Taha Toros Arşivi, Dosya Adı: Prens Sabahattinİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Tunaya, Tarık Zafer

Istanbul Sehir University Repository

V A T A »
Ölümünün ikinci yıldönümünde :
Prens Sabahattin
P rens Sabahattin umu­miyetle tetkiklerimi­
zin dışında bıraktığımız, ka­
ranlık kalmış yakın tarihimi­
zin nazik ve canlı bir sima­
sıdır. Filhakika, belki de siya­
sî mülâhazalar neticesi, tama 
men ihmal ettiğimiz ikinci 
meşrutiyet devresile, zamanı­
mız arasında garip bir kesm- 
ti mevcuttur. Tarihimiz bütün 
seyrini takip ederek 1908 se­
nesine kadar mümkün merte­
be vazıhtır, fakat bu tarihte 
bir karanlık başlar ve pek ye 
ni senelerde sanki birden orta 
ya çıkıvermişiz gibi yeniden 
bir vuzuh peyda olur. Arada 
kalmış olan boşluk ise 1908 
den 1920 ye kadar sürdüğü 
kabul edilebilecek olan İkinci 
Meşrutiyet devresini de içine 
alır. Bu sütunlarda daima id­
dia ettiğimiz gibi, Meşrutiyet 
devresi siyasi hâdiseleri, in­
sanları, samimiyeti, fedakâr, 
lığı ve cemiyet sevgisi ile bize 
çok şeyler verip öğretebilecek 
değerde bir tarih lâboratuvarı 
mahiyetini haizdir. Fakat, o- 
nun üzerine çekilen ihmal per 
desi, bu memleketin siyasî te­
fekküründe, âmme hukuku 
doktrinlerinde büyük gelişme 
ve geliştirme hissesine sahip 
mütefekkirleri ve idealistleri, 
en fecî bir ölümün, «unutul­
ma» nın zebunu kılmıştır. Bu 
itibarla, bilhassa bu devre mal 
edebileceğimiz fikir adamları­
nı tamamen, hattâ bir çoğu­
nu kısmen tanıdığımızı iddia 
etmek zamanının henüz gel­
mediğine kani bulunmakta­
yız.
Prens Sabahattin bu mem­
leket tarihinin en ciddi buh­
ranlarla meşbu bulunduğu bir 
zamanda inançlarını telkin et 
meğe başlamış, liberal bir mü 
tefekkirdir. Onun hayatı, ya­
şadığı cemiyetin hayatından 
ayrılamaz, o da şahsiyetinde 
ferdi ve içtimai hayatı birleş­
tirmektedir. Biz, İkinci Meş­
rutiyeti, bu devreyi hazırlı- 
yan âmilleri, siyasî hâdiseleri 
tetkik etmeden Sabahattin Be 
yi de anlamağa imkân tasav­
vur edemiyoruz.
Siyasi tefekkürü itibarile 
«Sultan Zade» Sabahattin 
Bey evvelâ bir Jön Türk, sa­
niyen karışık ve fevkalâde 
dinamik meşrutiyet hayatının 
fırtınalı havası içinde iktidara 
karşı ilmi ile, fikirle müca­
dele eden bir doktrin adamı­
dır. Onun, birbirine ekli bu 
vasıflarında, hukukî ve siyasi 
fikirlerini görmek mümkün­
dür.
Abdülhamit, meş'um 95 hâ- 
disesile (1878 de) birinci Mec­
lisi Mebusanı kapatmış, ve bu 
suretle hürriyet fikrini balta­
layıp öldürdüğünü zannet­
mişti. Fakat hürriyetin fikir 
olarak iki hususiyeti vardır: 
Uzun müddet gizli yaşar, öl­
dü sanıldığı halde şuurlarda, 
nesillerde senelerce için için 
yaşayıp birden ortaya çıktığı 
m tarih bize gösterir. Diğer 
hususiyeti ise, sâri olmasıdır, 
şuurdan şuura pek çabuk ge­
çer, ve geçtiği yerleri derhal 
alevlendirir.
İşte Avrupanın muhtelif 
merkezlerinde, öldüğüne ka­
naat getirilen «hürriyet» Jön 
Türkleri her türlü mahrumi­
yete rağmen dimdik tutmak­
ta, Avrupanın o zamanki ih­
tilâlci havası onların inançla­
rını inkişaf ettirmekte idi.
Prens Sabahattin de bir Jön 
Türktür: O, Osmanlı İmpara­
torluğunun nescini asri ihti­
Yazan :
Dr. Tank Z. JX.V.1I t
- " - t
yaçlara göre değiştirmek isti- 
yen, asırlık hasretlerin tahak­
kukunu gaye edinerek Abdül- 
hamidin istibdadına isyan e- 
den, Osmanlı camiasını bu is­
tibdada karşı ihtilâle sevk ve 
teşci eden kimsedir.
Fakat Prens aynı zamanda 
bir inkılâpçıdır. Sabahattin 
Bey yıkmak istediği rejimin 
yerine kaim olacak şekli tes- 
bit eden, bütün ilmi kabiliye 
tini bu noktada teksif eden 
bir mütefekkirdir. Yalnız bu 
rada bir noktayı hatırlama­
mız faydalı olabilir: Prens
Sabahattinin, bilhassa bir Jön 
Türk olarak ileri sürdüğü tez, 
bir inkılâp sayılacak, eskiyi 
tamamen değiştirmeğe mün­
cer olabilecek bir şekilde in­
kişaf edebilecek iken, bir ih­
ya siyaseti, bir .ıslahatçılık 
formülüne kadar inmiş ve za­
yıflamıştır. Bu da Prensin 
Osmanlıcı ve ıslahatçı kala­
rak, ideali ile zaruretler ara­
sında böyle bir uyuşmayı ka­
bule mecbur oluşunda aran­
malıdır.
Yirminci asrın başladığı se­
ne, 1316 (1900) da, babaları 
Damat Mahmut Paşa ile bir­
likte Abdülhamit rejiminden 
kaçan Prens Sabahattin ve 
kardeşi Lûtfullah Beyler Ka- 
hirede bir beyanname neşret- 
mişlerdir. Prens, pederi ile bir 
likte her türlü refah ve saade 
ti feda ederek ve her felâketi 
göze alarak terki vatan eyle­
diğini OsmanlIlara ilân et­
mekte, Abdtilhamidin istibda­
dını hürriyet ve insanlık için 
bir tehlike saymakta idi. Tıp­
kı, eski Yunanın ünlü filozo­
fu Demokritos gibi, o da: 
Müstebit bir idare altında zen 
gin ve müreffeh yaşamaktan­
sa demokratik bir rejimde fa­
kir ve hür yaşamağı tercih et­
miştir.
Prensin fikirleri, sonraları 
kurucularından ve lideri bu­
lunduğu «Teşebbüsü şahsi ve 
ademi merkeziyet cemiyeti» 
nin neşir organı olan Terakki 
gazetesinde okunabilecektir. 
Bu insicamlı, veciz ve hattâ 
ateşli fikirler, istibdat karşı­
sında mukavemeti beslemek­
tedirler.
Prens, evvelâ Osmanlı İm­
paratorluğunun beynelmilel 
durumunu, Şark meselesini 
bize anlatacaktır: Sathî gö­
rüşlü yabancılara göre, Os­
manlI devletini ayakta tutan 
cevheri, hayatiyeti değildir. 
Bu devlet iki temele dayanır: 
Ordu ve devletlerin rekabeti. 
Sabahattin Bey diyor ki; «Ec­
nebiler Türkleri memleketleri 
nin efendisi değil kiracısı te­
lâkki ediyorlar. Fakat kira­
cıların çıktıkları gün yerleri­
ni kim işgal edecek? İşte Şark 
Meselesi!»
Şimdi Sabahattin Beyin göz 
lüğiyle Osmanlı Cemiyetine 
bakalım. Gerileme hastalığına 
tutulmuş bu cemiyette iki un 
sur görmekteyiz. Birincisi: 
Asırlar boyunca göçebe ve ça­
dır hayatından derece farkile 
kurtulmuş fakat ahlâki isme­
tini kaybetmemiş olan köylü­
ler. İkincisi: Garpla her an te­
masta ve her temas ettikçe is­
tibdada her gün daha fazia 
düşman kesilen münevverler. 
Unutmamalı ki, münevverler 
memurculuğun dar kıskacı 
içinde sıkışıp kalmışlardır.
Fakat yarayı böylece deşmek 
kâfi değildir. Harekete geç­
mek lâzım. Bu da iki safhada 
tahakkuk edecektir. İlk safha 
da, istibdadı yıkmak gerek. 
Sabahattin Bey bu bakımdan 
ihtilâlcidir, ve Jön Türklerin 
umumî kanaatini ifade etmek 
tedir.
Abdülhamidin istibdadı, as 
rm gidişine uygun olarak er- 
geç, muhakkak surette yık ı­
lacak, bu devlette tabiî ve şü­
mullü değişmeler olacaktır. 
Çünkü o zaman hatırlanan 
bir söze göre, «Yaratıcı fikir 
yıldırımdan daha kuvvetli­
dir'. Yalnız, yıkmak her şey 
değildir, değiştirilecek, yıkıla­
nın yerine konacak şekli bul­
mak her idealist için bir mü­
kellefiyettir. Bu şekil, bu in­
kılâp sadece siyasi değil, aynı 
zamanda İçtimaî ve iktisadi 
olmalıdır. Çünkü, diyor Sa­
bahattin Bey, sırf orduya ve 
siyasete dayanma devri geç­
miştir. İktisadî istiklâl devle­
tin hakikî temelini, köklerini 
kuvvetlendirecek usareyi teş­
kil etmektedir. Bu içtimai in­
kılâp ne zaman tahakkuk e- 
debilir? Cevabı: «Türk mü­
nevverleri ne zaman maişetle­
rini hükümet kapısından de­
ğil, çiftlikler, darüssmaalar, 
ticarethanelerde temine koyu­
lur, istihsal teşebbüsleri ile 
servet mübadelesini sür’atlen- 
dirirlerse... O zaman, yalnız 
o zaman hürriyet ve istiklâlle 
rini temin edebilirler.» Bu du­
rum muazzam bir netice doğu 
racaktır. Köylü ve münevver­
ler, yekdiğerinden zamanlar­
ca uzak kalmış bu iki unsur 
birleşecektir. Siyasi sahada 
bu gerçekleşmenin ifadesi 
ise, Kanunu Esasiye müstenit 
Meşrutî bir saltanat olacak­
tır. Hükümdar yine Halifedir. 
İttihadı İslâm siyaseti lüzum­
ludur. Osmanlı camiası aynen 
yaşatılmalıdır. Sabahattin 
Bey fikirlerini daha da açık- 
lıyacaktır. Kanunu Esaside u- 
yutulmuş ferdî hak ve hürri­
yetler kıymet kazanacak, aha 
li idareye iştirak ettirilecek­
tir. Bu ise, tefekkürünün ru­
hunu teşkil eden müessesedir. 
Ademi merkeziyet. Onun bü­
tün korkusu, müstebit sayı­
sının çoğalmaması, tek kişi-
[bir partiye intisap etmemekte 
iir. 31 Mart hâdisesinde, «Os- 
| manii » gazetesi başında ve 
f gayet faaldir, ülemaya ve as­
kerlere itidal tavsiye eden 
mektuplar kaleme almakta­
dır. Bir an İttihat, ve Terakki 
hâkimiyetinin göçtüğüne inan 
mış hali de vardır.
Fikirleri tesirini muhafaza 
etmekte, münevverleri hare­
kete getirmektedir. O, mü­
nevver kimselerin devlet ka­
pısına muhtaç olmamalarım 
bilhassa istiyordu, ve Prensi 
teşci maksadile bir muharrir, 
«İğne uçlu kalemile» şöyle 
yazmakta idi: «Türkiye öyle 
bir memlekettir ki memur e- 
kilir, istikraz biçilir». Prensin 
müdafaa ettiği tezi, Türkiyede 
ilk büyük muhalefet partisi 
olan Hürriyet ve İtilâfm prog 
ramında da benimsenmiş ola- 
rak görmekteyiz. Fakat unut­
mamalı ki, siyasî parti mefhu 
munun pek iyi anlaşılmadığı, 
sinirli bir devirde yaşanmak­
tadır. Muhtelif ve üzücü hâdi­
seler sonunda Avrupaya gi­
den Prens Sabahattin, müta­
reke senelerinde tekrar Istan
nin istibdadı yerine bir hizip 
veya Meclis diktatorasır.ın te 
essüs etmemesidir. Mahallî 
idarenin, İngiltere ve Ameri- 
kayı hürriyetçi rejime kavuş 
turması onun hayranlıkla sey 
ı-ettiği tarihi tablo idi. Osman 
lı devletinin de bu yoldan 
yükselebilmesi için, Kanunu 
Esasiye defnedilen 108 inci 
maddenin (Ademi merkeziyet 
ve tevsii mezuniyete müteal­
liktir) icrasını şart koşmak­
tadır.
Fakat daha Pariste bu fi­
kirler karşısında bir muhale­
fet belirmiştir: Ahmet Rıza 
Bey grubu, Meşveret gazetesi 
ve nihayet «Terakki ve İttihat 
Cemiyeti.» Muhalefet mem­
leket dışında başlamıştır, için 
de amansız bir şekilde devam 
edecektir.
Meşrutiyetin tekrar ilânın­
dan pek az sonra, Sabahattin 
Bey muazzam karşılama mera 
simleri ile İstanbuldadır.
Senegal vapurile ve baba- 
sının naaşı ile birlikte hürri­
yet kapısından girerken, ken­
disini bekliyen hayatı, içinde 
erimeğe mahkûm olduğu keş­
mekeşi acaba hissetmiş miy­
di?.
Prens Sabahattinin, faal bir 
politika adamı rolü oynadı­
ğını ve Meşrutiyette bu sıfat 
ve hüviyetle göründüğünü id­
dia etmeğe imkân göremiyo­
ruz. O, muhtelif siyasî hâdise­
ler ortasında konferansçı, mu 
harrir ve siyasilere, bilhassa 
muhalefet saflarına «Fikir ve­
rici» olarak görünmektedir. 
Kanaatlerini izah imkânına 
kavuşmuştur. Satvet Lûtfi Be 
yin kaleminden çıkan «İzah» 
ları ile, konferansları, ariza 
ve risaleleri ile bilhassa ademi 
merkeziyetten kastettiği mâ­
nayı anlatmakta, kendisini si­
yasî ademi merkeziyet siste­
minden ötürü Osmanlı cami­
asını parçalamakla itham eden 
lere karşı, arzusunun İdarî a- 
demi merkeziyet olduğunu 
ve hiç bir siyasî mevkide gözü 
bulunmadığını tekrarlamakta­
dır. Muhalefet partilerinin 
programlarında, muhtelif mad 
delerin ademi merkeziyet ve 
şahsi teşebbüse yer verdikleri 
görülmktedir. Osmanlı de­
mokrat, Ahrar, Mutedil hürri 
yetperveran gibi fırkalar bu. 
prensibi benimsiyeceklerdir.ı 
Sabahattin Bey, oynadığı fır-j 
kalar arası role_ mukabil, hi^l
’ buldadır. Fikirleri yine revaç 
tadır, gazeteler Sadrazamlığı­
nı dahi telkin etmektedirler. 
Bu devrenin sayısız parti prog 
ramlarında ademi merkeziyet 
çiliğin müdafaa edildiğine şa­
hit olmaktayız. Fakat Prens 
yine partiler dışında kalmış­
tır. Nihayet Osmanlı devleti 
çökmüş ve hanedanla birlikte 
o da Avrupaya gitmiştir.
İsviçrede Colombier köyü­
nün loş ve ıssız bir odasında 
iki,sene önce hayata gözlerini 
kapamış olan sakin idealist 
orada âdeta «Keşif» edilme­
seydi, belki de hâlâ bir kaç e- 
serin feragatli satırları arasın, 
da kalacaktı. Onun hakkında 
yapılacak etüdler muhakkak 
ki tefekkür tarihimiz ve mem 
leketimizde inkişafını can ve 
gönülden dilediğimiz siyaset 
ilmi bakımından büyük değer 
ifade edecektir. Çünkü o, ya­
şadığı toprağın mukadderatı­
nı ruhunun bütün derinlikle­
rinde duyan ve düşünen, baş 
döndürücü süratle çöken bir 
devletin nasıl kurtanlabilece- 
ğini sükûnetle ve ilim ile ari­
yan narin fakat kahraman bir 
fikir adamıdır.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi


Ölümünün ikinci yıldönümünde:Prens Sabahattin

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository