the world seemed 
to have was speed, or a good time. It was this that had made me write (in English) 
the “Masks or Souls” in 1935 after a short visit to my country at a time when my 
eldest sister was dying. I’ve re-read the English version these days and am sending 
you the MS. My agent’s idea in 1935 was that it was not the sort of stuff which would 
attract the English readers. Both Russians and Germans (he told me) were very 
eager to take it then, but 1 refused, knowing that they would turn it into an ideolo­
gical propaganda. In 1940, after my return to Turkey, a very much modified Tur­
kish version of it was serialised in Yedi Gun (a weekly) and it appeared in book 
form in 1943.
At the moment I feel that the psychological atmosphere for such a play is favou­
rable. Hence would it be too much to ask you to read it and let me have your opinion 
on the subject ? It seems to me that with Olivier Laurence acting Nassir-ed-din 
Hoja’s or Shakespeare’s part would make it a success in England, especially in Ame­
rica.
166
In typing the copy to send you I’ve added a few sentences to the scene in Hea­
ven where the League of Human Affairs meet. Hitler’s Ghost and the Atomic bomb 
to be insinuated, I thought.
My own film will be out in March. The little house is finished at last and we may 
move in June-Inshallah !
I hope I’ve not asked you too much-but if it amuses you to go thro’ it please 
don’t spare me if your opinion is not favourable. An Englishman’s view (specially 
of your intellectual standing) would be of great help in taking a decision as to whet­
her I should try my publishers once more or put the English version away for good.
With love from us both to both of you, and kindest greetings for a happy 1949.
Yours very sincerely 
Halide Edib
P.S. 1 am sending the T. version as well for I think the young artist’s idea of Nassir- 
ed-din Hoja’s Tomb at Akshehir on the cover where the animal spirits meet is good. 
P.S. I was not able to finish the typing, and had to get some one else (to) do it. Hence 
the letter remained for more than a month on my table. Dr. Adnan has left for An­
kara two days ago and he has thrown himself into the whirlpool of parliamen­
tary life again.
The film has appeared and no other film has made such a hit. Tho’ far from 
the perfection of European films, the people of Adapazari have all acted and it ref­
lects the life of the struggle we have been thro’ twenty five years ago very realisti­
cally. The musical parts are especially good.
H.E.
Antalya Ap. Koca Ragıp Sokak 
Laleli, İstanbul 
Şubat 20,1949
Aziz Prof. Toynbec,
Nazik mektubunuz ikimizi de çok sevindirdi ve nazik sözleriniz Adnan’ı tarifsiz 
derecede memnun etti. Bu dünyada bir daha karşılaşsak da karşılaşmasak da, Türki­
ye’ye yaptığınız ziyaretin hatırasını ikimiz de saklayacağız. Adnan tamamiyle iyileş­
me yolunda, evin içinde dolaşıyor ve mutad üzre yatakta makalelerini -pek acı olan­
larını da- yazıyor.
167
Kış beklenmedik derece sert geçmekte ve hâlâ çoğu zaman kar yağıyor veya 
serpiştiriyor. Ben hariç, herkes bir çeşit tatsız soğuk algınlığından yattı.
Olivier’in Hamlet’i Türkiye’deki son heyecan5; arka sokaklar dahil, herkes 
filmi görmeğe koştu, hattâ, bir yıldan beri bu tür temâşâlara gitmeyen ben bile.
Olivier’i görme ve Unesco’ya mensup ve dışındaki entellektüel ve yazarlarla karşı­
laşma, son yıllarda kendi halkımızın da yakalandığını sandığım ruh katılığının yerini, 
bir nevi garip bir şekilde, ruh ile ilgili musallat fikirlere bıraktığı hissini insanda uyan­
dırıyor. Son on yılda basılan ciddi tür kitapların çoğu da aynı intibaı veriyor. Garip­
tir ki, ben kendim de, çok yıllar önce Avrupa ve Amerika’da henüz görülmediği 
sırada, bu tür musallat bir ruh fikrini yaşamıştım. Dünyanın yegâne ihtiyacı sürat 
veya iyi vakit geçirme gibi görünüyordu. 1935 te büyük ablam ölürken, ülkeme yap­
tığım kısa ziyaretten sonra beni “Maske ve Ruh”u (İngilizce olarak) yazmağa sevk 
eden buydu. Bu günlerde İngilizcesini yeni baştan okudum ve size metnini gönde­
riyorum. 1935 te nâşirimin fikri, bunun İngiliz okuyucusunu cezbedecek cinsten 
olmadığıydı. Bana söylediğine göre, gerek Ruslar gerek Almanlar, kitabı almağa 
pek hevesliydiler, fakat onu ideolojik bir propagandaya çevireceklerini bildiğimden 
reddettim. 1940 ta, Türkiye’ye dönüşümden sonra pek çok değişikliğe uğramış 
Türkçe tercümesi, haftalık Yedigün’de tefrika edildi ve 1943 te de kitap olarak çıktı6.
Şu sırada, böyle bir piyes için psikolojik atmosferin hazır olduğunu hissedi­
yorum. Bu sebeple kitabı okumanızı, ve bana bu mesele hakkındaki fikrinizi bildir­
menizi rica edebilir miyim ? Bana öyle geldi ki, Nasreddin Hoca veya Shakespeare 
rolünde Olivier Laurence’ın oynamasıyla eser İngiltere’de bilhassa Amerika’da bü­
yük başarı sağlayacaktır.
Size göndereceğim nüshayı daktilo ederken, Cemiyet-i Akvam’m toplandıkları 
Cennet sahnesine birkaç cümle ekledim. Hitler’in Hortlağı ve Atom Bomba’sının 
eklenmesi gerektiğini düşündüm7.
5. Laurence Olivier’in 1948 de çevirdiği Hamlet filmi İstanbul’da Ocak 1949 da oyna­
mıştır. Vatan, nr. 2735, 4 Ocak 1949 daki ilk ilân fasılalarla tekrarlanır. Filim hakkındaki 
bir yazı için bk. “Laurence Olivier’in yeni şaheseri Hamlet”, Vatan, nr. 2740, 9 Ocak 
1949.
6. “Maske ve Ruh”, “ Maskeli Ruhlar” adı ile Yedigün’de 1937 de yayımlanmıştır 
(nr. 240-266, 13 Birinci Teşrin 1937 - 12 Nisan 1938. Kitap olarak “Maske ve Ruh” adıyla 
1945 te basılır. Remzi Kitabevi, İstanbul 96 s.
7. Bir kısmının 1936 da Hindistan’daki bir süreli-yayında tefrika edildiğine dair bazı 
kayıtlar olan bu eser, “Masks or Souls” adı ile İngiltere’de basılmıştır. George Ailen and 
Unvvin Ltd. London 1953, 126 s.
168
Benim filmim Mart’ta piyasaya çıkacak8. Küçük cv nihayet tamamlandı, in­
şallah Haziran’da oraya geçeceğiz.
Sizden çok şey istemediğimi umarım, fakat eğer kitabı gözden geçirmek sizi 
oyalarsa, lütfen beğenmeseniz de, bana fikrinizi bildirmemezlik etmeyin. Bir İngi­
liz’in (bilhassa sizin kültürünüzde birinin) görüşü, bu eseri nâşirime bir kere daha 
gönderme teşebbüsünde bulunma veya İngilizce tercümeyi bütün bütün bir kenara 
bırakma hususunda alacağım kararda çok faydalı olacaktır.
İkimizden ikinize sevgiler ve mesut bir 1949 için en iyi dilekler.
Saygılarımla,
Halide Edib
Not. Türkçe versiyonun kapağında görülen hayvan ruhlarının toplandığı Akşehir’ 
deki Nasreddin Hoca’nın türbesi genç bir sanatkârın fikridir, bunu beğendiğimden 
onu da gönderiyorum.
Not. 9 Daktilo etmeği bitiremedim ve başka birine yaptırmak zorunda kaldım. Böy- 
lece mektup bir aydan fazla masamın üzerinde bekledi. Dr. Adnan iki gün önce An­
kara’ya hareket etti ve tekrar kendisini parlamento hayatının anaforuna attı.
Filim gösterildi ve başka hiç bir filmin görmediği bir başarı kazandı. Avrupa 
filimlerinin mükemmeliyetinden çok uzak olmakla beraber, bütün Adapazarı halkı 
filimde oynadı ve filim yirmi beş yıl önce geçirdiğimiz mücadele hayatını çok gerçek­
çi olarak aksettirmekte. Müzikal bölümler bilhassa iyi.
H.E.
8. Bu filim “Vurun Kahpeye”dir. Erman Filim tarafından Ömer Lütfi Akad’ın yönet­
menliğinde, Selâhattin Küçük’ün senaryosundan yapılır. Sezer Sezin, Temel Karamahmut, 
Settar Körmükçü, Kemal Tanrıöver rolleri paylaşırlar (Nijat Özön, “ Türk Sineması 
Kronolojisi” (1895-1966), Bilgi Yayınevi, Ankara Şubat 1968, s. 205).
Filim gerçekten bir “hadise” olmuş, çok büyük ilanlarla halka duyurulmuştur : 
“Taksim Sinemasında Halide Edib-Adıvar’ın Türk filmciliğine hediye ettiği millî 
destan Vurun Kahpeye, İstiklâl harbinin karanlık günlerinde fedâkâr bir muallimenin ha­
zin akıbetini gösteren millî bir facianın romanı Ateşten Gömlek'ten yirmi beş Sene sonra 
ilk defa olarak yeni bir mevzu, yeni bir sinema anlayışı, binlerce figüranla çevrilen bir 
eser” , Vatan, nr. 2796, 6 Mart 1949. Eserin Taksim Sinemasında ikinci hafta oynaya­
cağı ve “pek yakında Ankara, Adapazarı ve Adana’daki sinemalarda da gösterileceği 
ilân edilmiştir (Vatan, nr. 2801, 11 Mart 1949). Ayrıca bk. “Bizde Sanat Hareketleri : 
Vurun Kahpeye”, Şadırvan, nr. 1, 1 Nisan 1949.
9. Bu not farklı bir mürekkeple ilâve edilmiştir.
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 5  1 4 2 3 2 0 0 6 *


Halide Edib'in Profesör Arnold Toynbee'ye yazdığı bir mektup

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository