Taha Toros Arşivi, Dosya No: 125-Tramvayİstanbul Kalkınma Ajansı (TR10/14/YEN/0033) İstanbul Development Agency (TR10/14/YEN/0033

Kaplan, Mehmet

Istanbul Sehir University Repository

cBir inceleme
TÜRK
EDEBİYATINDA
İSTANBUL
Fetihten sonra beş yüz yıla yakın Osmanlı devle­
tinin payitahtı olan ve nesiller boyunca türk zevk ve ya 
ratıcılığının her sahada en mükemmel örnekleri ile dolarak, 
büyük bir medeniyet merkezi hâline gelen İstanbul türk ede­
biyatı üzerinde derin te’sirler icrâ etmiştir. Güzel ve çeşitli 
tabiat manzaraları, muhteşem sarayları, konakları, yalıları, 
mâbedleri, medreseleri, imalâthaneleri, çarşıları, eğlence yer­
leri ve mesireleri ile, bu büyük şehir, denilebilir ki, Türklerin 
yaşayış tarzları ile beraber, hayat görüşlerini ve karakterlerini 
de değiştirmiş, onlara bir başka hüviyet vermiştir. Edebiyatta 
bu değişikliği daha önceki yüzyılların saf ve açık dille anlatı­
lan lıamâsî ve dinî mulıtevâsmdan, gittikçe daha süslü, ince, 
zarif ve nükteli bir üslûp ile ifade olunan dünyevî, âdeta «bur­
juva tarzında» denilebilecek bir hayat görüşüne geçiş olarak 
tavsif edebiliriz. Gerçekten XIII. ve XIV. asır türk edebiya­
tının umumiyetle kahramanlık destanları, dinî ve tasavvufî 
şiirler ile dolu olmasına karşılık, XV. ve bilhassa XVI. asır­
dan sonra, büyük bir kısmı İstanbul’un bin bir zevk ve ihti­
rasın tatminine elverişli muhitinde vücûda gelen eserler daha 
ziyâde dünyevî bir mâhiyet taşır. Eski türk tarih ve destanına 
hâkim olan alp ve gâzî tipleri İstanbul’un fethinden sonra, 
debdebe ve dârat içinde yaşayan çok ihtişamlı bir hükümdar 
şekline girdiğe gibi, zühd ve takvayı, dünyadan el-etek çek 
meği Tanrıya ve huzûra kavuşmak için yegâne yol bilen din­
dar tipi de, dünyanın güzelliği ve iş hayatı ile Aiyuşan, ticâret 
ve zanaat ile meşgul, hayrat yapmağı ve başkalarına yardımı 
seven bir şehir efendisi hâline gelmiştir. Bunların yanı sıra 
İstanbul kendilerini tamamiyle zevk ve safâya veren ve gayr-i 
ahlâkî bir ömür süren tiplerin türemesine de sebep olmuş­
tur ki, XV. yüzyıldan bugüne kadar ki türk edebiyatında 
bunlardan süısık bahsedilir.
İstanbul’un türk edebiyatındaki akislerini burada tefer- 
rüatı ile anlatmak imkânsızdır. Aşağıdaki satırlarda halk, di­
van ve Tanzimattan sonraki türk edebiyatında İstanbul ile 
alâkalı belli-başlı eserlere, gayet kısa bir şekilde işaret edil­
mek ile yetinilmiştir.
A. HALK EDEBİYATINDA İSTANBUL. Fetihten önce 
yazılmış olan Dede Korkut kitabında, İstanbul bezirgânların 
mal almak için gittikleri uzak bir şehir olarak geçer. Baybüre 
Beg„ yeni doğan oğlu Beyı-eg’e ««yahşi - armağanlar» almak 
üzere, bezirğânları Rumeli'ye yollar. Bunlar İstanbul’a gelirler 
ve «bir deniz kulum, boz aygır ile ağ tozlu katı yay ve altı 
perili gürz» alarak, 15 yıl sonra Beyı-eg’e getirirler «Muhar­
rem Ergin, Dede Korkut kitabı, Ankara, 1958, I, 117). İstanbul’u 
fetheden türkleı- her hâlde daha önce burayı almak için sa­
vaşan miisl iiman kahramanların destan ve mâceralarmı bili­
yorlardı. Efsânesi türk halkı arasında hâlâ yaşayan Seyyid 
Battal Gazi «lık. İslâm Ansiklopedisi mad. Battal» Üskü­
dar ve Kadıköy’üne kadar gelmiş, şehri 7 yıl kuşata­
rak. buralarını imar etmiş idi. Evliya Çelebî Kadıköy adı­
nın evvelce Gâzi-köy olduğunu kaydeder (Seyahatname, I
Asırlar ve nesiller boyunca İstanbul, 
Türk zevk ve yaratıcılığının her sahada 
en mükemmel ömeklerile dolarak Türk 
Edebiyatında derin etkiler yaratmıştır.
İstanbul, aynı zamanda Türklerin ya­
şayış tarzlarile beraber hayat görüşlerini 
ve karakterlerini de değiştirmiş, onlara 
başka bir hüviyet vermiştir.
Bu sayımızdan itibaren yayınlamaya 
başladığımız değerli yazı serisinde Prof. 
Mehmet KAPLAN, Türk Edebiyatında İs­
tanbul’u incelemekte, Halk, Divan ve Tan 
zimattan sonraki devrede İstanbul ile il­
gili belli başlı eserleri vermektedir:
Prof. Dr. Mehmet KAPLAN
470). Selçuklular devrinde yaşamış bir alp-eren gibi gösteri- i 
len ve şahsı etrafında büyük bir menâkip teşekkül eden Saltuk > 
da İstanbul’a gelir, şehri muhtelif yerlerinden yangına verir, : 
erleri ile beraber Ayasofya’da namaz kılar, kâfirler ile sava- ! 
şır ve nihayet ahidname ile, Bizans’ı jharaca bağlayarak, 
çekilir. Şehri fetih gâyesini gütmeyen Saltuk orada adam dahi \ 
bırakmaz. Bunun sebebini İstanbul’un «fesad bir yer» olduğu, i 
müslümanlar burada yerleşirlerse, ahlâklarının bozulacağı 
fikri ile izah eder. (bk. Fahir İz, Eski Türk Edebiyatında ; 
nesir, İstanbul, 1964, S. 286-290) Abu Ayyub al-Ansari’nin ha- j 
tıı-ası da fetihten önce çok canlı olmalı ki, Evliya Çelebî’nin yaz- ; 
dığma göre Fatih İstanbul’u alınca, onun mezarını araştırmış ve ! 
şeyh Akşemseddin, ilk defa seccâdesini sererek, namaz kıldığı 
ve istiğraka daldığı toprağın altında onu keşfetmiştir (Seya- ; 
hatname, 1,401). Akşemseddin’in bu keşfi ve İstanbul’un fethi 
ile alâkalı diğer hareketleri Menâkib’ inde geniş olarak anla- ■ 
tılmıştır. (bk. Fahir İz, ayn. esr, S. 345-359) Eyüp semtinin : 
teşekkülünde ve dinî bir muhit haline gelmesinde bu 
efsane veya inancın büyük bir tesiri olmuştur. İstan- j 
bul fethi ile ilgili daha bir çok efsane ve rivayet var 
ise de, bunlar edebî bir şekle sokulmamıştır, (bk. M. Hâlit ; 
Bayrı, İstanbul folkloru, İstanbul, 1947) XV. asır şâirle 
rinden Akşemseddin-zade Hamdi’nin mevzuu halk ede- 
hiyatmdan alınmışa benzeyen ve vak’ası fetihten önceye ait 
olan Tuhfat al’uşşak adlı mesnevi, daha sonra yazılmış İstan­
bul ile alâkalı halk hikâyelerinin adeta bir öncüsü olması bakı- : 
mından, dikkate şâyandır. Burada kayseriydi müslüman, genç 
ve güzel bir tüccar, mal almak üzere, İstanbul’a gelir, bir ha­
na iner. Bizans hükümdarının vezirinin adamları bunu kendi­
sine haber verirler. Vezirin güzel bir kiısiı vardır. Vezirin \ 
evine davet olunan delikanlı orada kızı görünce aşık olur. Kız \ 
ile evlenebilmesi için dinini terk etmesi şart koşulur; küfr ile i 
iman arasında bir fark gözetmeyen, Tanrının bin-bir tecellisi î 
olduğuna inanan delikanlı bu teklifi kabul eder ve kız ilel î 
evlenir. Fakat Ayasofya’da yapılan büyük âyin esnasında,) 
oraya ilk geldiği zaman bıraktığı Kur’an’ı görerek, büyük bir \ 
heyecana kapılır; bu kitabın ne olduğunu soran kıza ve baba- j 
sına Kur’an’ı okur; Allah kelâmının te’siri ile, onlar da müs- i 
lüman olarak, Kayseriye’ye dönerler, (bk. E. J. Gibb, A his- j 
tory of ottoman poetı-y, London, 1905, II, 50) Bu hikâyede dikka- ) 
te şâyân olan kahramanın bir tüccar olması ve sonradan dinî i 
duygusu galebe çalmış olmasına rağmen, bir kâfir kızma âşık j 
olarak, dinini bırakabilmesidir. Daha sonra teşekkül etmiş j 
olan ve vak’ası İstanbul’da geçen halk hikâyelerinde kahra- j 
manlar umumiyetle tüccar veya tüccar-zadedirleı- ve onlarda j 
artık dinî duygu değil, zevk ve eğlence bahis mevzuudur, i 
Vak'ası Murad IV. devrinde geçen Hançerli Hanım hikâyesin­
de. (Selâmi Münir, Hançerli hanım, İstanbul, 
Bedestcnli Halil Efendi adında zengin bir adam var­
dır; ölünce oğluna büyük bir miras kalır. Kötü niyetli
1937)
6
dalkavuklar delikanlının etrafını sararlar ve onu, eğlendirmek 
için, İstanbul’un meşhur meyhâne ve mesirelerinde dolaş­
tırır, kumara ve içkiye alıştmrlar. Hikâyenin genç
kahramanı Süleyman Bey batakhaneler ile dolu olan İstanbul’­
da Hançerli Hanım adında bir âlüftenin tuzağına düşer ve 
onun kölesi olur. Vak’ası yine Murad IV. devrinde geçen Tay- 
yar-zade hikâyesinde (Hikâye-i Tayyar-zade, İstanbul, 
1289) zengin bir adam tarafından himaye edilen genç 
ve güzel bir delikanlı bir gün, hile ile çok zengin, fa­
kat çok çirkin bir kadın olan Gevher Hanım’ın sarayına soku­
lur ve orada hapsedilir. Ancak bin-bir maceradan sonra, Mu­
rad IV.’ ın müdahalesi ile, bu batakhaneden kurtulur. Vak’a- 
sı İstanbul’da geçen daha bir çok halk hikâyesi vardır. Bunlarda 
İstanbul umumiyetle servet ile sefâhatin, güzellik ile ahlâk 
sızlığuı birleştiği bir yer olarak görülür. Vak’aları İsfahan, 
Kandehar, Tebriz, Horasan, Erzincan gibi şark diyarlarında 
geçen halk hikâyelerinde (bk. Otto Spiess Türk halk hikâyeleri 
trc. Behçet Gönül, İstanbul 1941) aşkı çok mefkûreleştirilmiş ol­
duğu halde, vak’aları İstanbul’da geçen halk hikâyelerinde çap­
kınlık, şehvet, para ve mal ihtirası hakimdir. Bazı halk masal­
larında da İstanbul saf genç kız veya delikanlıların aldatıldığı 
bir muhit olarak görülür, (bk. Naki Tezel, İstanbul masalları 
İstanbul, 1938: İiki kız kardeş ve Bedestenli Mustafa efendi.)
Halk edebiyatı sahasında İstanbul’u en iyi aksettiren eseı 
Karagöz’dür. Evliya Çelebi’nm «üç yüz pâre taklidi» olduğu­
nu söylediği «hayal-i zıll»da İstanbul her cephesi ile görünür. 
Başlangıçta şiir ve mesnevi gibi dinî ve hamasî bir mahiyet 
taşıyan Karagöz, İstanbul’a gelince, tamamiyle değişmiş, bu 
imparatorluk merkezinin renkli ve kozmopolit hayatını ak­
settiren gerçekçi ve hicviyeci bir hüviyet kazanmıştır, (bk. Sab- 
ri Esat Siyavuşgil, İstanbul,da Karagöz ve Karagöz’de İstanbul, 
İstanbul, 1938; ayn. mil..., Karagöz, psikososyolojik bir deneme, 
İstanbul, 1941; Helmut Ritter, Karagös, türkische Sshattenspiel, 
Wiesbaden, 1953) Karagöz perdesinde görünen bütün tip­
ler, başta Karagöz ve Hacivat olmak üzere, Çelebi, Zen­
ne, Tiryaki, Beberuhi, Sarhoş, Külhanbeyi tipleri Türk mahal­
lesinden alındığı gibi, arap, acem, amavud, yahu- 
di, ermeni, tatlısu frengi vb. gibi tipler de İstanbullu­
ların yakından tanıdıkları çehrelerdir. Oyunların mev- 
zular’da cahil halkın bâtıl inançları, Hamamda bir devir ve 
ilgilidir: Ağalıkta, Esir-pazarı’nda köle ve cariye alım-sa-
tımı, büyük evlenme’de İstanbul’un muhteşem düğünleri, Ca- 
zular’da cahil halkın batıl inançları, Hamamda bir devir ve 
çevrenin bozuk ahlâkı, Ormanda sur dışına çıkılınca, karşıla­
şılan tehlikeler, baskında eski Türk cemiyetinin meşhur bir 
örf ve âdeti, bahçede İstanbul mesireleri, cambazlarda bir lon­
canın merasimleri, Salıncak’ta bayram yeri, Tahmis’te Tah- 
takale kahve döğüşleri v.b. perdeye aksettirilmiştir. Karagöz’­
de, kendisini konuşma, nezaket ve davranş bakimindan en üs­
tün ölçü olarak kabul eden şehirli Türkün alay ve mizahı 
vardır. Karagöz ile beraber eski Türk halk temaşa san’atıııın 
ikinci mühim kolu olan orta oyununda tipler ve vak’alar İstan­
bul hayatında alınmıştır, (bk. Selim Nühzet Gerçek, Türk te- 
mâşâsı, İstanbul, 1942)
Fetihten sonra İstanbul’a yerleştirilen ve daha sonra ge­
len Türk halkı ile beraber halk kültür ve edebiyatı da İstan­
bul’a gelmiş, fakat bu yeni muhitte o da mahiyetini bir hayli
değiştirmiştir. İstanbul’da halk şairlerinin yaşadıkları ve şan’- 
atlarmı icra ettikleri yerler, kahvehaneler, meyhaneler, ko­
naklar ve sarıaylar idi. Buralarda köv ve kasaba çevresinden 
başka türlü bir hayat yaşanmakta idi. Evliya Çelebi’nin ken­
di zamanında sayılarının 300 nefer olduğunu söylediği sâzen- 
degâh ve çögürcüyân (Seyahatname, I, 639) sazlan ile geçine- 
medikleri için, tulumbacı, kayıkçı, bekçi olmuşlar, ilhamla­
rını da, pek tabiî olarak, yeni çevrelerinden almışlardır. II. 
meşrutiyet devrine kadar devam eden ve İstanbul’un her sem­
tinde bulunan semaî kahvelerinde pek çok halk şairi yaşamış­
tır. Bunlar şiirlerinde İstanbul’da vukua gelen yangınları, bas­
kınları, zelzeleleri ve günlük hayat sahnelerini tasvir etmişler­
dir. (Osman Cemal Kaygılı, İstanbul’da Semâi kahveleri 
ve meydan şâirleri, İstanbul, 1937; T. Alangu, Çalgılı kahve­
lerde külhanbey edebiyatı, İstanbul, 1943) İstanbul bekçile­
rinin ramazanlarda söylediği destanlar, esnaf, çarşı ve mahal­
le hayatını aksettirmeleri bakımından, bilhassa dikate şayan­
dır. Kaıagöz’den sonra eski İstanbul’u en iyi canlandıran ör­
nekler bunlardır denilebilir. Bedesten, Saraçhane ve Simkeş- 
ha’neden bahseden destanlarda buralarda çalışan ustalar, kal­
falar ve çıraklar medholunuyor. Bekçi destanları arasında Kız- 
kulesi’ni İstanbul yalılarını, Eyüb’ü Ayasofya’yı tasvir edenler 
bulunduğu gibi, araplar, miras-yediler, tenbeller ve sıbyanlar 
ile alay eden şiirler de vardır. (Muhtar Yahyaoğlu, İstanbul 
mahalle bekçilerinin destan ve mâni katarları, İstanbul 1948; 
M. Naci Kum, Bckçibaba destanı, Türk folklor araştırma­
ları dergisi, 1951, nr. 19-23) Meşhur halk şairlerinden bazır 
lan da İstanbul’u öğen şiirler yazmışlardır. Aşık Ömer, 17 
kıt’alık bir destanında, İstanbul’un muhtelif semtlerini zikrede­
rek hususiyetini belirtir. (Sa’deddin Niizhet Ergun, Âşık Ömer 
Hayatı ve şiirleri, İstanbul «1936») Aynı şair İstanbul üzerine, 
arûz vezni ile, üç murabba daha yazmıştır. XVIII yüzyılda ya­
şamış halk şâirlerinden Abdi’nin İstanbul'a hasretini anlatan bir 
çok şiiri vardır. (M. Naci Kula, Şâir Abdi ve Güzel İstanbul, 
Yeni türk mecmuası, 1936, sayı 38, sayfa 70-74) İspartalı 
Seyranî, 30 kıt’alık bir destan ile vak’a-i hayriyeyi hikâye eder. 
(Fuat Köprülü, Türk saz şairleri, İstanbul, 1940, 508-512)
Ahmed isimli bir halk şairinin Sultan Abdülmecid Han 
zamanında basılmış Dâsitan-ı medhiye-i İstanbul adında 
bir şiiri vardır. (Ömer Faruk Akün, Abdülhak Hâmid’in 
merkad-i Fâtihi ziyâret manzumesi ve içindeki görüşler, 
Türk dili ve edebiyatı dergisi, 1956 VII, 77) Abdülaziz dev­
rinde, saraydaki âşık meclislerine riyaset eden Beşiktaş’tı 
Gedâî de İstanbul’da yaşanılan hayatı, ahlâkî bozuklukları an­
latan destanlar ve semâiler söylemiştir. (S. N. Ergun Beşiktaş­
lı Gedâî, İstanbul, 1933) Ayrıca, yine Abdülaziz devrinde, Ahmed 
adlı bir halk şâirinin İstanbul’a dâir bazı manzumeleri hak­
kında bk. M. Zeki Oral, İstanbul destanları, İstanbul Enstitüsü 
dergisi, 1956, IV, 191-197. Burada ayrı ayrı zikri mümkün ol­
mayan diğer halk edebiyatı ve folklor malzemesi için bk. M. 
İ. Başgöz İstanbul folkloru üzerinde bir bibliyografya dene­
mesi, İstanbul Enstitüsü dergisi. 1955, 1, 67—86.
B E B E K  7İ l -63 5 7 3 7
-  7 -
Kişisel Arşivlerde İstanbul Belleği 
Taha Toros Arşivi


Türk Edebiyatında İstanbul

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Istanbul Sehir University Repository