Taha Toros Arşivi, Dosya Adı: Prens Sabahattin.



Not: Gazetenin "Memleket Davaları" köşesinde yayımlanmıştır.İstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Tanyol, Cahid [Cahit]

Istanbul Sehir University Repository

CUMHURİYEE
İdarede Ademi Merkeziyet
YAZAN:
CAHID T
Geçenlerde Büyük Millet Meclisi
haberleri arasında göze batmıyan bir 
havadis vardı: Bu havadiste Muğla 
mebusu Yavuz Mehmedoğiuııun hü­
kümet bünyesinde «ademi merkezi­
yet» i hedef tutan bir kanun teklifi 
yaptığı bildiriliyordu. Bu teklifin ne 
gibi esastan ihtiva ettiğini sarih o- 
larak bilmemekle beraber idarede a- 
demi merkeziyete yönelişin öyle ba­
sit bir kanun teklifi ile halledileceği­
ni sanmıyoruz. Bu görüşün memle­
ketimizde oldukça kuvvetli bir gele­
neği var Eski OsmanlI İmparatorlu­
ğunun İdarî teşkilâtı ademi merke­
ziyete dayanıyordu. İkinci Meşruti­
yette bu. Sabahaddin Bev tarafın- 
dan ilmi Bir terim ve içtima! bir gö­
rüş haline getirildi; ve en çok mii- 
naiaşası da o devirde yapıldı. İkinci 
Meşrutiyetin siyasi hayatında çok iz­
ler bırakan adenü merkeziyet sözü 
Sabahaddin Beyin muarızlan tara­
fından muhtariyet ve İmparatorluğun 
parçalanması şeklinde tefsir edilerek 
yıllarca polemik konusu oldu. Fakat 
dikkate şayan nokta şurası ki hemen 
hemen o devrin bütün siyasi parti­
leri, triihad ve Terakki Cemiyeti de 
dahil, «teşebbüsü şalisi vs ademi mer 
keziyet» meselesinde günlük politi­
kaya intikal ettiği şekilde ihtilâf ha­
linde değildiler. İhtilâf daha fazla şa­
hısların ve zümrelerin münaferet ve 
rekabetlerinden doğuyordu. Bu su­
rette, sırf İdarî sahada teklif edilen 
ademi merkeziyet fikri, siyasî ademi 
merkeziyet şekillerine sokularak kar 
"ılıklı hücum konusu oluyor ve bun­
dan «Midillinin, Sakız lı vesair ada­
ların hep birer Girid olması. hep Yu­
nan ağuşuna atılması için bir hazır­
lık» olduğu demagojisi ileri sürülü­
yordu. Fakat bizde, şimdi olduğu gibi 
o zaman da politika ve cart! müca­
deleleri bir kördöğüşü şekline kolay­
ca inkılâb ettiği için, muarızlar bh - 
birlerini dinlemeden bu mefhumları 
işlerine 'ş-’diği şekilde tefsir ediyor­
lardı. Halbuki ademi merkeziyet ta­
raftarları için mesele tam tersine idi 
Ademi merkeziyet, hıristyan anasıra 
muhtariyet '.ermek şöyle dursun on­
ların es,.sen istifade edageldiklerı hu 
«uslardan Müslüman Türklerin de 
faydalanmasını hedef Ilınıyordu.
O devrin hâlâ zihinlerde müphem 
ve yanlış intiba bırakan bn müna­
kaşalarını bir tarafa bırakarak ade­
mi merkeziyet meselesinin memîeke 
timizde menfi bir taiie uğradığına tşo 
ret edelim.
Yukarıda demiştik M Osmanlı İm­
paratorluğunun İdarî teşkilâtı bir 
nevi ademi merkeziyete sahibdi. Tan 
zmıatla beraber vergi sisteminin de­
ğişmesi ve tek bir merkezde toplan­
ması idaı-î sahada merkeziyetçiliğin 
bir başlangıcı oldu. Bu bizde aynı 
zamanda bürokrasinin ve ona bağlı 
memur denilen bir sınıfın da doğuıa 
sının ve böylece hükümet bünyesin­
de muazzam bir müstehlik zümrenin 
ortaya çıkmasının bir başlangıcıdır.
Akla şöyle bir soru gelebilir: Feki 
dalıa önce memur diye bir zümre 
yok muydu? Bugünkü mânada yok­
tu. Osmanlı İmparatorluğunda hükü­
met mekanizması idareci «dirigent» 
denilen yüksek bir zümremi uhde 
sinde idi. Kendilerine lâzım olan e- 
iemanları onlar tayin ederlerdi. Ve 
tabiatüe bu yarduncılar devlet ha­
zînesine yük olmazlardı. Onların hü­
kümet meıkezile hiç biı- ilgileri yok­
tu.
Bizde ilk defa 1292 de yapılan Ka­
nunu Esasi İdarî sahada meydana
gelen bu merkeziyetçi sistemini tâdil 
etmek istedi. Kanunu Esasinin 108 
inci maddesi ademi merkeziyeti -ıev 
sil mezuniyet» şeklinde düşünüyor ve 
vi'âyet ve nahiyeler nizamnamesi!» 
halka bir çok hususların idaresini 
devrediyordu. Buna göre halk ken­
disini idare edecek nahiye müdürünü 
aralarından seçecekti. Nahiye müdü­
rü halk tarafından seçildikten sonra 
memuriyetleri vilâyetlere bildirilecek 
ti. Nahiyenin idaresinde müdür ile 
beraber kasabanın bütün umurunu 
üzerine alan bir meclis bulunacak ve 
bu meclisin azalan da seçim sureti!« 
olacaktı. Nahiye müdürlerine, aza- 
dan biri muavin olarak yardım e- 
decek ve bunlar aylık almıyacaklar, 
sadece yaptıkları masraflara kargılık 
olmak üzere halk onlara senevi mü-
nasib bir tahsisat ayıracaktı. Halk­
tan vergi tahsiline ve toplanan ver­
giyi hükümete teslime nahiye mec­
lisleri memur olacaktı. Böylece hâ­
zineye yük olan bir memur meselesi 
ortadan kalkacaktı.
«Kanunu Esas!» nin bu maddesi o 
günden bugüne kadar aksamadan, 
sosyal ihtiyaçlarımız, gelişme hızı­
mız gözönünde tutularak hükümet 
mekanizmasının işleyişine hâkim o- 
labilseydi, bugün karşımıza çıkan 
bir çok İdarî ve İçtimaî meseleler 
kolaylıkla halledilmiş bulunacakta, i 
Fakat bu «ademi merkeziyet» me­
selesi her devirde parti ihtirasların­
da sadece menfi bir koz olarak ele 
alındığı için bir çok kurtarıcı va­
sıfları düşünülmez oldu. Ve böylece 
hükümet mekanizması öyle bir ç ık -, 
maza saplandı ki devlet bütçesinin 
mühim bir kısmım yutan bir müs­
tehlikler sınıfı sosyal ve ekonomik 
buhranlarda rol oynamağa başladı. 
Nüfusumuzla, istihsal kapasitemizle 
kıyaslanamıyacak bir memur kütlesi 
bugün de halli ve ıslahı imkânsız bir 
mesele olarak karşımıza çıkıyor ve 
her iktidarın karşısına da çıkacaktır.
îdarede «ademi merkeziyet» in son 
defa sahneye çıkışı Cumhuriyetin ilk 
yıllarında «Terakki perver Cumhuri­
yet Fırkası» nın programında oldu. 
Bugün onun programım objektif 
olarak tetkik ettiğimiz zaman de­
mokratik bünyeyi daha çok aksettir­
diğini görüyoruz. Fakat o günkü şart 
lar içinde bu ne dereceye kadar fay­
dalı olurdu bilemeyiz. Çünkü o za­
manki Cumhuriyet Halk Partisi hü­
kümeti her sahada geri kalmış bir 
memleketi süratle kalkındırmak ve 
eski müesseseleri tasfiye etmekle mü 
kellefti. Ademi merkeziyete dayanan 
çok partili bir rejimde fcıkdâblarm 
hemen hemen hiç birini yapmağa, 
yıpranmış ortaçağ müesseselerini kal 
d ırmağa imkân olamazdı. O zamanın 
neşriyatı bir parça dikkatle incele­
nirse, Atatürkün diktatörlük tema­
yülünden ziyade, millî bir endişe ile 
bu fırkayı kapatmış olduğu daha 
açık olarak meydana çıkar. Yeni fır­
kanın kurulması tam anarşik bir 
hava yaratmış olduğu müşanede edi­
lir. Gene o devrin muhalefet neşri­
yatındaki havada doğrudan doğruya. 
Atatürke, çevrilmiş bir temayülün 
bulunduğu derhal hissedilu. Fırka­
ya yapılan hücumların gerisinde hep 
o vardır.
Bu bakımdan Cumhuriyetin İlk yıl 
larmda bir parti programı olarak 
ortaya atılan «teşebbüsü şahsî ve a- 
demi merkeziyet» fikri kendisine mü 
said zemini gene bulamamıştır.
_ Fakat bugün şartlar tamamile de­
ğişmiş bulunuyor, öyle iken eski ve 
yeni hiç bir siyasî partimizde bu 
mesele bir düşünce ve münakaşa ko­
nusu olmuyor. Hattâ bu yönden Meş 
rutiyet nesli daha hareketli, daha 
canlı olmak imtiyazını muhafaza e- 
diyor.
Bugünkü Demokrat iktidarın, bir 
çok hususlarda icraat ve programma 
teşebbüsü şahsî ve ademî merkeziyet 
prensip! uygun olduğu halde bu mer 
keziyetel sistemi niçin hâl* tasfiye 
etmediği anlaşılmaz bir meseledir. 
Demokrasiyi köleleştirmek ancak hal 
ka kendi kendisini idare etmek şuu­
runu vermekle kabildir. Bu, edemi 
merkeziyetin bize terbîyev! cephe­
sini verir. Bir de hükümet meka­
nizmasının modern şekilde ıslahı, ba­
sitleştirilmesi raevzuubahstir kİ bu­
nun için de en kestirme yol gene a- 
deml merkeziyete gitmektir.
Hükümet geleneğimizde kökü olan 
bu meseleyi yeniden aktüel bir prob 
lem haline getirmek ve hattâ şim­
dilik tecrübe mahiyetinde Dazı vi­
lâyetlerimizde ademi merkeziyet u- 
sulünü tatbik ederek neticesini kon­
trol etmek hiç de fena olmaz, sanırız 
Bu konuda elbette sSyliyeeeklerimlz 
bundan ibaret değildir. Biz sadece hü 
küm etin, siyasi partilerin ve avdm- 
larnmzm dikkatini çekmek istiyoruz.
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi


İdarede Ademi Merkeziyet

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository