Taha Toros Arşivi, Dosya No: 176-Karagöz Sanatkarlarıİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Ogan, M. Raif

Istanbul Sehir University Repository

7.a**-- TT- YFN&M AR-
a»> H H H f t i
Yerli gösteri srn’atiarımjz üzerinde'araştırmalar
, ...... ............................ .....
Ka r a g öz
Karagöz kimdir? - Hayal kitapları bibliyografyası - 
Karagöz fasıllarındaki temel şartlar-Basılı eserlerm^Vo\< 
incelenmesi-Hayaloynatanlarımızdan bazı meşhur- 
ları-Karagöz oyunlarının (devir) lere ayrılması
Yazan: M. Raif OğanKaragöz adım bilnıtyen, tammı- yan, hiç olmazsa bir Kaç tekerleme­
mle gülmek fırsatım elde etmemig 
büyük küçük kim vardır.'.
Karagöz’ün kendisi;'; Bursadakı 
mezarı gibi toprağın derinliklerinde 
gaip te olmuş bulunsa, belki ger­
çekten tarihte böyle bir adab hiç bir 
zaman var olmamış da bulunsa ne e- 
bcmmiyetl var!
Onun; (fikirlerimizde olanca taze­
liği llı> yer tutan, en çok sikildiğimiz 
sıralarda bile, hatırlanınca, yüzleri­
mizde gülümseme yaratan tekerle­
meleri yaşıyor ya, böyle olunca, 
Tüık dili varoldukça, Karagöz de 
daima yaşiyacak, hiç ölmiyecektir.
Her hangi bir fâni için, kıık, elli...
Hattâ yüz, hatta daha Çok seneler 
■dünya üzerinde kalmış olmakla; böy­
le yüz yıllar boyunca hatırası, hem 
de çok taze, pek sevimli olarak süre­
gelmek ölçülünce sayılı yaşayışın bu 
tükenmez canlılık karsısında en kü­
çük bir değeri bile kalmaz.
Karagöz'ün tarihi bir şahıs olarak 
Varlığını yokluğunu araştırmağı ge­
rekli bulmadım. Varsın o işi de mü­
tehassis folklor illcmamlz görsün! 
Şefliğimiz konu; Karagözün zâti 
değil oyunlarıdır, milli dile, milli 
kültüre ister istemez katılan teker- 
1« meleri, incelikler:, iğnelemeleridir.
Karagöz oyunları için türkçede tam 
v<- seri neşriyat yoktur. Birkaç oyu­
nun mevzut&nna dair Evliya Çelebi 
ve daha başka tarihçilerin eserlerin­
den zerre kadar gelen bilgi çok dar 
ve eksiktir. Bunlardan bütün bir e- 
tüt yaratmak imkânı yoktur.
Karagöz kitabı olarak basılmış bu­
lunan eserlerin en çskisi de elli yılı 
bulmaz. İlk çıkarılan: kabında (ya­
zan ı m adı gösterilmemekle beraber, 
»on devrin meşhur hayalcilerinden 
(Kâtip Salih) :n olduğu söylenen üç 
im malık (Letaifi Hayal) adlı kitap­
tır. Bunda; 1) Mahalle Baskını, 2) 
Yalova Saf as., .¡1 Kanlı Kavak adla­
rında, hayal geleneğine (emsaline 
göre. ı en uygun yazılmış üç oyun 
vardır. Bu kitap: .ayıl zamanlarda 
pek çok defa basılmıştır.
Eskiden, Ramazanlarda, çocukların 
başlıca eğlencesi: semtlerindeki Ka­
ragözde gitmek f i l ;  gidemiyenler de; 
mahallelerdeki aktarlardan on para­
ya. yirmi paraya tedarik edebildikle­
ri mukavva tasvirlerle, evde bulu­
nabilen yatak çarşafı, yorgan yüzü 
gibi bir beyaz patiskayı perde yapa­
rak Karagöz oynatmakla vakit ge- 
% İçirmek olduğundan bu eski kitap; o 
zamanki çocuk âleminin çok işine 
yaramış, hayal oynatmakta onların 
en kuvvetli arkadaşı, yardımcısı ol­
muştur.
Kitapta, İlk faslın adı: (Mahalle 
Baskını) dır.
Eski hayalcilerce bu oyunun adı: 
/(Hımhımlı Mandıra), ayrıca (Bir Bö- 
4ük Baskın) faslı daha vardır, ki o; 
basılmamıştır. Ona; eski Karagöz­
cüler (Çivi baskını - Klzll mandıra) 
derlerdi. Merhum Kâtip Salih, bunu 
(bazı değişikliklerle (Aptal Bekçi) a- 
diyla oynardı.
Bu ikinci Baskın oyunu; orta o- 
yuııu olarak dahi oynanılır, ancak 
Karagöz’dekine nazaran değişiklikler 
vardır, ki ileride sırası gelince, gös- 
tenneğe, anlatmağa çalışacağım.
Kitaptaki ikinci oyuna (Yalova 
Eafasi) denilmiş ise de, bu isim yer­
siz ve uygunsuzdur. Oyun; Karagöz­
le Haeivatm ortaklasa kayıkçılık 
yapmalarını gösteren (Kayık), oyu­
nudur. Yalova: büsbütün başka bir 
©yundur;, hayal serisinde en güç oy­
natılanıdır. Hattâ eski hayalciler; 
nıeslek arkadaşlarından birini öğ- 
mek i s t e r l e r s e  yahut da 
ean’at müsabaka ve denemesi gibi
Tl] Meşrutiyetten önceleri, şimdi­
ki gibi her gece çeşitli oyunlar yok­
tu. Yalnız Ramazanlarda her gece; 
kıs mevsiminde de Cumartesi, Per­
şembe günleri akşamı ile Cuma gün­
leri gündüz tiyatroları vardı. Kâtip 
Salih. Ramazanlarda lıer gece Şeh- 
zadehnşıpda. kış aylarında dahi haf­
tada iki gece Divan yolunda (Arifin 
kıraathanesi) nde (Nevicat Hayal 
Tiyatrosu) firması altımla Karagöz 
oynatırdı. Aydınlatma, nakil vasıta­
ları ile emniyet tertibatı şimdiki de­
receye çıkmamış olduğundan, çocuk­
ların yalnız başlarına olarak gecele­
ri Şelızadebaşına kadar gönderilme­
leri de, o devrin örf ve âdetine uygun 
gelmediğinden çocukların çoğu, ken­
di mahallelerindeki hayal oyunlarına 
giderlerdi. Tiyatrolar, sahura kadar 
devam eylediği halde. Karagöz oyun­
ları alaturka beş, beş, buçukta yani 
gece yarısından önce biterdi.
dununa düşerlerse, «Yalovayı mü- < 
kemmel oynadı!» denilmek; sanat­
taki liyakat ve muvaffakiyetin en 
söz götürmez işareti sayılırdı. Daha 
Önceleri; ¡hayalciler; çıraklık dev­
resini bitirip te san'at emektarları 
karşısında peştemal kuşanmak [2] 
derecesine yükselecekleri zaman, 
Yalova oyununu oynatmakla imtihan 
olunurlardı.
Yalova oyununda; ;küp, sandık, 
harar içine saklanan muhtelif şahsi­
yetlerin seslerini, lehçelerini birbi­
rinden ayırt etmek, oyunları konuş­
tururken şaşırıp aksamamak büyük 
hüner sayılırdı.
Kitaptaki üçüncü oyun; (Kanlı 
Kavak) tır. Hem adı doğru, hem ya­
zılış biçimi Karagöz an'aneleıine uy­
gundur. Bütün eksikliği biraz kısal­
tılmış bulunmasından ibarettir.
(Letaifi Hayal) den sonra; «Şey­
tan Dolabı», «Karagözün Yazıcılığı» 
ve başka bir isimle birer formalık 
üç küçük kitap çıkmıştır. Üzerlerin­
de müellif, nâşir adları bulunma­
makla beraber; ; bastıran eski Sa­
haflardan ve değerli kitap mütehas­
sıslarımızdan Nasrullah, yazan Ge- 
dikpaşa tiyatrosundan kalan en eski 
Türk aktörü Ahmet Necip merhum­
lardır [3].
Bu üç kitap; Karagözcülerlece «A- 
razban > adi takılan ilâve şahısiı mu­
havere biçiminde, muayyen olan Ka­
ragöz fasılları mevzuları dışında ya­
zılmıştır.
Bahsi tamamlamak için geri kajan 
eserlere dair kısa malûmat vereyim: 
Bunlardan sonra;. Hayali Behiç ,ve
[2] (Peştemal kuşanmak); eski 
esnaf teşkilâtı tâbirlerimizdendir. 
Usta çıkmak, ustalığı tasdik ve ka­
bul olunmak anlammadır. Peştemal 
kuşanmak; usta çıkmak, ayrı biçim­
lere, merasime tâbi işlerdendir. Or­
taçağdaki esnaf teşkilâtı şimdiki gi- 
biı her istiyeniıı. istediği sanatta usta 
olarak ortaya atılmasına müsait de­
ğildi. San’ata girik, çıraklık, kalfa­
lık, ustalık derecelerine ermek baş­
ka başka yollara, usullere, teşrifata 
uygunluğu gerekli kılan işlerdi. (İs­
tanbulini gündüzleri, geceleri) baş­
lıklı makalelerimde esnaflığa, san­
atlara ait merasim ve teşrifattan 
söz açmağa da sıra gelecektir.
[3] Ahmet Necip efendi; «Osman­
l I  Tiyatrosu» adını taşıyan ve Türk 
tiyatrosuna hizmet ve himmetleri 
bugün dahi inkâr olunmamak icap e- 
den «Manakyan kumpanyası» nda 
mevcut (Ahmet) adlı üç Türk artis­
tinin en eskisidir. Bunlar sırasile 
(Ahmet Necip), (Ahmet Fehim), 
(Ahmet Hulusi) dir. Ahmet Necip; 
bizim yetiştiğimiz zamanda beyaz 
sakallı, nur yüzlü bir ihtiyardı. 
(Hüsrev - Şirin) isimli matbu ve te­
lif bir piyesi de vardır. Bu bakımdan, 
haline ve emsaline göre değerli idi. 
(Hak rahmet eylesin).
Adliyeli Kör İzzete yazdırarak [4] 
kitapçı İhsan Rahim'in bastırdığı 
Karagöz Kıışdiltnde, Karagöz”ün Pa­
ris seyahati gibi mutat mevzular ile 
asla münasebeti olmadığı halde müs­
teşriklerden bazılarınca, belki mat­
bu eseı olmalarından, mehaz ve 
memba gibi ele alınmış ehemmiyetsiz 
eserler gelir.
Bunlardan sonra, yine yakın vakit­
te ölmüş bulunan Hayali Mem- 
duh |5] un Gayret kütüphanesi he­
sabına yazıp neşrettiği, öncekiler 
biçim ve değerinde bir kaç kitap ile, 
çok kıymetli mütercim ve bilginleri­
mizden Bay M. Vasıf’a yazdırılarak 
Karagözün Deliliği, Karagözün Aş­
çılığı, Kanlı Nigâr ve başka adlarda 
Tefeyyüz kütaphanesinin çıkardığı 
bir kaç küçük eser göze çarpar.
Bu arada, (Selim Nüzhet Gerçek) 
in neşrettiği (Salıncak) ile, Macar 
müsteşriklerinden Profesör (Duda) 
Mıızikai Hümayunlu (Nazif efendi) 
merhumun el yazısı ile tabettirilmiş 
olan (Faslı Ferhat) gelir.
Her ne kadar, pek muktedir bir
[4] Hayalî Behiç;; eski ve yeni bi­
çimde Karagöz oynatmakta çok hü­
nerli idi. Alkole düşkünlüğünden 
genç yaşında öldü. Kürt İzzet; adli- 
yede memur idi. Hem yazısı güzel, 
hem kendini kalem erbabından sav­
dıracak kadar tishfrbu düzgün idi. 
Hayaiciilk, orta oyunculuğunu ihti­
yacından değil, heveskâr olmasından 
yapardı. Yakın zamanda öldü. Kara­
göz fasıllarını, güzel yazısile, defter 
defter yazmıştı. Belki ailesinde mev­
cuttur, ben adreslerini bilmiyorum. 
Bunlar meydana çıkarılır, İnkılâp 
Müzesi için alınma imkânı bulunur­
sa değerli vesikalar ele geçirilmiş ©- 
lur.
[5] Hayalî Memduh; Teceddüt dev­
ri hayalcilerindeııdir. (Aşık Razi) 
takma adıyla Aksaray'da, Yoşiltulum- 
bada Karagöz oynatırdı. Mâliyede 
memur olup, bir kaç yıl evvel öldüğü 
esnada emekliye çıkarılmış bulunu­
yordu. Bu zat; güzel tasvirler de ya­
pardı. Karagözcülerce el peşrevi tâ­
bir edilen, tasvirleri, perdede idare i- 
şinde biraz aceleci, fakat hayalcilik­
te en önemli meseol olan Hacivat ile 
Karagöz seslerini ayırt etmek. Kara­
gözün sesine boğuk, sevimli tonunu 
tam vermekte pek mahir idi. O dahi. 
Kör İzzet gibi, hayal ve orta oyunu 
mesleğini, ihtiyacının değil, hevesi­
nin güdümüne kapılarak seçmişti. 
Tuluat kuvveti otta derecede olmak­
la beraber, bütün Karagöz oyunları­
nı ayrı defterler şeklinde yazmıştı. 
Çok iyi bir kolleksiyondıı. Bütün o- 
yunlaıın tasvirleri de kendisinde mev 
cuttu. Avdanlıkları eksik Karagözcü­
ler; ondan oyun takımları ve tasvir­
leri kira ile tedarik eyler idiler. O- 
lümünden sonra, bütün bunlar şunun 
bunun elinde kaldı, pek te yazık ol­
du !.
KARAGÖZ
hayalî olan Küçük Ali ([6 ] nin çı­
kartmış okluğu birer formalık küçük 
hayal piyesleri ete varsa da bunlar» 
muharririnin; eski ve yeni tarzdaki 
hayal oynatma san’atını hakkile bil­
mesine rağmen, bugünkü çocuk âle­
minin anlayabilmesi isteğile, Karagöz 
oyunlarındaki t< mel şartlara, kök­
leşmiş mevzulara aykırı yolda yazıl­
mış bulunduklarından Karagöz ismi 
altında basit çocuk piyesleri olup 
sözü geçenlerden fazla değerleri yok 
tur.
İşin biblografya bölümünü bütün- 
lemek için; Remzi kiitüphanesince 
edebiyat derslerinde Karagöz hak­
lımda geçen bahislerde talebeye yar­
dımcı kitap olmak üzere çıkarılan 
Kanlı Kavak, Kanlı Nigâr fasılların­
dan da kısaca spz açayım:
Bu iki kitap, daha önce, doktor Rit- 
ter tarafından büyük himmetle Al- 
manyada bastırılmış bulunan Kara­
göz külliyatının bu adlarda bölüm­
lerinden pek az ı farkla ve kısaltma 
ile yapılmış kopmadan ibarettir. Sah­
ne taksimatı, eşhas tevziatı gibi Ka­
ragöz oyunlarında yeri’ve gereği bu­
lunmayan düze*t '.e ( ! )  ve ilâve (!) 
lerle temel şartlara bir kat daha uy­
gunsuzluk gösterilmiş olmaktan baş­
ka bariz vasıflan yoktu. Ancak, yeni 
nesle, en eski gösteri san'atımız hak­
kında, üstünkörü de olsa, fikir ver­
meğe yararlığı dahi unutulmamak ve 
bu bakımdan hizmet sayılmak iktiza 
eyler.
Şimdi, son çıkan ve beni bıı yazı­
ları yazmak yükünü taşımağa mecbur 
kılan esere sıra geldi.
Bu; Türkiye Yayınevinin, adım 
ve şahsini tanımak şerefinden uzak 
kaldığım bir muallime derletip top­
latarak ortaya fırlattığı Karagözün 
Ağalığı’dır. Hakikatte ise, Karagö­
zün ağalığı değil de, perişanlığıdır. 
Kitabın içindeki jbir kaç tasvir ör­
neğinden başka hiç birininKaragöz’le 
uzak yakın bağlantı ve ilgisi yoktur. 
Hiç olmazsa, doktor Ritter lıülliyetı 
arasında dahi mevcut bulunan bu fa­
sıldan faydalamlsa idi, bu kadar fa ­
hiş yanlışlıklar yapılmazdı f7J.
Burava kadar erilen tafsilâtla a-
[6] Küçük Ali, İstanbulludur. En 
usta, ve eski usulde sebat eyleyen en 
meşhur Takforun yetiştirmesidir. 
Lehçe taklidi kuvveti; orta derecede, 
tasvir yapmak, oynamak, Hacivat 
ile Karagöz seslerini ayırt eylemek 
kudreti pek üstün mertebededir. 
Ankara’da memur bulunuyor, yakın 
zamanlara kadar da. radyonun çocuk 
saatlerinde Karagöz oynatıyordu. 
Hayal in temelini bilmek bakımın­
dan, bugün eşsiz bir şahsiyettir. İn- 
şaallah ta seğdır. Eğer, bilgilerine 
ve elinde mevcut olduğuna kani ol­
duğum tasvir, örnek, mecmua gibi 
vesikalarından ist ifade • yolu buluna­
bilirse, cok yerinde bir is görülmüş 
olur,
[7] Ağalık, eski hayalciler ve orta 
oyuncularının san’a’tlı, güç ve büyük 
oyunlanıtdandır. Hikmetli Kâtip Sa­
lih, bunu da moderniz« ederek (Sahte 
mirasyedi), ((Karagözün: Bey olma- 
si( isimlerile oynardı. A fal'kT, de­
diğimiz hayaller işinde en iyi oyna­
tanı (Serçe Mehmet) idi. O bunda 
bir -(Çerkeş halayık) vardır. Rahmet­
li, bu lehçe taklidini pek kıvrak ya­
pardı. ■ iibdai debinde piyesin esa­
sındaki Çerkeş k;:ic, Çeîkes halayık, 
Esirci ihtiyar Çerkeş, saraydaki ka­
dılar (Saraylılar - Yalde sultanlar) 
ııı çoğu Çerkeş, yine zenci köle, kız* 
larağr.sinâ benzvd gülden, ak Arap, 
kötürüm dilenciler: ise Arap İzzete 
dokunabileceğinden' büfüiı bu taklit­
leri yapmak tehlikeli idi. Hem bu 
yüzden, hem de Kendisi hayalci! 1te- 
ki emsalsiz hünerine rağmen 1 hçe 
taklidindeki pek geri bulunduğundan 
Kâtip"Salih cyunıt başka biçime ko­
yarak oynatırdı. Amma, sö.'.ii geç-ıı 
(Yayınevi) nce ç:k..rıi.. . buua dahi 
’ uzemekl&ı ç..k u...ılıtır.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi
5 8 1 7 6 9 0 1 0


Karagöz

http://openaccess.marmara.edu.tr//bitstream/11424/136009/3/001581769010.pdf

Karagöz

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository