Taha Toros Arşivi, Dosya No: 56-Abdülhak Hamit Tarhanİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Pekin, Nermin Suner

Istanbul Sehir University Repository

_________ -r*7 ~ 'S O L s *?^2L
Türk Edebiyatı Mayıs/87
Nermin Suner PEKİN
Abdülhak Hâmid Tarhan
H âmid Tanzimatın ikinci devresinin yetiştirdiği şahsiyet­ler içinde batı edebiyâtını daha iyi anlayan, şiire baş 
döndürücü yenilikler getiren velûd ve kudretli bir şâirdir.
Başlangıçta bir Namık Kemâl takibçisi gibi görünmüşse 
de, Türk şiirine batı şekillerini getirmiş, gerek şiirde gerek 
en çok yazdığı tiyatro sahasında Türk edebiyâtının iç ve dış 
hususiyetleri ile batı edebiyatı şekillerini birleştiren bağla­
yıcı bir vazife görmüştür.
Aile bakımından kültürlü bir aileye mensub olması, ge­
rek daha sonra muhtelif vazifelerle yurd dışında dolaşmış 
olması Hâmid’e derin bir batı kültürü sağlamış, batı ede- 
biyâtını yakından tanımış, onlardan mâ’da Hindistan’dan, 
İran’dan da getirdiği te’ sirleri eserlerine aksettirmiştir. Çok 
hareketli bir hayat yaşayan Hâmid’in şahsiyetini ve haya­
tını eserlerinden çıkarmak onu eserlerinin aynasında ince­
lemek en doğru bir yoldur, çünkü hemen hemen her ese­
rinde kendi karakterini taşıyan kahramanlar bulmak müm­
kündür.
Hâmid hayâtı gibi, şâirliği ve san’at anlayışı da günü 
gününe uymayan bir san’atkârdır. Onun birçok mısra’ ları 
coşkun ve duygulu, ba’ zıları da felsefe ve tefekkür doludur. 
Bir kısım eserlerinde çıplak tabiat güzellikleri karşısında 
duygulanan, kır hayatına vurgun bir ruhun terennümleri gö­
rülür; bazı eserlerinde ise renkli hareketli şehir hayâtının zev­
ki ve hatıraları yaşar.
Bununla beraber hâmidâne san’atın yine en üstün vasfı 
san’atı san’at için kabul eden anlayışdır. Hâmid’ in eserle­
rindeki fikrî, içtimâi ahlâkî taraflar bile maksad için san­
al anlayışından çok san’at için san’at atmosferi içinde gelişir. 
Bir taraftan da zulme, haksızlığa, hürriyetsizliğe, halkçılı­
ğa ve vatan müdâfaasına dâir bilhassa tiyatrolarında yaptı­
ğı çıkışlarda, Hâmid kendi devletini küçük düşürücü, atak 
ve aşırı hareketlere tevessül etmemiştir. Onun tiyatro vâsı­
tasıyla yaptığı telkinler ve tenkidler daha çok bir îmâ ince­
liği içindedir.
Şâirin yaratılışın sırları karşısında düşündüğü ve zih­
nini hırpalarcasına yorduğu zamanlar çoktur. Bu zaman­
larda onun ölüme ve Allah’a karşı şiddetli haykırışları ol­
muştur. Bunlar düşüncesinin aciz kaldığı anlar mahsus fer- 
yadlardır. Hâmid bunları benliğinde tutamamış manzum 
mısra’ lar hâlinde feryad etmiş, sonra Tanrı’nın büyüklü­
ğü karşısında türlü tövbeler etmiş ve düşüncelere dalmış-
Hâmid’in eserlerindeki romantizm’ in bir tecellisi de şi­
irlerinde olduğu kadar tiyatrolarına da bir tiyatro kahramanı 
olarak kendini katmasıdır. Birlikte yaşadığı insanları, bil­
hassa sevdiği kadınları ve onlara ait hâtıralarını bir defa da 
tiyatrolarında yaşatmasıdır.
Hâmid edebiyata büyük bir aşk ile tutkundu velûd olu­
şunun sebebi de budur. Kendisi bu aşkı şu cümlelerle anlatır. 
“ O zamanlarda edebiyat aşkı, bütün arzu ve ita­
atlerimin fevkinde bir âmir-i mutlak mevkiinde idi.
'
Hâmid hayâtı gibi, şâirliği ve san at 
anlayışı da günü gününe uymayan 
bir san atkârdır. Onun birçok 
mısra ları coşkun ve duygulu, 
ba zıları da felsefe ve tefekkür 
doludur.
Her hangi memlekette olursa olsun mutlakiyetle 
istibdâdın fıtraten aleyhdârı ve isyankârı olduğum 
halde bu edebiyat aşkının müstebitliğine taham­
mül ediyordum.
Edebiyat aşkı bediiyat iaşkıldemektir. Edebiyat aş­
kında ise yalnız mehasin-i sûriyye değil, aşk-ı va­
zife, aşk-ı vatan, aşk-ı millet, aşk-ı insaniyet gibi 
hasenât-ı mâneviyye de mündemiçtir.”  “ 1”
Süleyman Nazif’de Hâmid’in san’at anlayışı için: 
"Hâmid san’atı san'at için ve yalnız san’at için ta­
nımıştır. Vatanı derin bir muhabbetle sevmek ve 
vatanperverliği dâima izhar etmekle berâber ede- 
biyâtı münhasıran ona hizmetkâr etmeği hatırına 
getirmemişti. Hatta Namık Kemal’e yazdığı mek- 
tublann birinde der ki: VATAN! Vatan! pek güzel 
fakat vatan mevzuunun hâricinde de tasvir edile­
cek mevzu’lar yok mudur? “ 2”
Hâmid’ in şiir anlayışı:
Onun şiir anlayışında zaman zaman eski Türk şiirinin 
Şiir = Musiki anlayışı, yeni bir ifâdeye bürünmüş görünür. 
Şâir odur ki sem’ine sesler gelür müdâm 
Bir perde-dâr mutribe-i cilve-sâzdan
Pişinde bir nidâ-yı semâvî kılar türâb 
Bir hâtifî sükût işitir rûhu sâzdan “ 3”
Anlaşılıyor ki Hâmid; duygunun, fikrin, düşüncenin sade­
ce söz halinde değil söylenişteki ses, yani mûsiki oluşuna 
şiir demek istiyor.
Makber mukaddimesi isimli uzun neşrinde şiiri ta’rif etmeğe 
çalışırken, kendi san’atının özellikleri içinde âdetâ mensur 
şiiri ortaya koymuştur.
"En güzel, en büyük en doğru şiir; bir hakikat-i 
müdhişenin tazyiki altında, hiçbir şey söyleme­
mektir. tnsan ba’zı kere hatırına gelen bir hayâli 
tanıyamaz, o kadar güzeldir; zihninden uçan bir 
fikre yetişemez o kadar yüksektir; kalbinde do­
ğan bir fik r i bulamaz o kadar derindir; Bu acz 
ile bir feryad koparır, birşey söyliyemez de kale­
mini ayağının altına alıp ezer; bunlar Şiirdir. ”
47
Bu mukaddime eserin kendisine yakışacak kadar san’atlı ve 
güzeldir. İknzimat yıllarındaki yeni fakat san’atlı Türk nes­
rinin güzel bir örneğidir. Bu mukaddime yine hâmidâne te- 
zadlarla şimşeklendirilmiş, hareketli bir neşirdir.. Duygu, 
görgü, bilgi ve düşünce unsurlarıyle söz san’atının muvaf­
fakiyetle birleştiği bu nesirde hatta şiirdeki ses yani mûsiki 
de hissedilir.
“ Fakirin bir eseri olduğu için Makber’i ŞtfR di­
ye telâkki! etmek istiyen olursa mutâlâsında be­
nim şâirliğimden bir nişan bulamaz. Ancak 
düşünürse bir feryad duyar ki isterse onu bir şiir 
zanneder. O  FERYAD, beşerin aczidir.
Makber, makber değil bir türbe, türbe değil bir 
mâbed, mâbed değil bir küre küre değil bir feza­
yı bi-intiha olmalıydı, halbuki bir makber bile de­
ğil Nûr-ı İlâhinin indiği, fik r-i insâninin çıkama­
dığı, bir minber olmalıydı Makber, bir mahşer 
olmalıydı. H eyhât!.." “ 4”
H âmid’ in muhtelif mevzularda şiir kitabları ve tiyatro­ları vardır. Ancak Abdülhak Hâmid ismiyle beraber 
ilk akla gelen eseri M A K B E R ’dit. Bu eserde şâir yer yer hâ- 
midane söyleyişin en yüksek derecesine çıkmıştır. Bu eser­
de ölüm ıztırapları karşısındaki aczin, felsefenin, hissin, 
fikrin doğrudan doğruya ahenkli bir musiki lisanı hâline 
geldiği nefis mısralar eseri ebedileştirmiştir.
Eğer Makber yalnız bu gibi mısra’ Iardan îbâret olsaydı. 
:Bir gün deldi ıstırab içinde ,
Ben ölmeğe gelmişim bu H ind’e 
ölm ek dedi kahkahayla güldüm 
Duydum ki fakat içimden öldüm,
Ettik biz o anda, nîm-zinde,
Nefretle vedâ, Hind ü Sind’e 
Kaldım mı, demişti, yolda bir gün,
Hindistâmn denizlerinde?”
Makberden böyle daha çok misaller gösterilebilir. Fakat 
şâyân-ı dikkattir ki Makber’ in sekiz mısra’ lık çerçevesinin 
son beyti böyle nefis mısra’ larla bitiyor.
Bir tatlı bakışla bir gülüşle 
Eyyam-ı hayatımı tamam et 
Yahut,
Ben âlemi neyleyim çemenzâr,
Ben âlemi neyleyim çemensiz?
Veya,
Yıldızlar onu siz ettiniz defn 
Durmuş ne bakarsınız uzakta
Yahut:
Her şeb ben o yâri secdelerle 
Etmez mi idim sana îmâlet
İşte bir şiir ki altın gibi değerini de parlaklığını da mu­
hafaza ediyor. “ 3”
Ancak Bütün bunlara rağmen Yahya Kemal’ in Hamid1 
in şiirleri hakkındaki tenkitleri de şöyledir.
Abdülhak Hâmid’ in henüz çok genç yaşlarında, dev­
rin edebiyat otoriteleri Namık Kemal ve Ekrem tarafından 
fazla medhedilmesi, eserlerindeki pürüzlü noktaların, ve bir 
nevi haşivler yığını halindeki doldurma mısrâların ciddi 
bir tenkide uğramaması büyük şâirin daha dikkatli eserler' 
vermesini engellemişdir.
“Abdülhak Hâmid'e en büyük kötülüğü edenler, 
bütün hayrantarı olmuştu/-. Çnun hayırlı dostları 
da şiirinin k o f tumturaklı ve dâhtyâne zannedilir 
de hakikatte la f gürültüsü olan tarafını sevmeyen­
ler, ve gerçek şiir olan mısra'larını sevenlerdir.
Tanzimat yi Harındaki yeni 
fakat san atlı Türk nesrinin güzel 
bir örneğidir. Bu mukaddime yine 
hâmidâne tezadlarla 
şimşeklendirilmiş, hareketli bir 
nesirdir. Duygu, görgü, bilgi ve 
düşünce unsurlarıyle söz sanatının 
muvaffakiyetle birleştiği bu 
nesirde hatta şiirdeki ses yani 
mûsikî de hissedilir.
Garib olan bu idi ki bu meftunların yüzde doksa­
nı Meselâ F İN T E N ’i etlerine alıp baştan sonuna 
kadar okumazlardı; yalnız Davalaciro’nun mâruf 
nâ ’rasıyle bilirlerdi. O  zaman en fazla okunan ga­
zete Tanin’di. İlhan ve litrhan, Tanin’de tefrika 
ediliyordu; dikkat ediyorduk Hâmidperestler, bu 
dramların hergün çıkan parçalarını okumuyorlar­
dı; Nitekim hâlâ dimağlarda bu tiyatroların mev­
zu ’lan bile yerleşmiş değildi. Hoş Hâmîd’in 
onlardan evvel çıkmış dramları da tam bir çerçe-. 
ve halinde hayallere, yerleşmiş değildir. Hamid'- 
in meftunları onun bütün dramlarını ve diğer 
manzum kitablarım TA LİM -ED EB İYA T’ta son­
ra ona benzer mektep kitablarında yahud da on­
dan parçalar zikreden meddah münekkidlerin 
yazılarından bilirler ve ancak bu gibi sahifelerde 
neşrolunan mısra’lan bilirlerdi.”  “ 6”
“Frenkten mülhem bir yazı kadrosu getiren, Thrz-ı 
Kadim-i Şiiri bozub here ü merc eden, “şiir-i ha- 
k ik i” nin ne olduğunu idrake yazdığını iddia eden 
Abdülhak Hamid’de bu noksan olmayacaktı. 
Frenk şiirinin vahid-i kıyasisi manzume olduğu­
na göre onda da manzume bir tertip hâlinde gö­
rülecekti; daha büyük bir manzume olan dram’a 
gelince o artık hayale tıbkı frenk dramları gibi, bir 
maceranın terkibi gibi nakşolunacaktı. ’Halbuki 
böyle olmadı.”  “ 7”
H âmid’ in bir başka cebhesi de Osmanlı padişahlarına duyduğu sonsuz hürmet dolayısıyla Kasideler yazmış 
olmasıdır. Fatih Sultan Mehmet’e yazdığı kaside gibi, fa­
kat ondan daha mühimi II. Sultan Abdülhamid için yazdı­
ğı kasidedir.
Kaside 1891’de yazılmış ve padişaha Londra’dan gön­
derilmiştir. Kasidenin yazıldığı tarih 50 yaşında ve hüküm­
darlığının 15. senesinde bulunan Sultan Hamid’in belki en 
olgun çağıdır. Bu yıllar vatanperver hükümdarın dünya si­
yâsetini Türkiye lehine idareye çalıştığı yıllardır.
Ayni yıllarda vaktiyle zalim hükümdarlar ve istibdat 
idareleri aleyhine piyesler yazmış olan Hâmid’in de yine ol­
gun zamanıdır. Hâmid, Londra’da bütün dünyayı meşhur 
İngiliz siyâseti ile idareye çalışan, en kesif fakat en fesatçı 
bir siyâsi iklimde bulunmaktadır. Türkiye’ye işte bu iklim­
den baktığı içindir ki, aydın kafalı şâir Sultan Hamid’in 
Türkiye için ne demek olduğunu anlamış ve kasidesinde ger­
çekten bir övgü lisanı kullanmıştır. Birçok yarı münevverin 
Fransızların taktığı K IZ IL  SULTAN  lakabını benimsediği, 
umumiyetle Sultan Abdülhamid’in o emsalsiz politikasını
48
Türk Edebiyatı Mayıs/87
c -----------
n â k â f İ
Abdülhak
Hâmid
(Hep yahut Hiç, s. 129-230)
N asıl şerheyleyim ben derdimi, icâd nâkâfi.
.Dua ııâkıs, tazarru bi-eser, feryâd nâkâfi!
Melekler, burçlar ger kılsalar imdâd, nâkâfi!
Gamım levh-i semâya eylesem inşâd, nâkâfi!
Güler mİ mâteme dünyada hiç bir sahib-i insaf? 
Felâket gülmemişsin, derdimi eylersin istihfâf. 
Felâket olsa lâyıktır, bu halka şendeki evsâf,
Kifâyet gösterip ey eyleyen irâd, nâkâfi.
Acep hûn-ı dil-i mecrûhumu sen mey mi zannettin? 
Sadâ-yı makberi bir na’ra-i heyhey mi zannettin 
Veyahut kendini âlemde sen, bir şey mi zannettin? 
Bugün ben yazdım, elbette yazar ahfâd, nâkâfi.
Evet, tarz-ı kadim-i şi’ri bozduk, here ü merc ettik, 
Nedir şi’r-i hakiki safha-ı irfâna dercettik.
Bu yoldaki nakd-i vakti cem’-i kuvvet birle harcettik, 
.Bize gelmişti zira meslek-i ecdâd, nâkâfi.
j
anlaınayıp, ona düşman olduğu ve hatta Sultanı öldürmek 
için bomba atan Ermeni uşağım alkışladığı bir zamanda ya­
zılmış olması bilhassa mühimdir.
Hâmid günün zor şartlan içinde Türkiye’nin ancak Sul­
tan AbdttlhamkTin rehberliği ve zekâsı sayesinde büyük bü­
tünlüğünü koruyacağına inanmıştı.
Yâ Rabb-ı Zül-celâl ey hâlik ii beşer 
Senden gelür bu âleme m âdâm hay il şer 
Sultan Hâm id-i âdil‘e takdir-i hayr k ıl 
Elbette sırr-ı âzam-ı vahdet ¿tulu’ eder 
Halk olsun îsr- tabi k i görmesiin pâyine 
Şûrâ-yı mü ’mininde adû şurdan eser 
Sultan Ham id’e malik ü şurdan eser 
Sultan Ham id’e mâlik U memluk olan bu halk 
H iç b ir zaman bekliyemez rehber-i diğer 
Muhtâcdır b ir öyle rehakâre mutlaka 
A  em bu sûbesûhazer-engiz rehgüzâr 
Alemde bî-imam cemaat ne iş görür 
İnsanlar izdiham-ı hükümet m idir meğer 
Ummân-ı kâr ü bârda bir tek sefinede 
Binlerce nâhudâ ile mümkün müdür sefer 
Herde zuhur edip te nedâmet çekilmemiş 
Cumhûr nâm o hey‘et-i evlâdı bf-neder 
Yâ Rab o m ihr-i devleti sen pâydâr k ıl 
Verstin bu milke sâye-i eltâfı zîb ü fe r 
Tâ H ind ü Ç in ’den bütün ihvân-ı din bugün 
Râhında can-sipâr olur ey düşman elhazer 
Bu beyitlerde: “ Ey ulu Tknrı! Ey insanı yaratan! Mâdem 
ki bu âlemde iyilik de kötülük de senin iradenden geliyor: 
Vahdetteki muazzam hikmetin (bir güneş gibi) doğması için 
âdil bir hükümdar olan Sultan Abdü’ l hamid’e iyiliği tak­
dir et.
Halk onun temiz yoluna uysun ki düşmanlar mü’min- 
lerin toplandığı yerde karışıklıktan eser görmesin.
Sultan Abdü’l hâmid gibi bir padişaha mâlik ona tâbi
olan bu halk hiç bir zaman başka yol gösterici beklemez.
Tkraf taraf tehlikelerle dolu bir geçit olan bu âlemin 
öyle kurtarıcıya mutlaka ihtiyacı vardır.
Bu âlemde imamsız bir cemaat ne iş görebilir? İnsan 
kalabalığı halinde bir hükümete hükümet denebilir mi?
Şu iş güç dünyasında tek bir gemide binlerce kaptanla 
yolculuk yapılabilir mi nerde Cumhur denilen o babasız ço­
cuklar hey’eti kurulmuş ta orada pişmanlık duyulmamıştır?
Tanrım! O şevket güneşini sen sürekli kıl ki onun iyili­
ği yüzünden bu memleket süslensin ve nurlansın.
Tâ! Hind ve Çin diyarına kadar, bütün müslümanlar 
onun yolunda canını fedâ edebilirler ey düşman kork!’ ’ 
Bu kaside böyle bir zamanda ancak büyük bir insan 
tarafından yazılabilirdi. Hâmid de zaten Şâir-i Azam ’da. 
Şftir-i âzam’ın vefatı:
13 Nisan 1937 güneşli bir nisan günü Maçka Palas 
önünde mahşerî bir kalabalık büyük bir sükut içinde bek- 
leşiyor. Şâirin bayrağa sarılı Cenazesi askerlerin elleri-üze­
rinde top arabasına yerleştiriliyor. Millet ve Devlet töreni 
bir arada...
O zaman Şişli’den sonrası şehir dışı dut bahçeleri, ça­
yırlık, mühim bir kısmı gençlerden teşekkül etmiş kalaba­
lık bir tek nefes gibi cenazeyi takib ediyor. Cenaze daha yeni 
açılan Zincirli Kuyu mezarlığına götürülüyor... Şanına ha­
yatına uygun hazin bir törenle Şair-i Azam Ibprağa verili­
yor.
Mezar taşında eserlerinden alınmış bir beyit:
Bu taş cebinime benzer ki ayni makberdir 
Dışı sükûn ite zâhir derunu M AH ŞER dir.
1) Hâmid, Eserlerim i nasıl yazdım Resimliay mec. Ağustos 1928
2) Servel-i Ft/nun 12 Şubat 1925
3 ) Hacle: 28
4) M akber mukaddimesi
5) Edebiyata dair, Yahya Kemal s. 205-206
6) Yahya Kemâl: Siyasi ve edebi Portre ler s. 15
7) Kaya B ilgegil: Erzurum Edebiyat Fakültesi Mec.
49
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi
* 0 0 1 5 0 4 5 4 2 0 0 6 *


Abdülhak Hamid Tarhan

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository