Taha Toros Arşivi, Dosya No: 40-Ahmet Hamdi Tanpınarİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Öztürk, Hasan

Istanbul Sehir University Repository

_________________________________________________________________  3 9 Lı
Türk  Edebiyatı______________________________________________________Ocak/90
Mahur Beste'de 
insanların dünyası
Hasan ÖZTÜRK
Edebî türler arasında Mahur Bes- 
te'nin yeri neresidir? Dergâh yayınları 
arasında yayımlanan eserin kapa­
ğında "roman" yazılmış, sunuş kıs­
mında da aynı ifade kullanılmıştır. Ni­
hat Sami Banarlı'ya göre Mahur bes­
te "Hikâyeden romana doğru gelişen 
büyük bir hikâyedir" Tanpınar‘ın bi­
yografisiyle ilgili yazısında Ömer Fa­
ruk Akün, Mahur Beste için "Tanpı- 
nar'ın ilk romanı" demektedir.Yakın 
zamanda yayımlanan bir ansiklope­
diye göre Mahur Beste, "hikâyeden 
romana geçişi temsil eden bir uzun 
hikâye veya ilk romandır" Mehmet 
Kaplan, adı geçen yazısında, "Mahur 
Beste geçmiş zaman insanlarının ha­
yatını tasvir eden bir roman veya bir­
birine bağlı hikâyeler dizisidir." ifade­
sini kullanmıştır.
Doğrusu, Mahur Beste ilgi çekici 
bir eserdir. Sekiz ayrı bölümden mey­
dana gelen eseri "roman" bütünlüğü 
içinde özetlemeye çalışmak zor iştir. 
Genel ifadelerle konuyla ilgili alıntı- 
lar-özetlemeler yapılsa bile "eser 
kahramanı" ve "olay akışı"na paralel 
özet bir anlatımın zorluğunu Tanpı- 
nar da düşünmüş olacak ki eserin 
son kısmını "mektup" şeklinde yaz­
mıştır. "Mahur Beste Hakkında Beh­
çet'e Mektup" başlıklı bölümde Tan- 
pınar, Behçet Bey'e sitemkâr ifadeler 
kullandıktan sonra "Hem nerden ve 
kim benim roman yazdığımı size söy­
ledi? Ben sizin hayatınızı yazıyorum. 
Roman ayrı bir şey, belki daha güç bir 
iş. Belki de gücümüzün üstünde kala­
cak kadar güçtür. Benim yaptığım, 
sizden dinlediğim gibi hikâyenizdir." 
diyerek Mahur beste'nin farklı yorum­
larına sebep olur. Mehmet Kaplan, 
Tanpınar'ın mazeretini haklı görmez 
ve eserin klasik roman kompozisyo­
nu taşımadığını belirtir. Roman ve
hikâyenin tanım ve özellikleriyle Tan- 
pınar'ın romancılığı için geniş kap­
samlı çalışmalara ihtiyacımız oldu­
ğunu belirtip, kaygılarımızı -şimdilik- 
giderecek bir hükümle esas konumuz 
olmayan bu bahsi kapatalım: "Çağ­
daş edebiyat, türler arasına kesin çiz­
giler koymuyor, hatta onları birbirine 
karıştırıyor.Bu, biraz zamanın yenilik 
düşkünü veya "kaos"lu havasından 
biraz da sanatkârların mizaçlarından 
ileri gelmektedir.Tanpınar'da daha 
çok mizaç meselesi olarak türler ka­
rışmıştır."
Ahmet Hamdi Tanpınar, hayatı ve 
insanları seven bir sanatkâr olmakla 
beraber, "hümanizma" adına nutuk­
lar vermemiş, çığırtkanlık yapma­
mıştır. "İnsanlara samimi ve hoşgö­
rülü davranan Tanpınar'ın hikâye ve 
romanlarındaki şahıslar da aynı psi­
kolojiyi taşırlar. Tanpınar’ın bu ko­
nuyla ilgili felsefesini, "İnsanlar birbir- 
leriyle daima anlaşabilirler, yeter ki 
silâhın, kardeş kanının bir davayı or­
tadan kaldırma çaresi olmadığını an­
lasınlar." cümlesiyle özetlemek 
mümkündür.
Mahur beste, Behçet Bey'in ro­
manı olarak başlamış, Behçet Bey'in 
çevresindekilerin hikâyeleriyle ge- 
nişlemiştir.Kendisine yazılan "mek­
tu p la  olmasa, esirin sonlarına doğru 
Behçet Bey’i neredeyse unutur gide­
riz.
İçe dönük, zavallı yaratılışı, za­
mana ve eskiye bakışıyla Tanpınar'ı 
hatırlatan Behçet bey, "ne bir sanat 
meraklısı, ne de kolleksiyoncu idi. 
Onun için orijinal, hattâ nadir eşyanın 
büyük bir manâsı yoktu. Güzel inhi- 
nalı, yumuşak çizgiler, girift ve ince 
helezonlar birbirini kovalasın, iyi ka­
bartılmış şekiller bu çizgi arabeskinin 
arasında birbirleriyle kucaklaşsın ve 
renkler gözlerinin önünde o sıcak ve 
sarhoş rakslarını yapsınlar, onu ol­
dukları yerden alsınlar, kendi yaşan­
mamış hayatından başka yere, ya 
eskiye, yahut uzağa götürsünler.. Bu 
elverirdi.Onun bütün bu eşyadan is­
tediği şey hülyasına bir çerçeve ol­
maları, ona bir firar kapısı açmalarıy­
dı. Tesadüf ettiği şeylere sahip olma­
yı pek az isteyen" ilginç bir tiptir.
Mahur Beste'nin birbirini tamam­
layan iki ihtiyarı Behçet beyin babası 
İsmail Molla ile kayınpederi Ata Mol- 
la'dır. Tanzimat döneminin bu iki sa­
raylısı eserin "İki Dünür" bölümünde 
tanıtılmaktadır. Çocukluktan beri ta­
nıştıkları halde birbirini sevmeyen, 
"yaşadıkları devrin, üzerlerinden bir 
tebeşir silgisi gibi geçtiği bu iki adam" 
mizaç olarak birbirinden çok farklıdır­
lar fakat yine de birbirleri için vardır­
lar.
Behçet Beyin canlı, neşeli, atıl­
gan babası İsmail Molla, yaratılış ola­
rak çevresi ve ailesindikelerden üs­
tündür. Oğlunun zavallılığını hiç sev­
meyen İsmail Molla, evliliğini karısı 
Şefika'nın anlayış ve sevgisiyle sür- 
dürür.Kendi sesi güzel olduğu gibi 
musikiyi de sever. Komşusu Necip 
paşa'nın konağında tertip edilen mu­
siki toplantılarını gizlice takibeden 
Molla, Yeni Kapı Mevlevihanesi'ne 
de gider.
Ata Molla'da satranç, meraktan 
da öte marazı bir hastalığa dönüştü­
ğünden damat adaylarını satranç im­
tihanından geçirdikten sonra kızları­
nı verir. İç güveysi olarak gelen büyük 
eniştesine bu işi beceremediği için 
canı sıkılır. Aynı sorun Behçet Bey 
için de geçerlidir.
Abdülhamit yönetimini sıkıcı bu­
lan Ata Molla, İstanbul'un depdebeli 
günlerini hatırladıkça kendi dönemini 
beğenmeyip tarihe merak sarar.
Eserin sonucu gibi görünen bu 
kısma kadar sözü edilebileceklerden 
birisi Behçet Beyin karısı Atiye diğeri 
de "Mahur Beste'"nin sahibi Talat 
Beydir.
Sultanın emrine uyarak Behçet 
Beyle evlenmiş olmasına rağmen 
ömrü boyunca kocasını sevmemiş 
olan Atiye, ancak üç gün yaşayabilen 
tek çocuklarının ölümünden sonra 
kocasına biraz daha yakınlaşmaya
26
Türk Edebiyatı Ocak/90
çalışır. Kocasını zavallı ve çocuksu 
bulan Atiye ona acıyarak acılardan 
uzak sağlıklı bir hayat yaşamak ister­
se de başaramaz. Kocasından çok 
kaynatasıyla uyum sağlayabilen Ati­
ye, musikiden politikaya kadar hare­
ketli bir hayatın içindedir. Dünya ma­
lına önem vermeyip, "hemen her ka­
dının yapabileceği" basit işlerle uğ­
raşmayan Atiyeye göre; "Saat tamir 
etmek, cilt yaldızlamak, kitap kollek- 
siyonu peşine düşmek, hatta.kendisi- 
ne verilmiş bir iş içinde ufak tefek mu­
vaffakiyetler kazanmak yaşadığı 
devrin bir erkekten isteyeceği şeyler 
olmadığından" erkek olan insan, 
"sevdiği kadını yakalayıp, o zamana 
kadar ölçmediği, düşünmediği bir ta­
kım tepelere taşımalıydı. Sonra 
imkânsız bir yerde güçlükle nefes alı­
nan bir uzlette bıraksa bile o yüksek­
likleri bir kere olsun geçmiş olmanın 
hazzını tattırmalıydı. Bunun için Beh­
çet Bey’den beklediği, politikaya ka­
tılması ve kendisinde aşkın yerini tu­
tacak bir hayranlık duygusu doğur­
masıdır.” (MB/sh.92)
Esere adını veren "Mahur Bes­
tec in  sahibi, Atiye'nin küçük eniştesi 
çarkçı yüzbaşısı Talat Beydir. Beste­
nin sebebi, karısının kendisini terke- 
dip ayrılmasıdır.Talat Beyle karısının 
ayrılma sebebi açıklanmamış olmak­
la beraber aralarındaki ilişki Behçet 
Beyle Atiye'ninkine yakındır. Tanpı- 
nar, Mahur Beste hakkında Behçet 
Beye mektup yazarken Talat Beyi 
Behçet'le karşılaştırır: "Talat Beyi bil­
mem neden sevmediniz. Ne zaman 
ondan bahsedecek olsam elima sa­
rıldınız, bana başka şeyler anlattınız. 
Halbuki Mahur Beste onundur. Siz 
Behçet Bey, suyun başında bekle­
meye mecbursunuz. Yaratılış sizi sa­
dece bir istek, bir susuzluk olarak ya­
ratmış. Talat Bey öyle değil. O, yaşa­
yan adamdı. Hatta hayata örnek, mo­
da veren adam: Meselesi bir şeyin 
yokluğu üzerinde kurulmamış. Talat 
Beyin size benzediği hiçbir tarafı yok. 
O kırılmış bir adamdır.Siz mağlupsu­
nuz. Onu kaçacak, tutacak yeri var. 
Musikiye, sanata kaçtı. Sanatkârla 
patolojik tip arasındaki farkları bu ka­
dar yakından gördükten sonra nasıl 
vazgeçebilirim?" (MB/sh.201)
İsmail Molla'nın babasının med­
rese arkadaşı, Atiye ve ablasına yıl­
larca hocalık etmiş olan "Garip Bir ih­
tilâlci" Sabri Hoca, Mahur Beste'nin 
olduğu kadar Tanpınar’ın da ilginç 
tiplerinden birisidir. Tanpınar'ın hikâ­
ye ve romanlarında bu tür "modern 
dervişlere rastlamak mümkündür. 
Talihi, "unutulmak ve farkedilme- 
mek" olan Sabri Hoca bu yönüyle 
Tanpınar’ı hatırlattığı gibi, Sabri Ho- 
ca'nın EspiyeCe balıkçılarla geçen 
çocukluk günleri de Tanpınar’ınkine 
benzemektedir.
Avrupa seyahati sırasında Jön 
Türklerin lideri Ahmet Rıza ile görü­
şen Sabri Hoca, onları tam olarak be- 
nimsememekle birlikte yurda dönün­
ce sanki onlardanmış gibi görünür. 
Ne var ki Avrupa dönüşüyle Sabri Ho­
canın politik hayatı hızını kaybetmiş, 
hocanın sosyal olaylar karşısındaki 
hükümleri gerçekçi bir görünüm ka- 
zanmıştır.Mukadder bir sona doğru 
gittiğimizin farkında olan Sabri Hoca 
Abdülhamit ve istibdat düşmanlığı­
nın yarar getirmeyeceğine aksine ya­
ralarımızın çok daha derinlerde oldu­
ğuna inanır. Esas mesele, "insanımı­
zın bozulması, insanı insan yapan 
manevî kıymetler bütünü medeniye­
tin iflâsı'dir. Bu bakımdan insanımızı 
yeni baştan kurmamız gerekmekte­
dir. Sabri Hocaya göre; "Şark içimiz­
de son sözünü söylemedikçe hür ola­
mayız, yaşadığımız zamana sahip 
olamayız." (MB/sh.19) Bununla bir­
likte onu Batılı ya da Şarka düşman 
birisi olarak göremeyiz. Bunu kendisi 
de açıkça söyler. Ders arkadaşı İs­
mail Molla'nın "-Hoca neden "Şark"a 
bu kadar düşmansın?" sorusuna ver­
diği; "Şarka düşman değilim. Bulsam 
onunla kanaat ederim.Ben şarklıyım. 
Bak halime: benim nerem garplı? 
Araşan üzerimde bir karış ecnebi ku­
maşı bulamazsın. Meslerim bile yerli. 
Yüzüme bak: neresi Frenk? Fakat 
yüzüme bak ve şarkı gör. Şarkı, bi- 
zimşarkımızı bulsam bu yüzde mi 
olurum? Benim yüzüm, senin yüzün, 
babalarımızın yüzü. Yani hayatları 
tam olmayanların yüzü.." cevabı, il­
ginçliği yanında Sabri Hoca'nın arayı­
şını da ifade eder.
Mahur beste için Behçet Beye
haklı bir sitem vardır: "Sizin hikâyeniz 
olarak başladı, fakat arkanızdan o 
kadar büyük bir kalabalığı sahneye 
taşıdınız ki, sizin hikâyeniz olmaktan 
çıktı. Hepinizin hikâyesi, daha doğru­
su yaşadığınız, yaşadığımız devirle­
rin hikâyesi oldu. Bu kadar kalabalığı 
bir insanın etrafında toplayamaz­
dım." (MB/sh.202) Eserin "Hısım Ak­
raba Arasında" ve "Eski Bir Konak” 
bölümlerini okurken içinizden Behçet 
Beye kızmak geliyor doğrusu.
Atiye'nin, "şişman, kazandığı 
harcadığı belli olmayan, daima neşeli 
veya hiddetli görünen, iki had arasın­
da durmadangidip gelen bir rakkas 
bir terazi mili gibi sükunet haline ge­
len, pek az rastgelinir bir adam" olan 
büyük eniştesi Halit Bey, babasından 
kalan malların miras davalarını hal­
letmek, kiralarını ödemeyen kiracılar 
hakkında dava açabilmek için "hu­
kuk" konularıyla ilgilenir ve sonunda 
"adalet hastalığı"na yakalanır. Açtığı 
her davayı kazanan Halit Bey, için, 
"kazanmak kaybetmek diye bir me­
sele yoktu; asıl mesele davânın açıl­
ması, hazırlıkları, helecanları ve hep­
sinin arkasında, hayatını bir nevi spor 
gibi dolduran mücadele hırsı idi. Bu 
olduktan sonra gerisi ehemmiyetsiz­
di." (MB/sh.144) Bundan sonrası 
önemsiz olduğu için ölürken yanına 
çağırdığı oğluna miras olarak onyedi 
dâva bırakır.
Erkek çocuğu olmadığı için yalnız 
yaşayan Sinop'lu zenginlerden Mir- 
miran İsmail paşa’nın konağında yeti­
şen Sırmakeş Nuri bey, memleketin 
pekçok bölgesini gezmiştir. Amcası­
nın divan kâtipliğini yaparken İstan­
bul'a gelip memuriyete başlayan Sır­
makeş Nuri, buradaki görevinden ay­
rıldığı sıralarda amcasının para işleri­
ni yürüten Agop aracılığıyla Soloski 
ile tanışır ve kârlı ticarî işlere girişir. 
Hesap işlerinde aşırı derecede titiz 
davranan, aldatılmaktan çok korkan 
Nuri bey, "bir mecidiyelik hesap" için 
Soloski'yi saatlerce titretirken, hafta­
lık hatta aylık kazancını bir gecede 
harcamaktan çekinmez. Agop'un, 
dünya malına sahip etmek için uğraş­
tığı Nuri Bey, "para hırsıyla yaşayan 
insanlardan değildi. İşi iş olduğu için 
seviyordu." (MB/sh.165)
27
Türk Edebiyatı
Ata Molla’yı memnun edebilecek 
derecede satranç oynayabilen uşağı 
Hüseyin; Behçet Beyin, ömrü boyun­
ca kendisini beğenmemiş, kendisiyle 
didişip durmuş eniştesi Arif Beyi, Ha- 
lit Beyin, yüz yaşında insanların gü­
nahlarının affedileceğine inanıp dok­
san iki yaşında olduğu için sekiz sene 
daha yaşamaya hakkı olduğunu söy­
leyen baba tarafından süt ninesi Sa­
niye Hanım; ikinci Mahmut'un kızkar- 
deşi Esma Sultan; güzelliğiyle çevre­
sindekileri kıskandıran, bir akşamlık 
hizmeti beğenildiği için sultanın hedi­
ye olarak elmas iğne gönderdiği ha­
seki Buyidil; haznedar ustalığına ka­
dar yükselip inişli çıkışlı zikzaklarla 
hayatını sürdüren sert idareci Adile 
Hanım ve karısı Adile’nin disiplinli ha­
yatına ancak yedi yıl dayanabilen 
kırkbeşlik memur Süleyman Beyden 
sonra Soloski ve Agop isimli para 
canlısı iki yabancıdan da sözetmek 
gerekir.
Soloski, batılı hayata uyum sağla­
maya çalışan azınlıkların evlerinde 
keman ve piyano dersleri vererek ge­
çinen bir Leh subayıdır.Askerî elbise 
malzemeleri yaparak ayrı bir gelir- 
sağlayan Soloski, Agop araçlığıyla 
tanıştığı Nuri Beyle iyiden iyiye ticaret 
dünyasının içine girer. Memleketine 
dönderilmek tehlikesiyle karşılaşın­
ca Reşit Bey adıyla İstanbul’daki ha­
yatını sürdürür.
Mirmiran İsmail Paşa'nın kona­
ğında "uşak"lıkla işe başlayan Agop, 
sefer zamanlarında paşasına ikibin 
altını faizsiz verebilecek kadar kaza­
nan bir Yahudi sarrafıdır. Para ka­
zanmanın yollarını iyi bilen, azimli, 
üzülmek nedir bilmeyen Agop, "dün­
yaya ticaret için gelmiş" bir insandır. 
"Onun hayatında o kadar sevgiyle 
imanla bağlı olduğu protestan kilise­
sinin öğrettiği şekilde uluhiyetten 
sonra en büyük yeri altın işgal ettiği 
için" ne beş çocuğunun olduğu evlilik- 
hayatı ne de yeni rejimden sonra işle­
rinin iyi gitmesi ona yetmez. Aradığı 
tek şey, çocukluk günlerinde Arnavut 
Hasan'ın kandırarak elinden aldığı 
kenarı delik "Mahmudiye altını"dır.
Mehmet Kaplan'ın, "Mahur Bes­
te c e  Tanpınar bize Abdülhamit ve 
Abdülaziz devirlerinde yaşayan, bir-
birlerine yakın ve akraba olmakla be­
raber, hepsi birbirinden ayrı şahsiyet, 
mizaç ve karaktere sahip insanları ta­
nıtır. Onların özellik ve güzellikleri bir­
birlerinden çok ayrı, hattâ birbirine zıt 
oluşlarından ileri gelir. BÜ şahısiar 
aynı zaman ve mekânın içinde yan- 
yana gelmekle beraber, her biri kendi 
başına birer alem teşkil ederler." İfa­
desindeki mühim özelliklerinden biri­
si, Tanpınar'ın eserindeki şahısların 
"birbirine zıt” olmalarına işaret etme­
sidir. Tanpınar'ın ustalığı bu "birbirine 
zıt" insanları barıştırması, birarada 
yaşatmış olmasıdır. "Tek kahramanlı 
hikâyelerden canı sıkılan Tanpınar", 
Behçet Beyden hareketle sözünü et­
tiği diğer şahıslara da Behçet Bey ka­
dar önem vermiştir: "Bulundukları 
şartları zorlamadan hayatın akışı 
içinde , tükenişe doğru giden bu kişi­
ler Doğu'nun töresi ile Batı'nın yeni 
değerleri arasında bocalarken,hep­
sinde hakim olan duygu 'yalnızlık' 
duygusu olmuştur. Bu, bir anlamda 
çağdaş insanın toplum içindeki yaz- 
gısıdır.Bu acı yalnızlık duygusunu 
Tanpınar, kahramanlarını hayat tec­
rübelerinin ortasında, onları bir baş­
larına bırakarak vermiştir."
Mahur Beste'nin insanları, eserin 
bitmiş olmasına rağmen son sözlerini 
söylememişlerdir. Mahur Beste'nin 
arkasından Sahnenin Dışındakiler 
ve Huzur romanları da okunduğunda 
görülür ki Mahur Beste'nin insanları 
değişik şahsiyetler olarak yeniden. 
karşımıza çıkarlar. "Tarihî"liği yanın­
da, "psikolojik" yönüyle de değerlen­
dirilmesi gereken Mahur Beste'de, 
mutluluk için "hayata bıyık altından 
gülerek yaşama"ya çalışırken bu ara­
da'gülmeyi unutmuş" insanlarla be­
raber olduk. Eserin bütününü oku­
yanlar bu mütevazi insanlarla pekâlâ 
dost olabilirler.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi
* 0 0  1 5 0 8 3 8 4 0 0 6 *


Mahur Beste'de insanların dünyası

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository