Braeckman, U.

Goffin, A.

Larmuseau, M.

Rabaut, M.

Stienen, E.

Vanaverbeke, J.

Vincx, M.

Volckaert, F.

Open Marine Archive

WestBanks:
fundamenteel, beleidsgericht onderzoek in het Belgische Deel van de
Noordzee
Jan Vanaverbeke, Ulrike Braeckman, Annelies Goffin, Maarten Larmuseau, Marijn Rabaut, 
Eric Stienen, Filip Volckaert en Magda Vincx
Om het mariene ecosysteem te beschermen tegen de 
gevolgen van de steeds groeiende menselijke activiteiten op
zee, werden de Europese Habitat- en Vogelrichtlijn in het
leven geroepen en werkte Europa recent een heuse ‘Ma-
riene Strategie’ uit voor alle Europese zeeën. De Habitat-
richtlijn heeft als gevolg dat tegen 2012 20-60% van de
belangrijke habitattypes moeten aangeduid worden als ma-
rien reservaat (ondiepe zandbanken worden als belangrijke
habitattypes beschouwd in de Richtlijn) en de Vogelricht-
lijn beschermt de belangrijkste vogelgebieden. De Kader-
richtlijn Mariene Strategie gaat hiermee nog een stap verder
en streeft naar het bereiken van een goede milieutoestand,
ook buiten de mariene reservaten. Om deze goede milieu-
toestand te kunnen bereiken, spreekt het voor zich dat een
grondige wetenschappelijke kennis nodig is van het mariene
ecosysteem. In het kader van het Belspo-programma "We-
tenschap voor een duurzame ontwikkeling", werd in het
kader van het project WestBanks geïntegreerd onderzoek
verricht naar het functioneren van het BDNZ om weten-
schappelijke gegevens te verzamelen die het beleid op zee
kunnen ondersteunen. Dit onderzoek richtte zich op drie
pijlers:  de processen die zich afspelen op de overgang
tussen de zeebodem en de waterkolom; de connectiviteit
binnen vissensoorten in de Noordzee, en  het ontwikkelen
van indicatoren voor de waterkolom aan de hand van het
broedsucces in de sternenkolonies in Zeebrugge.
18
Het Belgische Deel van de Noordzee (BDNZ) maakt deel
uit van het groter geheel van de Noordzee, een gebied met
een oppervlakte van 750 000 km². Het BDNZ beslaat 
3600 km², en vormt dus een klein deel van het geheel 
(minder dan 0,5%). Toch is ons Belgische stukje uniek! Voor
de kust ligt immers een complex geheel van zandbanken,
die grotendeels evenwijdig met de kust liggen, en waarvan
er enkele zelfs bloot komen te liggen bij extreem laag water
(iets wat slechts enkele keren per jaar voorkomt). Die zand-
banken vormen een natuurlijke verdedigingsgordel die onze
kust beschermt tegen zware stormen. De afwisseling tus-
sen zandbanken en de tussenliggende geulen, in combina-
tie met de aanwezige grind- en slibvelden, creëert een
complex onderwaterlandschap dat het leefgebied vormt
voor een groot aantal zeesoorten. Maar het BDNZ is ook
belangrijk voor de mens (bijv. visserij, windmolenparken,
zandextractie, transport...), wat een grote ruimtelijke en eco-
logische druk op het mariene milieu met zich meebrengt.



Belgian continental shelf and bathymetry
Belgisch continentaal  en bathymetrie
Plateau continental belge et bathymetrie
SC 37 NL 18 V2:Mise en page 1  3/05/12  11:30  Page 2
de gehoorbeentjes of  otolieten van vissen bleek zo dat vis-
larven van tong trouw zijn aan hun paaiplaats én kinderka-
mergebied. Modellen toonden aan dat tonglarven al
naargelang de voorjaarsomstandigheden, kortere of  langere
afstanden afleggen tussen paaigrond en kinderkamer. Tong
is dus behoorlijk trouw aan zijn voedselgronden, terwijl een
kleiner percentage tussen paaigebieden migreert. Ook de
populatiedynamiek bij een klein maar zeer algemeen voor-
komend visje, het dikkopje Pomatoschistus minutus, werd
bestudeerd. De connectiviteit tussen zijn levensstadia ver-
toont sterke gelijkenissen met die van tong. Ons onderzoek
kon daarenboven aangeven dat het gezichtsvermogen van
de populaties genetisch sterk is afgestemd op de lichtom-
standigheden in de verschillende delen van het leefgebied.
Zeeën verschillen immers in kleur en troebelheid, en dus in
de frequentie van het licht in de waterkolom die vissen ge-
bruiken om voedsel en geschikte partners te vinden. Muta-
ties op het rodopsine gen, het gen dat verantwoordelijk is
voor schemerzicht, vertoonden immers een sterke relatie
met satellietmetingen van lokale lichtomstandigheden. In
de Noordzee zijn de dikkopjes net perfect aangepast aan de
– voor de Noordzee specifieke – wisselende lichtomstandig-
heden, in tegenstelling tot dikkopjes die leven aan de kusten
van de Baltische Zee en Atlantische Oceaan. Lang dachten
mariene biologen dat deze lokale genetische aanpassingen
slechts beperkt zouden optreden, aangezien de migratie-
mogelijkheden in de zee eigenlijk onbeperkt zijn en geneti-
sche verschillen tussen populaties dus snel zouden worden
weggevaagd. Zo blijken de in dit project onderzochte vis-
soorten minder mobiel als eertijds gedacht.
Zandkokerworm in experiment Lanicerif onder water
Tong © Misjel Decleer
Startend bij de zandbanken zelf, zien we dat de zeebodem
wordt bewoond door een groot aantal dieren, waarvan en-
kelen in staat zijn om de omgeving sterk te veranderen.
Deze organismen worden ecosysteem-ingenieurs genoemd.
Uit het WestBanks-onderzoek bleek dat deze ‘ingenieurs
van de onderwaterwereld’ heel belangrijk zijn voor het ma-
riene milieu. Door hun activiteit brengen ze niet alleen na-
tuurlijk materiaal dat bezinkt uit de waterkolom naar diepere
lagen in het sediment, maar pompen ze ook zuurstofrijk
water naar plaatsen in de bodem waar anders geen of  veel
minder zuurstof  zou aanwezig zijn. Op die manier stimule-
ren ze de zogenaamde biochemische processen die zich 
afspelen in de zeebodem. Zo vormen ze o.a. nutriënten die
worden afgegeven aan de waterkolom om zo beschikbaar te
worden als bouwstenen van het voedselweb in de waterko-
lom. De schelpkokerworm Lanice conchilega bleek een heel
belangrijke speler te zijn in deze processen. Deze worm
komt her en der in hoge aantallen voor, en kan zogenaamde
riffen vormen. Onderzoek binnen WestBanks toonde het
grote belang van deze riffen aan. Ze vormen een mozaïek
van kleine eilandjes met verhoogde diversiteit aan bodem-
leven, en vormen voedselbronnen én schuilplaatsen voor
jonge stadia van commercieel belangrijke vissoorten (o.a.
tong). Verder onderzoek bracht aan het licht dat de schelp-
kokerworm gevoelig is aan verstoring door boomkorvisse-
rij. Herhaaldelijke verstoring kan ernstige schade
toebrengen aan de kokerwormriffen, maar ook aan de vele
dieren die hier gebruik maken van het rif.
Zowel de riffen als de zandbanken zijn voor veel mariene
vissen belangrijke leefgebieden tijdens hun levenscyclus. Zo
migreren de volwassen vissen jaarlijks van hun voedsel-
gronden naar de paaiplaatsen om zich voort te planten.
Jonge vissen houden zich op in zogenaamde kinderkamers,
waar ze voedsel vinden en zich beschutten tegen predato-
ren. De mate waarin ze trouw blijven aan hun paaiplaats en
kinderkamer is niet zo goed gekend, maar kan opgespoord
worden aan de hand van hun genetisch en chemisch profiel.
Op basis van de vorm en de chemische samenstelling van 
Dikkopje © Misjel Decleer
19
SC 37 NL 18 V2:Mise en page 1  3/05/12  11:30  Page 3
20

Het derde luik van het WestBanks-project spitste zich toe
op het ontwikkelen van indicatoren voor de toestand van
de waterkolom. Karakteristieken van broedende sternen in
grote kolonies zijn hiervoor ideaal, omdat sternen zich voor
hun voeding specialiseren in een beperkt aantal vissen-
soorten die in de waterkolom voorkomen. Indicatoren moe-
ten makkelijk te meten zijn, en gestoeld zijn op een directe
link tussen de waterkolom en het broedsucces van de ster-
nen in de haven van Zeebrugge. Ons onderzoek toonde aan
dat het broedsucces niet bepaald wordt door het aantal eie-
ren dat gelegd wordt, maar door de overleving van de kui-
kens in de kolonies. De overlevingskans van de kuikens is
dan weer afhankelijk van het voedselaanbod dat door ou-
dervogels wordt aangebracht. Het voedsel van de
sternenkuikens bestaat grotendeels uit haring-
achtigen (haring en sprot). De grootte van de
aangebrachte vissen varieert naargelang de leef-
tijd van de kuikens. Kuikens die minder dan 
5 dagen oud zijn, worden immers  gevoed met
visjes die gemiddeld kleiner zijn dan 5.5 cm. Als de
kuikens tussen de 5 en 15 dagen oud zijn, moeten
grotere haringachtigen worden aangebracht
(gemiddelde lengte meer dan 8 cm),
om aan de sterk stijgende energie-
behoefte van de kuikens te kunnen
voldoen. Tijdens het WestBanks-project
werd vastgesteld dat de overlevingskansen van de kuikens
sterk dalen, als dit specifieke voedselaanbod ontbreekt in
de waterkolom. Door deze link wetenschappelijk aan te
tonen, werd een grote stap gezet naar het ontwikkelen van
makkelijk meetbare indicatoren voor de toestand van de wa-
terkolom in het BDNZ. Een bijkomend, maar belangrijk
resultaat van dit aspect van het WestBanks-onderzoek
toonde aan dat de voornaamste foerageergebieden voor de
sternen gelegen zijn in het gebied rond de Wenduinebank,
de Scheur en de Vlakte van de Raan, en dit omdat daar een
rijke visfauna voorkomt. Deze gebieden zijn echter tot nu
toe slechts gedeeltelijk opgenomen in het Natura 2000-
netwerk. 
Het WestBanks-project genereerde dus heel wat gegevens
die bruikbaar zijn voor het Belgische beleid van ons stukje
Noordzee. Vanuit deze nieuwe inzichten
pleiten we ervoor om organismen met een
belangrijke ecosysteem-ingenieurfunctie op te
nemen in beschermingsdoelstel-
lingen die moeten worden opge-
steld voor de mariene beschermde
gebieden op het BDNZ. Die mariene be-
schermde gebieden moeten ook voldoende groot
zijn, om de leefbaarheid van tongpopulaties te waar-
borgen. Het BDNZ is immers één van de weinige
gebieden in de Noordzee waar jaarlijks tonglar-
ven voorkomen. Verder pleiten we voor
een vrijwaring van de
connectiviteit tussen
de leefgebieden van mobiele soorten en
een uitbreiding van de bestaande vogel-
richtlijngebieden met de belangrijkste foerageergronden van
de sternen, om de broedkolonies van Zeebrugge, die tot de
grootste van Europa behoren, te beschermen.
Meer
www.vliz.be/projects/westbanks/
De auteurs
De auteurs zijn verbonden aan volgende instellingen:
- Universiteit Gent, Onderzoeksgroep Mariene Biologie
(Jan Vanaverbeke, Ulrike Braeckman, Marijn Rabaut
en Magda Vincx)
- Vlaams Instituut voor de Zee (Annelies Goffin)
- Katholieke Universiteit Leuven-Laboratorium voor 
Diversiteit en Systematiek van Dieren (Maarten 
Larmuseau en Filip Volckaert)
- Instituut voor Natuur- en Bosonderzoek 
(Eric Stienen)

Lanice conchilega © Matthias Buschmann
Grote stern © Peter Adriaens
SC 37 NL 18 V2:Mise en page 1  3/05/12  11:31  Page 4


WestBanks: fundamenteel, beleidsgericht onderzoek in het Belgisch Deel van de Noordzee

WestBanks: fundamenteel, beleidsgericht onderzoek in het Belgisch Deel van de Noordzee

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive