Taha Toros Arşivi, Dosya No: 185/A-Sinema Tarihiİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Ersöz, Cezmi

Istanbul Sehir University Repository

‘Sinema Günlerimdeki “Son Sesler” belgeselinin öyküsü
Hafızası yorgun Kafkas kabilesi
Tevfik Esenç dışında artık anadillerini konuşmayan, hatıraları ve hafızaları yorgun 
Ubıhların yaşadığı Manyas’ın Hacıosman köyünde, “Son Sesler” filmi, sekiz kişilik
bir ekip tarafından 22 günde hazırlandı.
Bu trajik gerçek, Sinema-TV Enstitüsü me­
zunu, 29 yaşındaki sinemacı İsmet Arasan’ı 
derinden etkiler. Ve hayatında, yalnızca sine­
ma yapmayı “hayalperestçe” tercih etmiş ol­
duğu için, Ubıhlar ve Tevfik Esenç’le ilgili bir 
film yapmak için hemen eyleme geçer ve 
Ubıhları çok yetkin bir şekilde araştıran Fran­
sız araştırmacı, Kafkasolog Georges Dum6- 
zil’in bir yazısında Ubıhların ve Tevfik Esend­
in Güney Marmara köylerinden birinde ya­
şadığını öğrenir öğrenmez, sinemacı arkadaş­
ları Cemal Uzunoğlu ve Alican Gebeş’le bir­
likte yollara düşer. Köy köy, kasaba kasaba 
Tevfik Esenç’in izini ararlar; Allahtan çevre­
de yaşayan Çerkesler, adresler ve bazı kişiler 
konusunda uzak görüşlüdürler. Böylelikle bu 
umutsuz arayış, mutlulukla sonuçlanır. Gün­
ler sonra film ekibi, Tevfik Esenç’i Balıkesir’e
Bugün 81 yaşında olan 
Tevfik Esenç, 
yeryüzünde bir dili, 
Ubıhça'yı, 
konuşabilen tek 
insan.
Ubıhlılar, Hacıosman köyü meydanında, kabilelerine has bir dansı izliyorlar: Kafkasya’daki Çerkez kabileleri arasında, gururları ve savaşçılıklarıyla ünlü Ubıhlar bugün, geçmişlerine dair 
pek az şey anımsıyorlar.
bağlı Manyas ilçesinin Hacıosman köyünde­
ki evinin bahçesinde mısırlar arasında, arı bir 
yalnızlık, dingin bir kendine yeterlik içinde 
dolaşırken bulurlar. Kendilerini tanıtırlar. 
Gözleri pek iyi görmeyen, kulakları ağır işi­
ten ve tek ayağı hafif aksayan, Ubıhların, kül­
türlü ve son derece ince bir kişi oluşundan 
ötürü kendisine “Kaymakam Tevfik” dedik­
leri Tevfik Esenç’e, kendisinin ve Ubıhların 
günlük yaşamım anlatan kısa metrajlı bir Film 
çekmeyi amaçladıklarını söylerler. Tevfik 
Esenç bu teklifi kabul eder ve yardımcı ola­
cağını belirtir.
Ortada kaybolan bir dil ve bu dili yeryü­
zünde en çok hatırlayabilen yaşlı bir adam, 
bir Tevfik Esenç vardır. Amaç, bu “trajik 
son”u özellikle 1950-60 yıllarından itibaren, 
karayollarının yapılması, iletişim araçlarının 
yaygınlaşması, değişen sosyo-kültürel ilişki­
ler sonucu, hızla eriyen Ubıhların yaşadığı 
Hacıosman köyünün gündelik hayatının at­
mosferinde yakalamaktadır. Ubıhlar, kültü­
rel standardizasyon yönünde, kendi benlikle­
riyle ilgili sözel ya da yazılı hiçbir hesaplaş­
ma şansına sahip olmadan kültürel kimlik­
lerini yitirmektedirler.
Çerkez kabilelerinin 
en mağruru
Çerkez kabileleri arasında mağrur­
lukları ve savaşçılıklarıyla ünlü U- 
bıhlar Kafkasya’da iken, komşu 
kabilelerin dillerini de bilirler­
miş. Ama Kafkasya’yı işgal eden 
Çarlık Rusyası’nın dayanılmaz 
baskısı karşısında kalınca “Hase” 
adını verdikleri Yurt Meclisi’nde 
ve herhalde bütün Kafkasların 
kutsal saydıkları I meşe ağacının 
altında- komşuları Abzakla-
-rın dilini konuşmaya karar verip, Ubıhça’dan 
bir süre için vazgeçmek yolunu seçmişler. İs­
met Araşan, bu yönde yaptığı araştırmalar so­
nucunda, böyle bir olayın dünyada henüz bir 
benzerinin dahi yaşanmadığını söylüyor.
Anadolu’da yaşayan eski halkların kalın­
tıları ve Hint-Avrupa kültürüyle ilgili çalış­
malar yapan ve 1929-1936 yıllarında İstanbul 
Üniversitesi’nde dil tarihi üzerine dersler ve­
ren Kafkasolog Dumézil, DSET adında etnik 
bir topluluğu ararken, Güney Marmara civa­
rında Ubıhçayı konuşan yaşlılara rastlamış ve 
Ubıhlarla ilgili çalışmalarına 1930 yılında baş­
lamış; Georges Dumézil, alfabesi, literatürü 
olmayan Ubıhça ile ilgili araştırmalarını 1987 
yılına, yani ölümüne dek sürdürmüş. Dumé- 
zil’in çalışmalarına 1956 yılından itibaren ina­
nılmaz hafızası ve üstün zekâsıyla Tevfik 
Esenç de katılmış ve Ubıhça gibi zor bir dili 
insanlık hafızasına kazandıran Georges Du- 
mézil’le birlikte üzerine düşen misyonu ek­
siksiz yerine getirmiş.
İsmet Araşan, bu gönül insanlarının eşsiz 
birikimleri, bilgi ve özverileri ışığında “Son 
Sesler” filmini tamamladı. Ve “Son Sesler” 
Fransız Kültür Bakanlığı’nın George Pompi­
dou Kültür Merkezi’ne bağlı bir birim olarak 
çalışan, bu yıl 10. kez gerçekleştirilen “Ciné­
ma Du Reel” adlı uluslararası festivale sosyal- 
antropolojik dokümanterler kategorisinde 
Türkiye’yi temsilen kabul edilen ilk film ol­
du. Festival sonucunda, “Son Sesler” filmi, 
500 film arasında son değerlendirmeye kalan 
32 filmin arasına girdi ve çok sıcak bir ilgi 
gördü.
“Son Sesler” filmi ayrıca, bu yıl Sinema 
Günleri’nin belgesel filmler programı kapsa­
mında, 14 Nisan Perşembe günü İstanbul’da­
ki Fransız Kültür Merkezi’nde gösterilecek.
“Son Sesler”in yönetmeni İsmet Araşan, 
filmiyle ilgili duygularını şöyle anlatıyor:
“Bir_dünya gözümüzün önünde göçüp gi­
diyor ve onlar bu göçüşü bizim algıladığımız 
ve entelektüelce öne çıkarttığımız anlamda 
hiç de öyle büyük bir sarsıntı ile yaşamıyor­
lar. Ama hayatta bazı sarsıntıların insanları 
irkiltecek sessizlikte yaşandığı gerçeği var. On­
ların bize öğrettiği şeylerden birisi de bu ben­
ce. Tevfik Esenç’in garip bir bilgelikle bize an­
latmak istediği buydu: ‘Siz ne yapmak ister­
seniz, ne yapsanız, ne kadar anlatsanız, bu 
dipsiz bir kuyudur! Ama biz bu kuyunun içi­
ne eğilip, bakabilir, içine taş atabilir, gider ta­
şın yankılarından birtakım manalar çıkara­
bilirdik. Ve bu hakkı bizden kimse alamaz­
dı, alamaz.”
Ubıh kökenli bir dünya güzeli
Ubıh kökenli ünlülerin başında, “Dünya 
Güzelimiz” Keriman Halis Ece geliyor. Ay­
rıca eski Dışişleri Bakanı İhsan Sabri Çağla- 
yangil, Prof. Hıfzı Topuz, ressam Avni Ar- 
baş, tarihçi Mim Kemal Öke, işadamı Adnan 
Hunca, Ubıh kökenli ünlüler arasında yer alı­
yorlar. Tarihi kaynaklara göre Abdülmecit’- 
in tüm haremi Ubıh kabilesinden olduğu or­
taya çıkıyor. Abdülhamit’in analığı Perestû 
Hatun da yine bu haremde yaşamış. Bir ri­
vayet de Evliya Çelebi’nin Ubıh kökenli ol­
duğudur.
Dünyanın en zor dillerinden biri olan Ubıh- 
ça, aynı zamanda Kafkasya’nın en eski dili.
Dilbilimcilere göre, dünyanın fonem bakımın­
dan en zengin dili sayılan Ubıhça’da 82’si ses­
siz, 3’ü sesli 85 fonem var. Ubıhça, Kuzeyba­
tı Kafkas dillerinden biri sayılıyor ve Hint- 
Avrupa dil ailesi arasında yer alıyor. Abaza­
ca’ya çok yakın olan Ubıhça’mn Hititçe ve Sü- 
merce’ye oldukça benzediği yine dilbilimci­
lerin saptadığı çarpıcı bir gerçek. □
11
Cezmi Ersöz
Bir Kafkas kabilesi olan Ubıhlar Ana­dolu’ya geldiklerinde sayıları otuz binmiş. Güney Marmara’daki birkaç köyde konuşulan Ubıhçayı, araştırmacı-Kafkasolog George Dumezil’e gü­
re, 1958 yılında sadece 25 kişi konuşabiliyor- 
muş; fakat bugün bu 25 kişinin büyük çoğun­
luğu artık yaşamıyor. Tevfik Esenç, dünyada 
Ubıhçayı en çok hatırlayabilen, anadilini za­
mana karşı koruyan ve bir dil bütünlüğü için­
de Ubıhçayı günlük dil olarak kullanabilen 
son kişi...
81 yaşındaki Tevfik Esenç, dileriz daha 
uzun yıllar yaşar; ama öldüğünde, Ubıhça di­
lini konuşan kalmayacak; Ubıhça artık araş­
tırma kitaplarında, makalelerde, akademik 
çalışmalarda yaşayacak yalnızca...
Ubıhçanın son sesi, Manyas’ta
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi


Sinema günlerindeki Son Sesler belgeselinin öyküsü:Hafızası yorgun Kafkas kabilesi

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository