Taha Toros Arşivi, Dosya No: 266-Ali Suaviİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Sedes, Halil

Istanbul Sehir University Repository

Büyiikada önünde demirleyen tnyiliz donanması
Çırağan Sarayı vakasının içyüzü
Çırağan Sarayı vak’ası için şimdiye kadar pek çok yazı 
yazıldı. Burada okuyacağınız makale, tarihin bu mühim 
vak’asını pek esaslı olarak tahlil etmekte ve bugüne kadar 
bilinmeyen bazı noktaları da açıklamaktadır.
Yazan:
Eski Muhariplerden
Yazının başlığından da, an­
laşılacağı veçhile maksad, hâ­
disenin vukuu şeklini anlan­
mak olmadığı gibi, bunun mü- 
rettibi olan Ali Suavinin hal 
tercümesinden de bahsetmek 
değildir. Şimdiye kadar vak’a 
hakkında pek çok şeyler ya­
zılmış ve tafsilâtile nakil ve 
hikâye edilmiştir.
Bununla beraber Ali Suavi- 
yi akıbeti meşkûk ve tehlikeli, 
şuursuz ve mecnunane sayıla­
cak böyle bir harekete şevke­
tten sebepler araştırılmamış, bu 
pek önemli nokta müphem ve 
hattâ, meçhul kalmıştır; O ka-
GENERAL HALİL SEDES
dar ki, hâdiseyi nakil ve hikâ­
ye eden tarihçi ve kalem er­
babından bazıları, Ali Suavi’- 
niıı iyi niyetle ve inkılâpçılık 
zıhniyetile harekete geldiğinden 
ve binaenaleyh vatanseverliğini 
fedakârlığını övdükleri halde; 
Birçokları da, haris ve mace­
raperest «Sefihi ruzigâr» (1) 
bir adam olduğundan bahse­
derler (2).
Cl) «Mir’atı Hakikat» Mah- 
mitd Celâleddin Haşa, Cild S, 
sah. 138.
(%) 1908 inkılâbı sıralarında 
.henüz binbaşı iken Enver Pa-
Çırağan Sarayı mürettibi 
Ali Sııavi
1143
Dolmabahçe Sarayında Sultan Abdülhamit 
11. ve Grandük Nikolas arasında yapılan 
mülakat 23.91878
İşte birbirinin tamamiyle zıd 
di olan iki müdafaa ve hüküm­
den hangisinin hakikate uy­
gun ve yakın olduğunun tak­
dirini sayın okuyucularıma bı­
rakarak, bu hususta gereken 
izahatı arz ediyorum. Bu iza­
hatın tarihe hizmet bakımın­
dan dahi, faydası olsa gerek­
tir.
Ali Suavi Avrupa’dan İs- 
tanbula döndükten sonra sa­
ray hizmetine almıyor; az son 
ra (Mekteb-i Sultani) «Galata 
saray Lisesine» müdür tayin 
ediliyor. Orada da işe yarama­
dığından çıkarılıyor ve nihayet 
az çok sefalete düşüyor. Bu 
düşkünlük sırasında bir gün 
Basiret gazetesinde imzası al­
tında aşağıdaki beyannamesi 
intişar ediyor :
«Herkes ve her evrakı hava­
dis hali hazırın tehlikesinden 
bahis etmektediler. Hakkı a- 
cizanemde mevcud olan emni­
yeti âmmeye mebni, söyleye­
ceğim şeyi herkesin dinleyece­
ğinde şüphem yoktur, müşkü­
lâtı hazıra pek büyüktür. Lâ­
kin çaresi pek kolaydır. Yarın­
ki nüshamızda cümlenin mü­
saadesiyle bu çareyi kısacık 
şerh ve beyan edeceğim.
Şu mektubum yarınki neşre 
dcceğim beyanname hususunda 
intizarı umumiyi celb içindir. 
Aii Suavi.»
Filhakika ertesi gün yani, 
?0 .Mayıs.1878 saat 11 suların­
da. mumaileyh başına topla­
mış olduğu 150 kadar muhacir 
kıyafetinde eşhasla, kısmen 
karadan ve kısmen denizden, 
nöbetçi ve bekçileri dağıtarak; 
Çırağan Sarayını basıyor; az 
tir zaman içinde V. Sultan Mu­
radın dairesine kadar varılı­
yor (3).
Faka.1' vine o esnalarda, bir­
kaç zaptiye erile yetişen Be- 
şa merhum, inkılâocıltk hissile 
olacak; kartvizitine «Suavi» 
n< ahi âsini ilâve etmişti
müşarünileyhin böyle bir 
kartviziti, eski Paris Büyük 
Elçisi sayın Bchiç Erkinin 
kıymetli koleksiyonunda mah­
fuzdur.
1144
şiktaş muhafızı Haşan Paşa, 
ilk hamlede elindeki sopa ile 
Ah Suavinin başına vurarak; 
onu, cansız yere seriyor. Ali 
Suavinin muavinleri oldukları 
anlaşılan diğer iki kişiyi de, 
arkadan gelen zaptiye erleri 
kurşun ve süııgü ile vurup öl­
dürüyorlar. Avenesinin bir kıs- 
nn itlaf, bir kısmı tevkif edili­
yor, bazıları da. kaçıyor.
Elhasıl olay bu suretle kısa 
bir zamanda bastırılıyor.
Ali Suavinin yardımcıları o- 
lan ve mumaileyhle beraber 
Sultan Muradın yanında bulun 
dukları sırada öldürülen şahıs­
lardan birincisinin adı Salih, 
ikincisininki de, Nazi’dir Bu 
noktaya işaret ettikten sonra 
sözü bir sene evvel cereyan et-
(S) Suavinin şu cüPeti mec­
nun avenesinden hiç kimsenin 
malûmatı yok idi. (Tarih mu­
sahabeleri) Abdürrahman Şe­
ref Efendi. Sah. 288.
nıiş olan bir muharebe sahne­
sine nakil ediyorum.
1877 senesi Temmuzu ortak­
larında Ruslar, Balkanları a- 
ş;p güneye indiler ve Şipka 
geçidini ele geçirdiler. Buna 
karşılık İşkodrada bulunan Sü­
leyman Paşa ordusu deniz yo- 
layle Dedeağaca çıkarıldı ve 
Edirne üzerinden Şipka taraf­
larına sevk edildi.
Bu esnalarda orduyu takvi­
ye maksadile, memleketin baş­
ka başka yerlerinden muhtelif 
anasıra mensub «muavene» un 
vanı altında bir hayli gönüllü, 
erattı iltihak etmiştir.
Bu kabilden olarak Edi rne - 
de Vali bulunan Ali Paşaya (4) 
Salih adında vücudce pek zin­
de ve asker tavırlı bir şahıs da 
müracaat ediyor. Aslen Nişli 
o'an Salih, 1876 daki Sırp se­
ferine de iştirak etmiş ve hat­
tâ «Muavene Binbaşısı» unva­
nını kazanmıştı. Ali Paşada» 
elde ettiği Buyurultuya daya-
aw»rak Salih, 300 kadar gönümü 
Scpiuyor ve Süleyman Paşa 
ordusuna iltihak etmek ürere 
Şıpkaya gönderiliyor.
21.Agustos.l877’de Şipkada 
pek şiddetli muharebe başla­
mış ve 6 gün sürmüştür. Bu 
muharebelerin 24 Ağustostaki 
er. kanlısı olup buna Salih ve 
avenesi de iştirak etmiştir.
O günü, Kuşlar mukabil ta­
arruza geçmiş ve ordunun Ay- 
kırıcabel’deki solyamnı ve bu­
ralardaki birlikleri, aşağıda 
suretleri aynen yarılı I savun 
ma hattı komutanı Mehmet 
Hulûsi Paşa tarafından ordu 
karargâhına gönderilen sahra 
mektupları mündericatmd&n 
anlaşılacağı veçhile, pek nazik 
ve hattâ pek tehlikeli bir du­
ruma düşürmüşlerdi.
Hulûsi Paşa, durum hak­
kında ilk yazmış olduğu tez­
kerede:
«Huzuru Hazreti Müşüriye: 
Çerkesler askerin gözü önün­
de firara başladı. Sebebi: Çıp- 
laktepelere dahi, düşman müf­
rezesinin tekarrübünden neşet 
etti Bunların hali askere deh­
şet veriyor. İhtiyatımız yalnız 
Kilis taburudur.
Her ne suretle olursa olsun 
buraya asker yetiştirilmesi el­
zemdir. Akşama kadar işi 
uzatmak ve düşmanı tevkif et­
mek müşküldür. Ferman. 
24 Ağustos 1877 (12.8.1293)
(Saat 7,30). Mehmet Hulûsi.
Saat 12, dakika 30.» 
dedikten sonra, yazdığı ikinci 
bir tezkerede de:
«Huzuru Hazreti Müşüriye: 
Deminki işarı çakeranem veç­
hile artık gönüllü Çerkesler- 
den pek de fayda memul ol­
madığından üç bölük nizamiye
(h) Paris’ te sefir ve 1875 ih­
tilâli sıralarında Hersekte ve 
do ha sonraları birçok vilâyet­
lerde valilik ve Beyrutta va­
li iken irtilıal etmiştir. İdare­
ci devlet adamlarından sayılır­
dı ve pek şık giyindiği için, 
emsali arasında «Kokona Ali 
Paşa» diye anılırdı. (Sicilli Os 
maniden).
süvarisinin gönderilmesi, bi­
zim Çerkeş nizamiye süvari 
Binbaşısının istirhamı üzeri­
ne arzolunur
Askere biraz sükûnet geldi. 
Fakat firariler çok oldu.
24 Ağustos 1877, saat 13. 
(12.8.1293) (saat 8) M. Hulûsi» 
Haberini ulaştırıyor ve arka­
sından yazdığı bir üçüncüsün- 
de de:
«Huzuru Hazreti Müşüri Efha 
miye: Çerkez muavene süvari­
si cephaneleri kalmadığını ba­
hane ederek hiç bir tarafa 
hareket etmiyorlar cephane 
istiyorlar. Bizim nizamiye Çer­
kez süvarileri buradaki asker­
leri beş altı defa büyük buh­
ran ve muhataradan kurtar­
dılar.
Allah! Bunları berhudar ey- 
leye; amin!
24 Ağustos 1877 (12 9.1293) 
saat 13,30, saat 8,30).
M. Hulûsi» 
he.berile ordu karargâhının uğ­
radığı derin endişeyi bir de­
receye kadar teskin etti.
Cereyan eden muhabere 
münderecatmdan da anlaşıl­
mış olacağı veçhile, o günkü 
muharebenin böyle pek mu­
hataralı bir şekil almasının 
başlıca âmili, Çerkez muavene 
süvarisinin başında bulunan 
Nişli boşnak Salih olmuştur. 
Çerkez lâkabile anılmasının 
sebebi, giymekte olduğu Çer­
kez elbisesiyle avenesinden ço­
ğunun Çerkeş oluşudur (5).
Salih, kısaca tarif edilen 
muharebenin en ateşli ve teh­
likeli bir devrinde müdafiin a- 
rasma girerek:
«Îstanbuldakiler rahatları­
na bakıp keyif ediyorlar! Biz- 
leri muharebeye sürerek kır­
dırıyorlar! Varın! Sizler de 
memleketlerinize gidiniz!» ve 
daha bunlara benzer sözler ve 
mel’ûnca telkinatla, muhare­
be hatlarında kahramanca
(5) Değerli tarihçi bay Z. 
Melek, «Tarih Mecmuası» sayı 
18 de, bu vaka hakkında yaz­
dığı makalede Salih’in Sırplv 
dan dönme olduğuna işaret et­
mektedir.
çarpışan, kan ve canlarını e- 
sirgemiyen Mehmetçiklerin fi­
kirlerini zehirlemeğe ve aki­
delerini bozmağa çalışıyor. 
Sözlerine kulak aşılmadığını 
görüp mel’ûnane maksadına 
ulaşamıyacağmı anlayınca; sö­
zü fiiliyata çeviriyor ve o ara­
lık düşmanın ilerlemeye yel­
tenmesinden faydalanarak:
«Gâvur geliyor! Etrafımızı 
Kazaklar aldı! Kaçın!» vavey- 
lâsını koparmakla beraber, a- 
venesine de, evvelce mukarrer 
işareti verdiğinden, bunlar da: 
«Gâvur geliyor!» avazeleri ve 
büyük bir gürültü ile, hattâ 
askeri de çiğneyerek, yerlerini 
terkedip geriye kaçıyorlar
Bir taraftan düşmanın im­
dat alarak ilerleme temayülü, 
öteden ve hele, Salih ve avene­
sinin düpe düz ihaneti, askerin 
mâneviyatmı sarstığından, 
muharebe hattı biraz geriye 
almıyor. Ve nizamiye Çerkez 
süvarisinin fedakârlığının inzi- 
mamiyle yeniden düzen temin 
olunuyor.
Salih ve avenesine gelince: 
Bunlar, Rasim Paşa komuta­
sında daha hayli geride ye­
dekteki birliklerin yanma git­
mişlerdir. Salih cüretkârane ve 
mel’ûnane teşebbüsünün bek- 
lediği sonuca bu defa da var­
madığını görünce, melâne'kâ- 
rane azmine halel getirmiye- 
rek, iblisçe sözlerle yedekteki 
birlikler eratının mânevi kuv­
vetlerini bozmağa kalkışıyor 
ve bunları, yerlerini terke teş­
vik ediyor. Belki de muvaffak 
da olacaktı.
Fakat, o sırada hayırlı bir 
tesadüf eseri olarak, cereyan 
eden çarpışmalar ve başgös- 
teren tehlikenin derecesi hak­
kında tahkikatta bulunmak ü- 
zere; buralara gönderilmiş olan 
Müşir yaveri Yüzbaşı Hayri 
bey, Salih’in sözlerine kulak 
misafiri olunca, hemen üze­
rine atılarak elindeki kır­
baçla herifi temizce ıslatıyor.
Bu ağır hakarete uğraıyan 
Salih, karargâha koşup Sü­
leyman Paşaya arzı şikâyet 
ediyor. Süleyman Paşa hafif 
bir tahkikat yaptırmakla be-
1145
raber; meselenin ağırlığını 
derhal kavrıyarak Salihin eli­
ni kolunu bağlatarak hapse 
attırıyor.
Salihin uğradığı bu mua­
meleden az sonra, Muavene 
Yüzbaşısı Çerkez Nazi’ki, mu­
maileyhin yardımcısı idi, Sü­
leyman Paşanın karşısına di­
kilerek küstahça bir tavır ve 
eda ile: «Salihi, derhal tah­
liye ettiriniz! Yoksa şöyle ya­
parız, böyle yaparız ve yapar­
lar!» gibi tehditamiz sözlerle 
Süleyman Paşayı korkutmağa 
kalkışıyor.
Bu sözlere hiç bir kıymet 
vermiyerek hiddet eden Sü­
leyman Paşa, her ikisini Sa- 
vaş-Divanmca muhakeme al­
tına alınmak üzere; muhafaza 
altında Edirne’ye gönderiyor. 
Edirne merkez komutanı Fe­
rik Cemil Paşaya (6) cereyanı 
hali ve bu iki şahsın ne teh­
likeli adamlar olduğunu bil­
dirdiğinden; her ikisi de, ha­
pishaneye atılıyor.
Savaş-Divanının haklarında 
pek ağır bir ceza hükmet­
mesi muhakkak iken, savaşın 
seyri aleyhte bir istikamet a- 
larak düşman Edirne’ye doğru 
ilerleyince, bu iki habis de, 
emsali gibi hapisten kaçıp îs- 
tanbula geliyor.
Jü"
Rusların, sur kapılarına da­
yandıkları sıralarda, şehre aç, 
perişan ve sefil bir halde 150 
bine yakın; yer ve yurtların­
dan edilmiş, muhacir sığın­
mıştı. Bütün yoksuzluklar ki­
fayet etmiyormuş gibi, o se­
nenin sayılı soğukları bu bed­
bahtların sefaletini bir kat 
daha arttırmıştı. Elhasıl o 
günlerde İstanbul halkı, hâ­
tırası unutulamıyacak ve gö­
nüllere kan ağlatacak çok fe­
lâketli günler yaşıyordu. Bu 
yüzden de hoşnudsuzluk u- 
mumî idi.
Üstelik Ruslar şehri işgale
(6) Müşir Namık Paşazade­
de. Daha sonra Müşir rütbe­
sini ihraz etmiş ve uzun müd­
det Vali olarak bulunduğu Ha­
lep’te vefat etmiştir.
1146
Tarihten garip fıkralar:
BABIÂLÎDE ÇENGİ 
OYUNLARI
1807 de Sadaret kayma­
kamı Osman Paşa’nın zev­
cesi bir çengi kadınla meş­
gul olarak geceleri Babıâli 
hareminde saz ve nekkâre 
ile gulgulei ahenkleri etraf­
tan işitilir olup kaymakam 
paşa ise zevcesinin mağlu­
bu olduğu cihetle ol çengiye 
esham vesair irat tanz’miy- 
le meşgul olduğu malûmu 
pad’şahi olacak Rebiülevve- 
lin üçüncü günü azlolunarak 
mütekaiden İzmit’te münec­
cim o’.'in esbak yeniçeri a- 
ğası Halil ağa rütbei ve- 
zarete kaymakamı sadrı âli. 
oldu. Osman Paşa L’mni a- 
dasma sürüldü. Merkum çen­
gi de idam olundu. Bir müd­
det sonra Osman Paşa aklı­
nı kaçırdığından Limni’den 
Geliboluya getirildi ve ora­
da vefat etti.
VELÂDET CAİZESİ
1224 senei hicriyesi Muhar­
reminin yirmi yedinci gecesi 
Fatma Sultan namiyle bir 
dulPeri pâkize güher âyine 
mehd-i âlem-i şühudda cil- 
vegir olmuştur. Velâyeti 
için vekanüvis Esat Efen- 
di’n’n takdim ve tanzim et­
tiği tarihe caize olarak ken­
disine bin altın ihsan o- 
lunmuştur.
çalışıyorlar, îngilizler ise, bu­
na mâni oimak gayretile.. Ak­
deniz donanmasını, İstanbul 
önlerinde harekete hazır tutu­
yorlardı. Bundan başka, Gra.n- 
dük Nikola, Sultan Abdülha- 
mit ile görüştükten sonra, 
askerî harekâtta ve isteklerde 
itidal göstermek lüzumunu 
hissetmişken; kendisi Rusya- 
ya döndükten sonra yerine 
azim ve huşuneti tab’ile şöh­
ret kazanmış olan General 
Toileben’i bırakıyor (7). Bir 
kaç ay evvel Plevne muha­
sara ordusu komutanı bulun­
muş olan bu general, Büviik-
dere’ye inmek ve Boğazın bu 
noktasını elde etmek üzere, 
iki tümenlik bir kuvveti, Bah- 
çeköye doğru ilerletti Ingıliz- 
ler de, donanmayı Büyükdere 
önüne göndermeğe kalkıştılar.
Bu rekabetin akıbetinden 
ürken Ruslar, zuhur edecek 
f:rsata intizaren, bu sefer de, 
teşebbüslerinden vazgeçmek 
zorunda kaldılar. Zaten keş­
mekeş içimle bulunan İstan- 
bulda karışıklık çıkarmak ve 
bundan istifade ederek şehre 
girmek düşman için, elinde 
Ali Suavi ve Salih gibi şahıs­
lar da bulununca, güç bir şey 
olmayacaktı.
O kadar ki, pek kısa za­
manda vakanın önü alınmış ve 
beliren tehlike bertaraf edil­
mişken, o kısa zamanda bile, 
tüfek sesleri akseder etmez: 
«Moskof'ar şehri bastı!» yay- 
garalarile çarşı, pazar ve dük­
kânlar kapanarak halk evleri­
ne sığınmıştır.
İngiliz muhibbi ve taraftan 
tanınan Ali Suavi’nin nasıl o- 
lup da bu işte Salih ile teşriki 
mesai ettiği anlaşılamamıştır.
Bununla beraber hâdisenin 
mtişevviki îng lizler olduğunu 
iadia edenler de yok değildir. 
Bu tezi bilhassa bazı Fransız 
kaynakları müdafaa etmekte 
ve delil olarak da, Kıbrıs an­
laşmasını kabulden, bir hayli 
müddet imtina etmiş olan 
Sultan Abdülhamit II. üzerin­
de bir baskı yapılmak islen­
miş olduğunu ileri sürmekte­
dirler. Vakıa hâdisenin vukuu 
20.5.78 ile Kıbrıs adası an­
laşması 4 Haziran 1878 tarih­
leri arasındaki yakınlık naza­
rı dikkati caliptir.
Sultan Abdülhamit de nıü- 
rettibin İngiliz sefareti oldu­
ğuna kani imiş.
Mamafih bu ihtimal zayıf 
görünür, ancak arada tesa­
düfün rol oynamış olması tah­
min olunur.
(1) Totleben, 1851/ de rütbesi 
henüz Yarybay iken! Sivasto­
pol müdafaasında gösterdiği 
yüksek JcabUiyetile askeri 
mahfillerin dikkat nazarlarım 
üzerine çekmiştir.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 S 8 0 4 5  1 0 1 0 *


Çırağan Sarayı vakasının içyüzü

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository