Taha Toros Arşivi, Dosya No: 36-Ziya Gökalpİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Yöntem, Ali Canip

Istanbul Sehir University Repository

r
Bir hatıra -  Bir felsefe
Bergson ve Ziya Gökalp
Bizim memlekete ilk defa Bergsonu Ziya tanıttı -  Fakat o; 
hiçbir zaman hiçbir filozof için basit bir nâkil olmadı
--------- -----  Yazan:rBergson’un ölümü münasebetile gene 
muharrirlerimizde n 
birisi Cumhuriyet­
te, Bergsondan bi - 
zim memleketimizde 
ilk bahsedenimi merhum Ziya Gökalp ol­
duğunu yazdı ve bunu Ziyanın bir ar­
kadaşının neşrettiği hatıra kabilinden 
bir yazışma istinad ettirdi. Bergson’dan 
ilk bahsedenin Ziya olduğunu bir ya­
zımda ben bahsetmiştim sanırım. Mem­
leketimizin fikir hayatma şiddetle ta­
allûku sebebile Cumhuriyetin münev­
ver okuyucularına bu hususta biraz iza­
hat vermek istiyorum:
Ziya Gökalp, 1910 da Selâniğe geldiği 
zaman -ki çok gene olmasına rağmen 
olgun ve dolgun bir irfan hamulesi ta­
şıdığım görmüştük-, Fransız filozofla­
rından Alfred Fcuillée’nin kendisini bu 
kadar niçin alâkadar ettiğini soranlara, 
(o bu asrın en mütebahhir filozfudur.) 
cevabını verirdi. İdealiste, optimiste bir 
mütefekkir, bir iman adamı olan Ziya, 
kendi kafasının bu hususiyetini gıda - 
landıracak filozofları okur, pessimiste, 
diabolique fikir neşreden mütefekkir­
lerden nefret eder, etrafındakileri de bu 
adamların telkinlerinden tahzir ederdi. 
İşte «Les idées -  forces: Kuvvet fikir-
Alî Canib Yöntem
1er» sahibi Fouillée’ye fazla ehemmiyet 
vermesi bu karakterinden dolayıdır. Bu 
münasebetle burada bir vak’ayı kayde­
deyim:
Ziya Gökalp, Selâniğe gelince benim 
oturmakta olduğum Yalılar semtinde 
kendisine ev tutmuştuk. İşlerimiz bitin­
ce akşam üzerleri yaz ise Beyaz Kule 
bahçesinde ,kış ise Olimpos -  Palasta 
\ buluşuyorduk. Bir akşamüstü Ziya 
görünmedi. Merak ettim, evine gittim. 
Baktım, hasta yatıyor. Ertesi günü tek­
rar ziyaretine gittim Hakikaten hasta 
ve halsizdi. O aralık Merkezi Umumî 
azasından doktor Nazım geldi, «geçmiş 
olsun!» dedi. Ziya yatakta gene felsefe­
den ve idéeforce’lardan bahsetti. Dok­
tor Nazım: «Herşty senin idée-force’la- 
rınla halledilemez... dedi. Ziya güldü, 
fakat ciddî bir tavırla cevab verdi «Her 
şey halledilir. Bu memlekete ilim ve fel­
sefe terbiyesi lâzım İlim ve felsefe ter- 
biysi olunca herşey en iyi şekillerde hal- 
!edilir.» dedi. Ma’ıdud fikirli ve amelî 
bir adam olan doktor Nazım ısrar etti: 
sHaydi idée-force’la şu yataktan kalk 
la sokağa çık bakalım» diye güldü. Zi­
ra, birdenbire yataktan fırladı. (Ziyada 
ı tombul ve zâhiren lapa gibi görünen 
ücudünden umulmıyan bir çeviklik 
ardı. Bunu birkaç kere görmüş, hayret 
tmiştim.) «Dur mur» diyinciye kadar 
çeri gitti, giyindi ve her üçümüz bir­
likte sokağa çıktık. Ben şaşmıştım. 
Hastalığından oser kalmamıştı. >Otur- 
duk, yemek yedik konuştuk. Doktor 
Nazım bizden ayrıldı. Akşam oldu, baş­
ka arkadaşlarla buluştuk, tekrar yedik, 
içtik...
Ziya Gökalp nasıl Bergsoniste olmuş­
tu Şimdi onu anlatayım. Sonradan Hu­
kuk fakültesinde profesörlük eden Veli, 
o zaman Pariste talebeydi. Tatil müna­
sebetile Selâniğe geldi.’ Ziya, o, ben, Ö- 
mer Seyfçddin Olimpos -  Palasta oturu­
yorduk. Ziya bermutad, Fouillée’den 
bahis açtı. Veli tasdik etti, «Fouillée 
geniş malûmatlı bir mütefekkirdir» de­
di ve minimini ellerini uğuşturarak ilâ­
ve etti «Ancak şimdi Fransada tefekkür 
âlemini kendisile en çok meşgul eden bir 
başka filozof var: Bergson» diye mırıl­
dandı. Bergson, Ziyanın büsbütün meç­
hulü değildi. Fakat tamamile okuma­
mıştı. İşte Velinin bu ikazı onu hare­
kete getirdi. Bergson’un bütün eserleri­
ni sipariş etti. Yavaş yavaş Fouillée 
ikinci plâna düştü. Birinci plâna Berg­
son geçti. Ziya gece gündüz Bergsonu 
okuyordu. Etrafına toplananlara her 
yerde, Cemiyet merkezinde, İttihad ve 
Terakki mektebinde, Beyaz Kule bahçe­
sinde, Ölimpos-Palasta ondan, onun 
«intuition» nazariyesinden bahsediyor­
du. Ziyanın, matbuat hayatında Berg­
son’dan ilk bahseden yazısı Gene Ka­
lemlerin 15 inci sayısinda çıktı. (14 şu­
bat 1912). O tarihlerde doktor Rıza 
Tevfik (bir iki yıl evvel sade lisan ta­
raftarlığı ettiğini unutmuş, bermutad bi­
raz câli bir istihfaf tavriyle) Yeni Lisan 
cereyanının aleyhinde bulunanlara ka­
tılmıştı. Ziya, «felsefe ve mizah» kaydi- 
le «Rıza Tevfiğîn felsefesi» unvanlı bir 
makale kaleme almış, bana getirdi. 
«Gene Kalemlerde neşredelim» dedi. O 
zamar. Ziya kendi asıl adını kuşanmı­
yordu. Buna sebeb tevazuu ve gösteriş­
ten uzak kalmak istemesiydi. Ben onun 
yazılarının başına hatırıma gelen müs- 
ear bir namı koyardım. İste bu yazısı­
na imza olarak Celâl Sâkıb deyiver­
dim. Ziya bu yazısında Rıza Tevfiği 
muhtelif felsefe sistemlerinde araştırı­
yor, fakat hiç birine malletmiyordu. Ve 
bu işi gayet alaylı bir üslûb’ a idare 
ediyordu. İşte bu makalenin bir yerinde 
«Rıza Tevfik muayyeniyetçi: determi - 
nişte olabilir mi» .diyen Ziya şu satırları 
yazmıştı:
«Mizacını tetkik etmediğiniz için bu 
suale de belki «evet!» cevabını verir­
siniz. O kadar acele etmeyiniz, sabırlı
man» dediğimiz ve 
ezelden ebede müm 
ted bir rişte sure - 
tinde tasavvur etti­
ğimiz şey «imtidad» 
yani «fezâ» mn baş- 
tasavvur edilmesinden
olunuz. Çünkü Rıza Tevfik Bey, buna 
da bir hudud çizmiştir.
«Bu asrın en büyük filozoflarından 
biri olan Bergson, muayyeniyeti, cemad 
âlemi için pek doğru buluyor. Hatta ak­
lın cemadlara verdiği mantıkiyet, mu- 
ayyeniyet, hendesiyet, mihanikiyet gibi 
hasiseleri, ve bunlara müteferrı bütün 
sıfatları Kant’m iddia ettiği gibi «nisbî» 
değil, tamamile «mutlak» sayıyor. Çün­
kü Bergson’a göre «akıl», hayatın ve o- 
nun zübdesi olan vicdanın caınid ve 
sulp madde üzerinde imaller icra et­
mesinden, ve bundan aletler, silâhlar, 
binalar, makineler, hulâsa her türlü 
eşya imal etmesinden husule gelmiştir. 
Arz üzerinde aklın zuhuru «kesik taşlar 
devri» ne nispet olunmuyor mu? Hayat 
muhite intibak için iki vasıtaya maliktir. 
Ya «selika : instinct» vasıtasile kendi 
bünyesinden yeni uzuvlar yapar, yahud 
«zihin : Intelligence» vasıtasile lıaric- 
deki sulp maddelerden yeni aletler 
imal eder. Bu yeni uzuvlar, yeni aletler­
dir kı hayat, muhitin yeni icablarına 
mukabele eder. Bu halde «akıl», sınaî 
imallerden doğmuş, sulp ve camid mad­
denin bütün hassasiyetile şekillenmiştir. 
Hiç şüphe yoktur ki maddeden doğan 
bir meleke, maddenin bütün kanunları­
nı, sebebiyetlerini, muayyeniyetlerihi 
bilecektir; hem de mutlak bir ilimle 
bilecektir. «Akıl», sulp ve camid mad­
de üzerinde yapılan imallerden doğdu­
ğu içindir ki aklın tedvin ettiği ilk ilim, 
«su'p cisimlerin şekillerini ve bu şekil­
lerin kanunlarını gösteren» hendese 
olmuştur. Cemad âleminde muayyeni­
yetçi olan Bergson, hayat ve ruh âle - 
mine girince büsbütün değişiyor. Diyor 
ki: «Maddeler bir takım kütlelerdir, bu 
kütleler kısımlardan mürekkebdir. Bu 
kısımlr ayrılır, sonra gene birleşir, bu 
teşettüt ve temasükten maddede hiçbir 
tahavvül husule gelmez; çünkü madde 
«kemiyet» ten ibarettir. Madde, yani 
«kemiyet» üzerinde «müddet» in hiçbir 
tesiri olamaz. Kütleler senelerce ayni 
vaziyeti muhafaza edebilirler. Halbuki 
uzviyetler böyle değildir. «Müddet», uz­
viyetler üzerinde müessir bir kuvvettir. 
Uzviyetler, müddetin tesirile daima ya­
ratıcı bir tekâmül halindedirler. Uzvi­
yet, kısımlara ayrılmaz. Uzviyetin ahen- 
gine dokundunuz mu, ya tamamiyetini 
muhafaza için çalışır, mücadele eder, 
yahud büsbütün muzmahil olur, cema- 
diyete inkılâb eder. «Kesret» iki , türlü­
dür, birisi «telâhukî kesret» ki munfa­
sılların mecmuudur. Kütleler bu nevi- 
dendir. Diğeri «zevebanı kesret» ki tef­
riki mümkün olmıyan ve tefrik edildiği 
dakikada mahiyetini kaybeden hâdiseler 
mecmuudur. İşte uzviyet bu ikinci kısma 
dahildir. «Vicdan» bir uzviyettir. Ruhî 
hâdiselerde «kemiyet» yoktur. Onlar 
baştan aşağı «keyfiyet» lerden ibarettir. 
Bu hâdiselerde «şiddet» nammı verdi­
ğimiz haller, «kemiyet» değil, birer yeni 
«keyfiyet» ten ibarettir. Üç gün devam 
eden «heyecan» başka bir keyfiyet, beş 
ve yahud iki gün devam eden «heyecan» 
büsbütün başka bir keyfiyettir. Vicdanî 
hâdiselerden birini, mürafıkları olan di­
ğer vicdanî hâdiselerden ayırmak müm­
kün değildir. Bunlar sun’î olarak tefrik 
olununca maddileşirler. İçtimaî bir amil 
olan «lisan», ruhî hâdiseleri maddileşti­
rir, tefriki kabil çlmıyan vicdanî hâdi­
seleri «tecrid» vasıtasile tefrik eder, ve 
bunlara, cemadlara verdiği isim gibi bi­
rer «ad» koyar. Kelimeler, madde haline 
gelmiş «vicdanî hâdiseler» dir. Kelime­
lerle düşündüğümüz zaman «müddet» 
âleminden çıkarak «imtidad» âlemine 
intikal etmiş oluruz. «Hadsî müfekki­
re» zevebanî bir kesret olduğu halde, 
«lisan» ın neticesi olan «zihnî müfek­
kire», telâhukî kesretlere mümasildir. 
Vicdanın nesci «müddet» tir. Vicdanın 
«vasıtasız mûtaları: Données immé­
diates» müdettir. Müddet, müessir ve 
yaratıcı bir keyfiyettir ki yalnız vicdan 
âleminde hissedilir. Haricî âlemde «za-
ka bir şekilde 
ibarettir.
Müessir bir keyfiyet olan «müddet» ise 
hakikî bir mevcuddur. Halbuki tesirsiz 
ve âtıl tasavvur olunan zaman, imtida- 
dın bir başka safhasıdır. İmtidad mad­
denin, müddet ruhun nescidir. Vicdanı­
mızın hadslerini, ruhumuzun «hâcis» 
duygularını kelimelerle düşündüğümüz 
zaman bunları maddileştiririz. O zaman 
bunlarda maddeci bir muayyeniyet ka­
bul ederiz ki bu kat’iyyen batıldır. Çün­
kü akıl, mantık, lisan ruhun madde, ke­
miyet, feza âlemlerindeki faaliyetinden 
doğmuştur. Bunlar hayat ve ruh âle - 
minde mümeyyiz olamaz. Vicdanda, 
ruhta, hatta hayatta hürriyet ve mu- 
hayyeriyet vardır. Hürriyet, ruhun ta- 
mamiyet ve külliyetle faal olmasıdır. Mu 
ayyeniyet «pişbinlik» i istilzam eder. 
Hayat ve ruh, yaratıcı bir tekâmüldür.
«Ruhî ve hayatî hâdiseleri akıl anla­
yamaz. Ruh ve hayat «ilim» e sığmaz. 
Bunlar metafizik veya felsefeye aiddir 
ki ancak hayattaki «selika : instinct», 
«sympathie: Muhassise» yolile derunî 
bir ba’se mazhar edilerek onlardan is- 
tilham edilmek ve ruhî ve hayati «intui­
tions: Hadsler» bir mümeyyize vasıtasi- 
ie isti’mak olunmak suretile keşif . ve 
istiknah olunur. Akıl, bu «zevk» ve 
«hâl» melekelerine ancak muavin ola­
bilir. Yoksa yüstakil bir mümeyyiz ve 
hâkim olamaz.»
Ziya, bundan sonra, sırasile saydığı 
felsefe sistem ve mesleklerinde yaptığı 
gibi sözü Rıza Tevfiğe intikal ettirerek 
şu aİaylı satırları yazıyor:
«Rıza Tevfik, Bergson’a bir cihetten 
muhalif ,bir cihetten muvafıktır. Mu­
haliftir: Çünkü maddiyeti, hendesiyyeti, 
fezâiyyeti - kendi müstesna olmak şar- 
tile- bütün hayat ve ruh âlemine teşmil 
eder. Muvafıktır: Çünkü kendi hayat ve 
ruhunu bu fezâî nıihanikiyetle bu lıen- 
desî mantıkiyyetten tenzih eyler. Ken­
disi hür, muhayyer ve mâveraidir. Fakat 
diğer insanlar umumiyetle münsâklar- 
dan, hayat ve ruh makinelerinden iba­
rettir. Hulâsa etmek lâzım gelirse: Ye­
gâne filozofumuz, kendisinden maada 
bütün kâinat hakkmda muayyeniyetçi, 
kendi hakkında muhayyeriyetçidir. Yani 
«teayyün âlemi» kâinat, «lâteayyün âle­
mi» nefsidir.»
. * * *
Ziyanm bu ve bunu müteakıb yazı­
ları memlekete Bergson’u tanıttı; fakat 
bu müstesna Fransız filozofunu en iyi 
anlaman ve anlatan gene Ziya idi. Çün­
kü Bergson’un «mystique» felsefesinin tâ 
içine nüfuz için Ziya pek mücehhezdi. 
Garb felsefesinden başka şark sofiyu- 
nunun eserlerini ana kitablardan oku­
muştu. Muhyiddini Arabîyi -o gene ya­
şında» hayrete şayan bir nüfuz ve vu­
kufla tanıyordu.
Istitrad olarak şunu da kaydedeyim. 
Ziya -sonradan da devam etmekle be­
raber- Bergsonla bir, bir buçuk sene 
kadar uğraştı, sonra birdenbire içtima­
iyatçı Durkheim’e geçti, ve artık ölün- 
ciye kadar Durkheim’e sadık kaldı. 
Çünkü, ancak Durkheim’in mesleğidir 
ki onun millî gayretlerini izah için tam 
kudreti haizdi.
Son söz olarak şunu kaydedeyim ki 
Ziya Gökalp, hiçbir zaman hiçbir filo­
zof için basit bir nâkil olmamıştır. O 
filozof ve âlimlerin sistem ve metodla- 
rmdan istifade ederek kendi muayyen 
fikirlerini telkin etmiştir. Gene felsefe 
müntesiblerimiz bu ciheti bittabi takdir 
edeceklerdir.
Ali Canib YÖNTEM
Kişisel Arş; ,-rde İstanbul Belleği 
Tal i  Toros Arşivi


Bir hatıra - bir felsefe:Bergson ve Ziya Gökalp

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository