Van den Berghe, K.

Open Marine Archive

 - 154 -  
De hydrologische cyclus in de Belgische kustzone en –polders: de 
ruimtelijke relatie tussen oppervlakte- en grondwater, de 
drinkwaterproductie en de afvalwaterzuivering 
Van den Berghe Karel  
Vakgroep Civiele Techniek, Departement Geografie, Faculteit Wetenschappen, Universiteit Gent 
E-mail: karel.vandenberghe@ugent.be  
Ondanks dat de mens slechts 10 procent gebruikt van de totale hoeveelheid neerslag, de enige 
vernieuwende zoetwaterbron, die jaarlijks op wereldvlak beschikbaar is, bestaat er op vele plaatsen 
waterschaarste. Om dit te begrijpen, is het daarom, in plaats van de totale hoeveelheden water, 
belangrijker te kijken naar de flux van het zoet water. Deze flux wordt als de hydrologische cyclus 
aangeduid.  
 
De mens gebruikt de hydrologische cyclus voor zijn dagelijkse behoeften. Simpel gezegd haalt de 
mens een deeltje water uit de cyclus, gebruikt het en brengt het daarna, al dan niet gezuiverd, 
terug. Daarom kan men in de hydrologische cyclus twee delen aanduiden: (i) het natuurlijke 
watersysteem en (ii) de waterketen. 
 
Meer in detail kan het natuurlijke 
watersysteem verder grosso modo 
opgedeeld worden in enerzijds de 
oppervlaktewaterstroming met zijn 
fysisch waternetwerk en anderzijds de 
grondwaterstroming, samen 
aangeduid als (i) het fysische 
waternetwerk. De waterketen bestaat 
uit twee delen, (ii) het 
drinkwaternetwerk en (iii) het netwerk 
voor de afvalwaterzuivering. 
 
 
De centrale onderzoeksvraag was hoe 
deze schematisch weergegeven 
hydrologische cyclus, met zijn drie 
verschillende waterniveaus er in realiteit uitziet in de Belgische kustvlakte en waarom het tot deze 
situatie is gekomen. 
 
De Belgische kustvlakte werd uitgekozen als onderwerp omdat dit gebied zeer specifieke 
kenmerken heeft. Per definitie is een kustvlakte een zeer dynamisch gebied onderhouden door het 
evenwicht tussen erosie en sedimentatie voortkomend uit meteorologische en klimatologische 
omstandigheden. De Belgische kustvlakte staat echter bijna lijnrecht tegenover deze definitie. 
Vandaag is de Belgische kustvlakte namelijk over bijna zijn gehele lengte een rechte lijn met 
daarachter zijn hinterland strak georganiseerd in polders. Ook noemenswaardige inhammen zijn 
afwezig en alleen de IJzer is een natuurlijke rivier die er uitmondt.  
 
De mens heeft grotendeels zelf zowel het watersysteem als de waterketen ingericht in de Belgische 
kustvlakte. Om dit te begrijpen begint de thesis met afzonderlijk de drie verschillende 
waterniveaus, meer bepaald (i) de fysische waterstructuur, (ii) de drinkwaterstructuur en (iii) de 
afvalwaterstructuur, vanuit zijn eigen specifieke geschiedenis en context te analyseren. Uiteindelijk 
wordt de soms merkwaardige hydrologische cyclus in de Belgische kustvlakte aan de hand van 
enkele voorbeelden geïllustreerd. 
 
Deze samenvatting volgt de structuur van de thesis en vat elk hoofdstuk kort samen. 
 
De geomorfologische en historische geschiedenis van het Belgische kust- en poldersysteem, samen 
aangeduid als de Belgische kustvlakte, zijn op zijn minst gezegd complex. In tegenstelling tot wat 
men vroeger dacht, is dit verloop niet simpelweg onder te verdelen in enkele grote trans- en 
Fig. 1. De hydrologische cyclus onderverdeeld in het 
natuurlijke watersysteem en de waterketen  
 - 155 -  
regressies. Dit model, het Duinkerke-transgressie model, was lange tijd de regel. Het ging ervan uit 
dat de zeespiegel in de loop der tijd geregeld daalde of steeg. Recent onderzoek toont echter aan 
dat de zeespiegel altijd op een zeer constante snelheid is blijven stijgen. Het dynamische karakter 
was dus niet veroorzaakt door de zeespiegel, maar was een gevolg van hoe lokale condities 
reageerden op het getijdenspel. Er kon dus op hetzelfde moment erosie op de ene plaats en even 
verder op een andere plaats sedimentatie plaatsvinden. 
 
Opvallend is dat de mens zich zeer goed kon aanpassen aan dit dynamisch milieu. Men vermoedt 
zelfs dat er een zeer welvarend kustvolk leefde rond de zuidelijke Noordzee dat intens handel met 
elkaar dreef. Ook dit is slechts recent onderzocht. Lange tijd dacht men namelijk dat voor de eerste 
inpoldering, de mens slechts in noodzaak de kustvlakte betrad. Men kan dan ook de vraag stellen 
waarom de mens de kustvlakte dan begon in te polderen als men er reeds een succesvolle 
samenleving opgebouwd had.  
 
De uitleg ligt bij het samenspel tussen natuur en mens. Rond het jaar 1000 vervlakte de 
IJzermonding licht waardoor er geregeld nieuw land verscheen in het IJzergebied. Deze 
schorrengronden waren goede schaapsgronden en daarom zeer waardevol. Doordat het tempo 
waarop land vanuit de zee verrees algauw te laag lag, begon men zelf met dijken land vrij te maken. 
Het grote probleem echter was dat deze vrijgemaakte gronden logischerwijs lager gelegen waren 
dan de gemiddelde hoogwaterstand. Het gevolg hiervan was dat het inlandse oppervlaktewater niet 
altijd gravitair naar zee kon aflopen. Elk gebied moest daarom via sluizen en pompen zijn water 
beheren om overstromingen, zowel vanuit de zee als vanuit het binnenland, zoveel mogelijk te 
vermijden. De poldergemeenschappen zagen zo het levenslicht. De toen gestarte 
inpolderingsbeweging leidde uiteindelijk na honderden jaren tot de huidige kustvlakte.  
 
De kustvlakte heeft dus een economische ontstaansreden. Grote middeleeuwse steden als Brugge, 
Ieper, Diksmuide, Veurne en Gent dankten deels hieraan hun rijkdom. De ontsluiting van het gebied 
was bijgevolg essentieel. Aangedreven door economische, politieke en militaire belangen verrees er 
door de eeuwen heen een immens kanalennetwerk in de Belgische kustvlakte. Men wou namelijk 
enerzijds verbonden zijn met elkaar, maar ook met de Noordzee. Het ontstaan en de grote groei 
van steden als Terneuzen, Oostende, Duinkerke, Nieuwpoort en het recentst Zeebrugge zijn hier 
onder andere een gevolg van. 
 
Aan de hand van dit immense netwerk van kanalen, rivieren, dijken en sluizen wordt tegenwoordig 
nog steeds het oppervlaktewater over de bekkengrenzen heen sterk gestuurd. Er kunnen drie 
situaties aangeduid worden. Bij een (i) normale situatie onderhoudt het debiet van elke waterweg 
zijn eigen waterpeil. Bij een (ii) droge situatie is dit niet het geval. Het debiet van bijvoorbeeld de 
IJzer kan na langdurige droogte negatief worden. In dit geval moet er water vanuit de Leie via de 
kanalen over Gent, Brugge, Oostende en Nieuwpoort de IJzer opgestuurd worden om de landbouw, 
de industrie, het vee, enz. van water te voorzien. Helemaal anders is het na een (iii) neerslagrijke 
periode. De natuurlijke rivieren (d.i. de IJzer en de Leie) worden wassende rivieren. De kustvlakte 
heeft een beperkt verval waardoor deze enorme hoeveelheid water niet op tijd kan afgevoerd 
worden via de rivieren. Het volledige kanalennetwerk dient in dit geval als afvoer om de steden te 
beschermen. Toch gebeurt het vaak dat ook deze weg niet voldoende is, waardoor er 
overstromingen ontstaan. 
 
Het huidige moderne netwerk van de drinkwatervoorziening is relatief jong. Het duurde tot diep in 
de 20
ste
 eeuw vooraleer het overgrote deel van de Vlaamse huishoudens betrouwbaar drinkwater 
onder druk bij zich thuis kreeg geleverd. Vandaag is men er in geslaagd het hele jaar de 
drinkwaterproductie op een constant niveau te brengen. In principe zou er dus geen 
drinkwatertekort mogen zijn, want de mens verbruikt dagelijks ongeveer tussen de 100 à 120 liter. 
Het probleem is natuurlijk dat de mens, en dus ook zijn watervraag, zich verplaatst. Vooral aan de 
kust zorgt dit tijdens de zomerperiode voor een enorm grote stijging in de vraag naar drinkwater. 
De grote tegenstelling is echter dat juist de Belgische kustvlakte amper een natuurlijk aanbod heeft 
om drinkwater uit te produceren. Er zijn namelijk geen grote rivieren die zoet water aanvoeren, er 
zijn geen grote grondwaterreserves en door de nabijheid van de zee is er een graad van verzilting in 
het bovenste deel van de bodem. Het gevolg is dat er transfers van drinkwater ontstaan.  
 
De organisatie van de drinkwatervoorziening is historisch gegroeid. Toen de vervuiling door de 
fabrieken rondom de steden tijdens de Industriële Revolutie te erg werd, werd de 
verantwoordelijkheid bij de gemeenten gelegd. In de loop der tijd begonnen deze gemeenten 
samen te werken en ontstonden verschillende watermaatschappijen. Vandaag de dag zijn er vier 
spelers in de Belgische kustvlakte: (i) de Vlaamse Maatschappij voor Watervoorziening (VMW), (ii) de 
Tussengemeentelijke Maatschappij Voor de Watervoorziening (TMVW), (iii) het Gemeentelijk 
 - 156 -  
Waterbedrijf Knokke-Heist (GWKH) en (iv) de Intergemeentelijke Watervoorziening Veurne Ambacht 
(IWVA).  
 
Elke maatschappij kent zijn eigen structuur op vlak van productie en verdeling. Zo bezit de TMVW in 
West-Vlaanderen geen eigen drinkwaterproductiecentra. Niettegenstaande voorziet het Brugge, 
Oostende en een groot deel van de Belgische kust van drinkwater. Dit moet dus ingevoerd worden. 
De VMW heeft wel zijn eigen productiecentra, zowel op basis van oppervlaktewater (bijvoorbeeld de 
Blankaart in Diksmuide) als grondwater (bijvoorbeeld in Avelgem). De IWVA en het GWKH hebben 
elk een productiecentrum die water uit de zoetwaterlenzen onder de kustduinen haalt.  
 
Elk van de productiecentra hebben hun eigen mogelijkheden en beperkingen, zowel naar jaarlijkse 
als dagelijkse productie, afhankelijk van enerzijds de toevoer van rivieren of grondwaterlagen en 
anderzijds de eigen buffercapaciteiten. Zo gebeurt het geregeld dat een drinkwatermaatschappij 
met eigen middelen niet kan voldoen aan de vraag die er in zijn voorzieningsgebied op een bepaald 
moment is. De enige oplossing in dergelijk geval is om drinkwater aan te kopen van andere 
maatschappijen die wel nog voldoende hebben. De verschillen in de Belgische kustvlakte zijn het 
grootst tussen de winter- en zomerperiode, wanneer de vraag sterk stijgt en het aanbod beperkter 
wordt.  
 
Dit zorgt voor soms zeer opmerkelijke bewegingen van drinkwater. Zo kan het dat twee kranen die 
elk aan een kant van een gemeentegrens zitten 'verschillend' drinkwater aanvoeren. Zo zal een 
kraan in Oostende water laten lopen afkomstig via Brussel uit de regio Namen en Bergen en een 
kraan in het iets verder gelegen Bredene water afkomstig uit de Blankaart in Diksmuide tijdens de 
winter en in de zomer in sommige gevallen gemengd met onder andere water afkomstig uit de 
regio ten zuiden van Doornik. Ook wordt er dikwijls drinkwater gekocht vanuit het buitenland. De 
IWVA koopt bijvoorbeeld het grootste deel van zijn water in afkomstig uit Picardië, het GWKH vanuit 
de monding van de Maas.  
 
De meest recente uitbouw in de hydrologische watercyclus is de collectie en zuivering van 
afvalwater. In het verleden werd men gedwongen deze stap te zetten. Door het gebruikte water 
ongezuiverd te laten lopen, bedreigde men namelijk de waterkwaliteit van de waterlopen en op die 
manier, onder andere via de drinkwatervoorziening, ook zichzelf en de omgeving rondom.  
 
Het afvalwaterzuiveringsnetwerk is gesplitst in een gemeentelijk en bovengemeentelijk niveau. Het 
eerste niveau bestaat uit de straatriolen waar de huizen rechtstreeks op aansluiten en wordt 
beheerd ofwel door de gemeenten zelf ofwel in uitbesteding aan gespecialiseerde bedrijven. Het 
tweede niveau is een netwerk van grote collectoren die het rioolwater naar een 
rioolwaterzuiveringsinstallatie (RWZI) brengt. Aquafin is verantwoordelijk voor de uitbouw en het 
onderhoud van dit bovengemeentelijk niveau. Het beleid valt onder het takenpakket van de Vlaamse 
Milieu Maatschappij (VMM).  
 
De afvalwaterzuivering in de Belgische kustvlakte is echter ouder dan het bestaan van Aquafin. 
Onder druk van het toerisme dat proper badwater eiste, begonnen kustgemeenten eind 19
de
 eeuw 
hun afvalwater te verzamelen en niet rechtstreeks in zee te lozen. Later werden deze lozingspunten 
aangesloten op een RWZI. De kust was dus onder druk van het toerisme een van de eerste regio's in 
Vlaanderen die zijn afvalwater begon te verzamelen en te zuiveren in RWZIs. Het landelijkere 
Vlaanderen, en bijgevolg dus het grootste deel van de Belgische kustvlakte, hadden het geld niet 
om dit ook te doen. Om dit probleem aan te pakken, kozen de VMM en Aquafin ervoor het 
afvalwaterzuiveringsnetwerk te organiseren per rivierbekken. Elk rivierbekken wordt opgesplitst in 
verschillende agglomeraties. Een agglomeratie wordt gedefinieerd als een gebied waarin de 
bevolking voldoende geconcentreerd is om het afvalwater naar een RWZI te voeren. Op dit moment 
is men elke agglomeratie van een RWZI aan het voorzien, waarbij men eerst de meest 
geconcentreerde aanpakt.  
 
Anders dan het fysische en het drinkwaternetwerk, is het afvalwaterzuiveringsnetwerk niet 
onderling geconnecteerd. Zo zal het afvalwater van een bepaalde woning altijd naar dezelfde RWZI 
vloeien. Dit betekent dus dat bijvoorbeeld in Oostende het uit onder andere Bergen en Namen 
aangekochte drinkwater na gebruik niet terug vloeit naar de plaats van afkomst. Het wordt namelijk 
ter plaatste gezuiverd en ook daar geloosd. Dit is op zich logisch, maar heeft toch het gevolg dat er 
op die manier een netto verplaatsing van water bestaat naar de kustvlakte op het afvalwaterniveau. 
 
 - 157 -  
Na het afzonderlijk onderzoeken van de drie waterniveaus, was het mogelijk de hydrologische 
cyclus ruimtelijk volledig voor te stellen voor de Belgische kustvlakte. In de masterproef wordt dit 
aan de hand van enkele voorbeelden geïllustreerd.  
 
Een deeltje water kan dus enorme afstanden afleggen doorheen de verschillende netwerken. Deze 
op het eerste moment soms zeer vreemd uitziende waterbewegingen moeten geanalyseerd worden 
in een breed kader waarin elke beslissing en uitvoering zijn eigen specifieke achtergrond heeft. 
Alleen door een gegronde studie kunnen er op gefundeerde manier uitspraken gedaan worden over 
de huidige complexe situatie. Dit is belangrijk om zo goed mogelijk op toekomstige uitdagingen die 
de hydrologische cyclus in de Belgische kustvlakte te wachten staan aan te pakken. 


De hydrologische cyclus in de Belgische kustzone en –polders: de ruimtelijke relatie tussen oppervlakte- en grondwater, de drinkwaterproductie en de afvalwaterzuivering

De hydrologische cyclus in de Belgische kustzone en –polders: de ruimtelijke relatie tussen oppervlakte- en grondwater, de drinkwaterproductie en de afvalwaterzuivering

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive