Taha Toros Arşivi, Dosya Adı: İstanbul'da Nakil Vasıtalarıİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Ersöz, Cezmi

Istanbul Sehir University Repository

ra
fla
r: 
H
Ü
SN
Ü
 A
TA
SO
Y
G e ç m i ş t e  a d ı n a  k a n t o l a r  y a z ı l a n
İstanbul faytoncuları
Şimdiki temsilcileriÜsküdarfı Aşık Râzi’nin fayton sürücülerini dile 
getiren manzumesindeki “yosma hanımları divaneye döndüren 
tuvana delikanlıları” pek anımsatmayan Büyükada, Heybeliada ve 
Burgazada faytoncuları, bugünü anlatıyorlar.
Bir zamanlar 
_  İstanbul’da, tuluat 
tiyatrolarının bazip 
tiplerinden biri sayılan 
faytoncular, yalnızca 
Adalar’da değil, tüm 
kent ulaşımında uzun 
bir süre önemli bir 
ihtiyacı karşıladılar. 
Zamanla, kapalı ve 
körüklü faytonlar 
kalktı, tenteler 
kullanılmaya başlandı.
T A  adalarda, • 
emekliye ayrılmış 
faytonlar, çevredeki 
hayvanlara yuva 
oluşturuyor. Hastalık 
ya da yaşlılıktan 
hayata veda eden 
atlar ise Büyükada at 
mezarlığına bırakılıyor. 
20 yıldır mesleği 
sürdüren Büyükadalı 
fayton yapımcısı Haci 
İsmail Demir, “ Bir 
fayton arabası 2 
milyona mal olur" 
diyor.
Cezmi Ersöz
Büyükada faytoncuları arasındayız. Mekân, faytoncuların kahvesi. Hüsamettin Akarçay (52) sarışın, kısa boylu, akıllı görünümlü:
Kardeşim, bizde sorun mu istersin. Bir atın 
tanesi olmuş 500-600 bin lira; at anyonun bu­
lamıyorum. Bir de şimdi başımıza bir vergi 
çıkardılar, bir yılda 80 bin lira götürü vergi 
veriyoruz. Kazancımız ne ki, ne verelim! Za­
ten yılda 700-800 bin lira para kazanıyoruz. 
Bunun da bir kısmı yeme gidiyor. Eskiden 
bu vergi yoktu, yeni çıktı. İstanbul’daki ara­
bacılardan alamıyorlarmış. Benim 4 tane 
atım var. Günde 5.000 liralık yem veririm, 
yine yetiştiremem. 30 yıldır Büyükada’dayım 
ben, böyle sıkıştığımı 
hatırlamıyorum... 
Mehmet Özdemir (40) 
zayıf, erken yaşta 
çökmüş, kır saçlı, 
heyecanlı: 
... Atlar pahalılaştı 
kardeşim. Bir de 
hastalandılar mı, bizi 
bir korku alır. Çünkü at 
Allah göstermesin ölürse, 
o sezonluk kazancımızı 
alıp götürür; boşa çalışmış 
oluruz. Aslında benim ve 
arkadaşlarımın en çok 
şikâyet ettikleri konu, 
ahırlarımızda 10’a yakın 
Çingene ailesinin 
oturması. 
Kardeşim bu Çingene 
karıları benekli olur.
Nasıl mı? 
Damgalı yani, evliyayı 
bile baştan çıkarırlar. 
Önüne gelenle yatarlar. 
Sonra çok pistirler, 
bakımsızdırlar. Sabah 
onları görmüyor 
muyum, kan beynime 
sıçrıyor, atları ahırdan 
almadan geri 
dönüyorum. İlgili 
mercilere başvurduk, 
ama yine anıramadık onları ahırlarımızdan; 
kardeşim insan ahırda yaşar mı? Ama bun­
lar yaşıyor...
Ada halkı fayton ister
Haşan Ünal (50), Adalar ve İstanbul'daki 
faytoncuların başkanı.
“ Topal Haşan” lakabıyla anılıyor. Esmer, 
uzun boylu, ciddi, işini sevdiği anlaşılıyor, iyi 
giyimli, sakin görünümlü:
... Derneğimiz önce Aksaray’daydı. Üç se­
nedir Büyükada’ya taşındık. Aslında bu vergi 
iyi olmuştur. Biz de esnaf olduğumuzu bile­
lim. Senede 60 bin lira önemli bir şey değil­
dir. 80 bin lira değil, 60 bin lira. Geçen sene 
başladı bu uygulama. Büyükada’da tam 223 
fayton var. Hepsinin yeni plakası bulunmak­
ta. Evet, faytonların kaldırılmasını isteyen
ada sakinleri oldu. Belediyeye başvurmuşlar. 
Bunun üzerine belediye anket düzenledi. An­
ketin sonucunda Ada halkının yüzde 65’inin 
faytonu istediğini, yüzde 15’iniıı çekimser 
kaldığını, yüzde 20’sinin de Ada’ya akülü 
arabalar getirilmesini istediğini öğrendik. As­
lında Atatürk’ün Ada’ya motorlu araç geti­
rilmemesine ilişkin bir emri vardır Meclis ar­
şivlerinde; şurada saatin önünde bu yönde bir 
konuşma yapmış hatta. Dahası, motorlu araç 
isteyen bazı Adalılara çok sinirlenen döne­
min Belediye Başkanı Fahrettin Kerim Gö- 
kay, “ Kafamı kızdırmayın, Ada’daki itfai­
ye arabalarını bile kaldırır, yerine tulumba­
cıları koyarım. Ada’dan faytonları kaldırt­
mam” demiştir. Yani şu an faytoncuların 
kalkması gibi bir durum yoktur. Evet, Çin­
genelerden bütün arkadaşlar şikâyetçi. Sav­
cılığa dilekçe verdik, onları Ada’dan attıra­
cağız. Öte yandan belediye meclisinden yeni 
bir karar çıkarttık: Haziran ayının 15’inden 
ağustos ayının 15’ine kadar tüm inşaat faa­
liyetleri durdurulacak. Adalar Güzelleştirme 
Derneği ve belediyenin işbirliğiyle tüm fay­
tonculara beyaz şapka, gri ceket verilecek. 
Tek tip olacak elbiseleri, adamıza yakışır bir 
şekilde. Bence faytonculuk altın devrini ya­
şıyor Ada’mızda. Maden bölgesindeki ahır­
lar kalkacak, yukarıda daha güzel bir mev­
kide yeni ahırlarımız yapılıyor. Birkaç aya 
kadar tamamlanır sanırım. Yazın nöbetçi 
fayton bırakırız, bunlar sabaha kadar çalı­
şırlar. Hastası olan vardır, yaşlısı vardır, te­
lefon ederler, faytonla alınıp, iskeleye geti­
rilir bu insanlar. Bakın faytonlar kaldırıla­
cakmış dediniz de, şu aklıma geldi: İsmet Pa- 
şa’nın Heybeliada’da evi vardı, Paşa bir ke­
resinde makam arabasını Ada’ya motorla ge­
tirtmiş, halk bu duruma itiraz edince Paşa, 
ister istemez makam arabasını geri gönder­
mek zorunda kalmış. Yani halk Adalar’da 
motorlu araç istemez. Bakın Belediye Başka- 
nımız Recep Koç, kendisine makam arabası 
olarak bir fayton yaptırıyor. Bu önemli bir 
gelişme bence.
Ada mı, Ankara asfaltı mı?
Heybeliada’dayız. Mekân, faytonların du­
rağı.
İsmail Uluçay (60), beyaz saçlı, topluca, 
efendi görünümlü:
Efendim, ben doğma büyüme Adalıyım, 
kendimi bildim bileli faytonculukla uğraşı­
yorum. Faytonculuk çekilir iş değil aslında. 
Yığınla sorunumuz var. Öncelikle yol soru­
nu. Yollarımızın çoğu bozuk, yapmadılar. 
Arabalarımız sık sık bozuluyor bu yüzden, 
atlarımız sakatlanıyor. Normal bir atın fiyatı 
500, 600 bin liradır. Atları Edirnekapı’dan 
alırız. Nereden bakarsanız bakın, 2 at bir ara­
ba 3 milyonu bulur...
İsmail Uluçay anlatıyor: Tarifemizi de de­
ğiştirmediler. Geçen seneki tarife, fiyatların 
artış hızı göz önüne alındığında, bu tarife ile 
iş yapmak çok zor oluyor. Bir diğer sorunu­
muz da, ahırlarımızda su ve elektriğin olma­
ması. Suyu buradan götürüyoruz, bizim için 
çok zor oluyor. Atlara sularını içirdikten ve 
gerekli bakımlarını yaptıktan sonra bisiklet­
lerle evlerimize dönüyoruz. Evet, bisikletle­
rimiz ahırda durur. Büyükada’daki fayton­
cuların seyisleri vardır. Atlara seyisler bakar, 
seyislerin günlük yevmiyesi 5 bin liradır. Ee, 
tabii, Büyükada’nın faytoncularının durumu 
bizden çok çok iyidir. Onların sezonu 2 ay 
önce başlar, 2 ay geç biter. Büyükada’nın nü­
fusu yazın 250 bini geçer, haliyle bizden iyi 
iş yaparlar.
Mehmet Metin söze giriyor: Bakın, tekmil 
Adalardaki atlara bir veteriner bakar. Ken­
disi Büyükada’dır; telefon ederiz, zaten işi 
başından aşkındır. Ya gelir ya gelmez. Biz de 
kocakarı ilaçlarıyla atlarımızın derdine çare 
bulmaya çalışırız. Bütün Adalarda yaklaşık 
2000’e yakın at vardır. Bir veteriner yeter mi 
hiç?
Yüksel Delen (46) kır saçlı, şişmanca, ra­
hat, konuşkan:
... Doğma büyüme adalıyım, benim ailem 
70 senedir buralıdır. Hüseyin Rahmi’yi ha­
tırlıyorum. O zaman küçüktüm. Arkadaşla­
rı dinlediniz. İnanın, sorunlarımız çok, an­
latılanların fazlası yok, eksiği var. Biz fay­
tonculara, siz Ada’nın sembolüsünüz diyor­
lar; ama sembole hizmet veren yok. Bugün 
burada 26 faytoncu vardır. Bunlar 2-3 ay ça­
lışırlar, kazançlarının yarısını da yemcilere 
verirler. Kışın iş bulanların sayısı 3’ü, 5’i geç­
mez, diğerleri işsizdir. Hepsinin çoluk çocu­
ğu var. Kardeşim, artık ada adalıktan çıktı, 
Ankara asfaltına döndü. Bakın, hastanenin 
7 minibüsü, belediyenin 8-10 motorlu aracı 
ve askeriyenin de bir o kadar; yani 30’a ya­
kın motorlu araç var burada. Atlar motorlu 
araçlardan çok korkuyor, bir de bisikletler 
var; geçende biri bisikletle şu arkadaşın atı­
na çarptı, at oracıkta öldü. Hem nerede eski 
insanlar, eskiden itibarımız büyüktü. Akşam­
ları şık kadınlar, güzel kızlar, tertemiz elbi­
seleriyle iskeleye iner, babalarım beklerlerdi; 
akordeonlarını alıp, mehtap gezintisine çıkar-
adam, önceki başkanlar hiçbir şey yapmadı 
bize...
Başkan elimi bile sıktı
Mahmut Bakır (35) oldukça esmer, bıyık­
lı, dinamik görünümlü:
...Doğru söylüyor; geçende Başkan’a git­
tim, benim elimi bile sıktı, şimdi görülmüş 
şey mi, bir başkanın faytoncunun elini sık­
ması. Halimizi hatırımızı sordu. Bir cenaze­
miz olur, adaya geldiğinde önce bizim yanı­
mıza gelir, halimizi hatırımızı sorar. Eskiden 
fayton ehliyeti için ta Maslak’a gidilirdi. Şim­
di ehliyet almak isteyenler Büyükada’ya gi­
diyor; trafik polisi, sınavı orada yapıyor.- Kaç 
sene önce 4 plaka için 25 bin lira vermiştim 
şimdi ise 4 plaka için 3 bin lira verdim. Bize 
her türlü kolaylık sağlanıyor anlayacağınız..
Reşat Ekrem Kocu’nun» I
kaleminden fayton:
Döşemesi 
kadife,fenerleri 
pırıl pırıl
Tarihçi Reşat Ekrem Koçu,
İstanbul Ansiklopedisi'nde 
faytonu şöyle tanımlıyor: “ Aslı 
Fransızca’dan Phaeton (Faeton); 
körüklü açık binek arabası 
(Şemseddin Sami, Kamusi Türki).
Dört tekerlekli, ön tekerlekleri küçük, 
arka tekerlekleri büyük, tek oklu ve 
çift at koşulur, öndeki arabacı yeri 
yüksekte, körük çekildiği zaman 
arabacı körük dışında kalır. Arabaya 
ön ve arka tekerleklerin çamurlukları 
arasına yerleştirilmiş basamakla 
binilir; dört kişilik arabadır; iki kişi, 
yüzleri gidiş istikametinde arkaya 
sabit yere, iki kişi de onların 
karşısına bakan yere oturur. Körük 
bilhassa yağmurlu havalarda çekilip 
açılır; bacakların ıslanmaması için de 
diz üstüne çekilir bir muşambası 
vardır; körük dışında kalan arabacılar 
da bir gocuk yahut yağmurluk 
giyerler. Arabacı yerinin iki yanında 
da birer feneri vardır.”
Büyükadalı faytoncuların çoğu tek tip 
elbiseyi bir türlü benimseyemiyor. 
Ancak “ Beyaz şapka fena değil, işe 
yarıyor”  diyorlar. Zengin bir geçmişi 
olan faytonculuğun son temsilcileri, 
‘Nerede o eski şehlevend faytoncular 
nerede o eski küheylanlar’ diye 
düşünüyor olmalı...
lardı. Şimdi delikanlılar, kızlar, ellerinde ko­
ca koca teyplerle adaya geliyor, hem de teyp­
lerinin sesini sonuna kadar açarak. Bir şey 
diyemiyoruz tabii. Eskiden bu adada kapı, 
pencere açık yatardık, kilit bilmezdik.
Sait Faik beni severdi
Uurgazada’dayız. Mekân, yine faytoncu­
ların durağı. Karşımızda, rastladığımız fay­
toncuların en yaşlısı var.
Haşan Karatorun (64), zayıf, burma bıyık­
lı, cana yakın:
...1932 senesinden beri bu adadayım; bu­
raya geldiğimde ufaktım; Ada’da hep Rum- 
lar vardı; o zaman karakolda polis kuman­
danı bir akrabam vardı; onun yanında kal­
dım. Rumlar beni istemediler önceleri, ada­
ya dışarıdan kimse giremez dediler. Zor be­
la kendimi kabul ettirdim onlara. Sait Faik’i 
iyi tanırım, beni çok severdi. Bizim sorunla­
rımızın başında ahırlarımızda suyumuzun ol­
mayışı geliyor. Ahırlarımızda elektrik de yok, 
kışın yağmur yağınca ahırlar balçık gibi olu­
yor, üstelik karanlıkta, çok zorluk çekiyoruz. 
Bir de, anacaddemiz asfalt değil, yolumuz ta­
mamlanmadı daha; ara yollar asfaltlandı da, 
Kalpazankaya yolumuzun tamamı asfaltlan­
madı; toz toprak içinde kalıyoruz. Atlarımız 
hastalanınca veterinerden ilaç alamıyoruz; 
ilaçlarını almaya Sağmalcılar’a gidiyoruz.
Veli Bakır (57), şişman, sevrek saçlı, Ada­
lar Belediye Başkanı Recep Koç’un hayranı:
...Kardeşim, sorunlar bitmez, ama bu baş­
kanın Allahı var, söz verdi mi yapar o adam; 
az bir yolumuz kaldı yapılmadık, o da ola­
cak, söylesek ahırlarımıza da su ve elektrik 
getirir. Neden? Çalışkan adam, işini bilen
Hakkı Yılmaz (40), beyaz saçlı, pala bıyık­
lı, konuşkan, şakacı, okuma yazması yok, 
“ tek tip” elbiseli:
Başkana laf yok; geçende yanma gittim, 
elimi sıktı, halimi hatırımı sordu. Eskiden Be­
lediye binasının önünden geçemezdik; şimdi 
içine bile giriyoruz. Bakın, tek tip elbisemi 
de giydim. Benden iyisi yok...
Haşan Karatorun, arkadaşına kızıp söze 
giriyor:
...Ne şimdi bu elbise? Mahkûmlar gibi; 
yok arkadaş, ben tek tip elbise giymiyorum. 
İsterlerse ceza kessinler; elbise giydirecekle­
rine, sorunlarımızı çözsünler. Şuraya bir kor­
kuluk bile yapmadılar. (Eliyle faytonların 
durduğu yeri işaret ediyor). Nitekim geçen­
de bir at denize düştü... □
Koçu’nun anlattığına flöre fayton, 
İstanbul’a (ve Türkiye'ye) Sultan 
Abdülmecid döneminde saray ve 
konak arabası olarak girmiş. Sultan 
Abdülaziz döneminde ise faytonlar 
kiralanmaya başlanmış. Zaten o 
dönemlerde tek ulaşım aracı ve yine 
atların kullanıldığı “ Lando” ve 
“ Kupa” adı verilen kapalı 
arabalarmış.
Sultan II. Âbdülhamit döneminde, 
kadınların faytona binmelerinin yasak 
olduğunu anlatan R.E. Koçu, kiralık 
faytonlar için şöyle diyor:
“ İstanbul’un kıra faytonları ilk 
zamanlar gayet süslü pırıl pırıl 
arabalardı. Fayton sürücüleri, 
çehresi güzel şehlevend 
delikanlılardan seçilir, o gençler pek 
süslü giydirilirdi. Kıyafetleri içinde 
umumiyetle Rumeli kesimi cepken 
ve potur tercih olunurdu.
Günümüzde ise süslü, pırıl pırıl bir 
fayton görmek neredeyse imkânsız 
hale gelmiş. Süslü giysiler yerine de, 
bir faytoncunun dediği gibi,
‘mahkûm elbisesi’ne benzeyen gri 
ceket, beyaz keten şapkadan ibaret 
tek tip elbise giymeye mecbur 
tutulmuş faytoncular.
Motorlu araçlar karşısında 
tutunamayan faytonlar, artık İstanbul 
içinde hemen hiç kullanılmıyor. 
Geçmişin bu gözde aracı, yalnızca 
“ Prens Adaları” nm üçünde 
(Büyükada, Heybeli, Burgazada) 
tutunmaya çalışıyor şimdilik.□
19
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi


Geçmişte adına kantonlar yazılan İstanbul faytoncuları

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository