VLIZ Alien Species Consortium

Open Marine Archive

  Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel  
van de Noordzee en aanpalende estuaria 
  
Wetenschappelijke naam 
Ficopomatus enigmaticus (Fauvel, 1923) 
 
Oorspronkelijke verspreiding 
De trompetkalkkokerworm Ficopomatus enigmaticus komt voor in wateren met wisselend zoutgehalte 
[1]. 
Zijn oorspronkelijke verspreidingsgebied is onbekend. Men gaat ervan uit dat hij oorspronkelijk uit de 
zuidelijke hemisfeer afkomstig moet zijn [1]. Echter zowel in Australië [1], langs de Zuid-Amerikaanse 
oostkust [2], Zuid-Afrika en de Oost-Aziatische kusten wordt hij als geïntroduceerd beschouwd [3]. De 
exemplaren die langs de kusten rond Indonesië en India voorkomen - wat vroeger als zijn 
oorsprongsgebied beschouwd werd - bleken tot een andere soort te behoren [3]. 
 
Eerste waarneming in België 
De trompetkalkkokerworm werd voor het eerst bij ons waargenomen in augustus 1950 in de haven van 
Oostende. De dieren werden gevonden op de romp van de “Hinders”, het toenmalige onderzoeksschip 
van de Visserijdienst [4]. 
 
Verspreiding in België 
Deze soort wordt bij ons gesignaleerd op harde substraten in de havens van Oostende en Nieuwpoort 
[5]. Het gaat meestal om solitaire dieren of kleine, heel breekbare riffen met minder dan 1000 
exemplaren [6,7]. 
 
 
 
 
- 1 -  
Trompetkalkkokerworm 
De trompetkalkkokerworm Ficopomatus enigmaticus is 
een kokerbouwende borstelworm die vermoedelijk uit de 
zuidelijke hemisfeer afkomstig is. De worm heeft hard sub-
straat nodig om zich te vestigen. Hoge densiteiten van 
deze kokerwormen kunnen rifstructuren vormen, die kun-
nen uitgroeien tot dimensies van 4 meter in diameter en 
meer dan 2 meter in hoogte. De soort zou onze contreien 
bereikt hebben door vasthechting op scheepsrompen, via 
ballastwater of samen met getransporteerde weekdieren. 
De trompetkalkkokerworm werd in 1950 voor de eerste 
keer in België waargenomen in de haven van Oostende, op 
de romp van een marien onderzoeksschip. Velen zien deze 
wormen als een pest omdat ze riffen vormen op schepen 
en haveninfrastructuren, maar zo ver is het langs onze kust 
bijlange nog niet… 
© Leslie Harris - NHMLAC 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Verspreiding in onze buurlanden 
De eerste Europese waarnemingen van de trompetkalkkokerworm kwamen vanuit Caen in de Franse 
kanaalzone, in 1921. De worm kwam er toen reeds veelvuldig voor, vastgehecht aan plantenstengels, 
hout, stenen en schelpen, op minder dan 30 meter diepte [8]. Één jaar later werd de 
trompetkalkkokerworm waargenomen vastgehecht tegen de Engelse dokken van Londen [1]. Deze 
borstelworm vormt in Zuid-Engeland in brakke kustgebieden nog steeds dense riffen met meer dan 
1000 exemplaren per m2 en is ook permanent gevestigd in Ierland [1,9]. 
De eerste Nederlandse exemplaren werden in 1968 in het Veerse Meer in Zeeland aangetroffen [10,11]. 
De soort is nog steeds te vinden op een aantal plekken verspreid over Zeeland [12]. 
In Frankrijk en Spanje komt deze trompetkalkkokerworm voor in brakke estuaria langs de Atlantische 
kust en in de Middellandse Zee [4,11,13]. In de Middellandse Zee vormde de worm na zijn introductie 
bijzonder snel gigantische rifstructuren tot 4 meter in diameter en 2 meter in hoogte [14]. In Duitsland 
werd de soort voor het eerst gevonden in 1975 in Emden, vlakbij de Nederlandse grens. De leeftijd van 
deze dieren werd toen op twee tot drie jaar geschat, waaruit afgeleid kan worden dat de introductie in 
Duitsland wellicht dateert van vóór 1973 [15]. 
Groot-Brittannië wordt algemeen beschouwd als de meest noordelijke limiet voor het voortplanten - en 
dus het voorkomen van gevestigde populaties - van deze soort. Toch werden in Deense wateren al 
enkele tijdelijke populaties waargenomen, alsook enkele gevestigde populaties in industrieel verwarmd 
water [16,17]. 
 
Wijze van introductie 
De trompetkalkkokerworm zou zich over de wereldzeeën verspreid hebben door zich aan de rompen 
van transportschepen vast te hechten, of doordat larven meegevoerd werden in het ballastwater [3]. Dit 
is te merken aan zijn huidige verspreiding, steeds in de nabijheid van scheepvaartroutes [18]. Het is 
echter ook mogelijk dat exemplaren getransporteerd zijn met schelpen van commerciële weekdieren 
[1]. 
 
Redenen waarom deze soort zo succesrijk is in onze contreien 
Deze worm is in België helemaal niet zo dominant aanwezig als in warmere streken. De riffen die in 
gebieden met een gematigd klimaat gebouwd worden - riffen met diameters tot 20 centimeter - zijn 
slechts een fractie van wat in warmere regio’s aangetroffen kan worden [3]. Zo zijn in de Middellandse 
Zee riffen aangetroffen van  4 meter diameter en 2 meter hoogte [14]. 
Waarom de trompetkalkkokerworm toch gedijt in onze streken, heeft onder andere te maken met zijn 
grote tolerantie tegen schommelende zoutgehaltes, wat vaak voorkomt in estuariene gebieden. In 
estuaria is vaak veel voedsel voorhanden, wat maakt dat deze borstelworm er zeer snel kan groeien en 
zich snel kan voortplanten. Ook het ontbreken van competitieve soorten en de afwezigheid van 
predatoren draagt bij tot zijn succes [1]. 
 
Factoren die de verspreiding beïnvloeden 
De soort is gevoelig voor lage temperaturen en kan in Noord-Europa eerder moeilijk gedijen, met 
uitzondering van gebieden met kunstmatig verhoogde watertemperaturen [1]. Zo zal dit dier zijn koker 
niet meer verder uitbouwen bij een watertemperatuur lager dan 7 °C [11]. 
Het is een soort die zowel in zoet als in zout water kan overleven, maar de voorkeur geeft aan brak 
water. Tenslotte hebben de hoeveelheid voedsel in de waterkolom en de daaraan gekoppelde 
stroomsnelheid en diepte van het water een sturende werking op het voorkomen van deze worm [2]. 
 
- 2 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
Effecten of potentiële effecten en maatregelen 
Vanuit economisch standpunt zien velen de 
trompetkalkkokerworm als een pestsoort door de riffen die 
deze soort  vormt op scheepsrompen en haveninfrastructuur. 
Deze riffen kunnen verwijderd worden door ze af te schrapen 
[1], maar daarnaast maakt men ook gebruik van anti-
aangroeiverven om vasthechting te vermijden of te beperken. 
Zulke aangroeiverven zijn duur [19] en kunnen eveneens het 
ecosysteem beschadigen [20]. 
Inheemse soorten hebben echter baat bij de massale 
aanwezigheid van deze worm in (half)gesloten wateren - 
waaronder havens - gezien deze worm de waterkwaliteit 
verbetert. Zo haalt de trompetkalkkokerworm zwevende 
deeltjes uit de waterkolom, en zorgt hij voor meer zuurstof en 
minder nutriënten, wat vooral bodemdieren ten goede komt 
[1]. Mogelijk kunnen diersoorten – vooral slakken en krabben 
– het rif dat deze worm bouwt gebruiken als schuilplaats [3]. 
Een nadeel van hoge aantallen van deze exotische filtervoeder is dat hij het aanwezige plankton sterk 
kan doen afnemen, waardoor er minder van deze voedselbron overblijft voor de inheemse soorten [1]. 
Extreem hoge aantallen kunnen eveneens een invloed uitoefenen op lokale waterstromingen 
(hydrodynamiek) en sedimentatie-eigenschappen [2]. 
 
Specifieke kenmerken 
De trompetkalkkokerworm is een borstelworm die behoort tot de groep 
van de vastzittende kokerbouwende wormen (Serpulidae). Typisch voor 
deze groep is de aanwezigheid van een dekseltje of operculum, waarmee 
de koker kan worden afgesloten als de worm zich hierin terugtrekt [21]. 
De vorm van het deksel kan gebruikt worden om de verschillende 
soorten te herkennen: bij de trompetkalkkokerworm is dit eerder knots- 
of paddestoelvormig en voorzien van zwarte stekels. De koker van deze 
exoot wordt gekenmerkt door een trompetvormig uiteinde waar de 
mond zit, vandaar ook zijn naam [11]. 
 
Weetjes 
Soorten kokers 
Binnen de kokerbouwende wormen kunnen twee verschillende bouwstijlen 
onderscheiden worden. Enerzijds zijn er soorten die met behulp van slijm - 
ook wel mucus genoemd - zandkorreltjes en kleine schelpfragmentjes aan 
elkaar kleven tot een koker. Een voorbeeld hiervan is de veel voorkomende 
schelpkokerworm Lanice conchilega of de minder frequente Sabellaria 
spinulosa (een soort zandkokerworm). Anderzijds zijn er soorten - zoals de 
niet-inheemse trompetkalkkokerworm - die zelf kalk afscheiden en zo een 
koker vormen [21]. 
 
Habitatvormer 
Veel kokerbouwende wormen hebben een sterke invloed op hun omgeving. Net als bij de inheemse 
schelpkokerwormriffen kan in en rond de kokers van de trompetkalkkokerworm een heel typische 
 
- 3 -  
© Leslie Harris - NHMLAC 
© Leslie Harris - NHMLAC 
© Andrew Cohen - SFEI 
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
fauna teruggevonden worden, waarbij deze kokers als het ware een apart habitat of leefgebied gaan 
vormen. Daarom noemt men deze soorten soms ook ecosysteemingenieurs [22]. 
Voorbeelden van dieren die in associatie met de kokers van de trompetkalkkokerworm leven zijn de 
vlokreeftjes (Amphipoda) Leptocheirus pilosus, Corophium insidiosum en Melita palmata en de 
veelkleurige duizendpoot Hediste diversicolor , een borstelworm (Polychaeta) [23]. Zo zie je dat een 
aantal inheemse soorten kunnen profiteren van de habitatstructuur die gevormd wordt door een 
uitheemse ecosysteemingenieur. Dat het effect van de introductie van een exoot nooit eenduidig 
positief of negatief is, werd aangetoond in Argentinië. Hier bleek dat trompetkalkkokerwormriffen 
een belangrijke schuilplaats kunnen geven voor een inheemse krab, die op zijn beurt dan andere 
inheemse soorten wegvangt [24].  
 
Hoe verwijzen naar deze fiche? 
VLIZ Alien Species Consortium (2011). Trompetkalkkokerworm - Ficopomatus enigmaticus. Niet-
inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria. Revisie. VLIZ 
Information Sheets, 23. Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ): Oostende, Belgium. 5 pp. 
 
VLIZ Alien species consortium: http://www.vliz.be/imis/imis.php?module=project&proid=2170  
Lector:  Marijn Rabaut 
Online beschikbaar op: http://www.vliz.be/wiki/Lijst_niet-inheemse_soorten_Belgisch_deel_Noordzee_en_aanpalende_estuaria 
 
 
Geraadpleegde bronnen 
[1] Eno, N.C.; Clark, R.A.; Sanderson, W.G. (Ed.). (1997). Non-native marine species in British waters: a 
review and directory. Joint Nature Conservation Committee: Peterborough, UK. ISBN 1-86107-442
-5. 152 pp. details 
 
[2] Schwindt, E.; De Francesco, C.G.; Iribarne, O. (2004). Individual and reef growth of the invasive reef
-building polychaete Ficopomatus enigmaticus in a south-western Atlantic coastal lagoon. J. Mar. 
Biol. Ass. U.K. 84(5): 987-993. details 
 
[3] Minchin, D. (2009). Ficopomatus enigmaticus (Fauvel), tube worm (Serpulidae, Annelida), in: 
DAISIE (Delivering Alien Invasive Species Inventories for Europe) et al. (2009). Handbook of alien 
species in Europe. Invading Nature - Springer Series in Invasion Ecology, 3: pp. 282. details 
 
[4] Leloup, E.; Lefevere, S. (1952). Sur la présence dans les eaux de la côte belge du cirripède, Elminius 
modestus Darwin, 1854, du copépode parasite, Mytilicola intestinalis Steuer, 1902, et du 
polychète, Mercierella enigmatica Fauvel, 1922. Med. K. Belg. Inst. Nat. Wet. 28(48): 1-12. details 
 
[5]  Kerckhof, F. (2006). National report Belgium, 2005, in: ICES Advisory Committee on the Marine 
Environment (2006). Working Group on Introductions and Transfers of Marine Organisms 
(WGITMO) 16-17 March 2006 Oostende, Belgium. C.M. - International Council for the Exploration 
of the Sea, CM 2006(ACME:05): pp. 43-45. details 
 
[6]  Rabaut, M. ; Braeckman, U. ; Rappé, K. ; Degraer, S. ; Kerckhof, F. (2008). “Borstelwormen bedreigen 
Heist”: een sciencefictionverhaal. De Grote Rede 22: 31. details 
 
[7]  Waarnemingen afkomstig van Waarnemingen.be, een initiatief van Natuurpunt Studie vzw en de 
Stichting Natuurinformatie. Trompetkalkkokerworm - Ficopomatus enigmaticus online 
beschikbaar, geraadpleegd op 03-11-2011. 
 
 
- 4 -  
Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria 
[8]  Fauvel, P. (1923). Un nouveau Serpulien d’eau saumâtre Merciella enigmatica n.g.n.sp. Bull. Soc. 
Zool. France 47: 424-430. details 
 
[9]  ICES Advisory Committee on the Marine Environment. (2006). Working Group on Introductions 
and Transfers of Marine Organisms (WGITMO) 16–17 March 2006 Oostende, Belgium. ICES 
Committee Meetings Documents, 2006(ACME:05). ICES: Copenhagen, Denmark. 330 pp. details 
 
[10]  Wolff, W.J. (1968). Een nieuwe borstelworm in Nederland: Mercierella enigimatica Fauvel. Het 
Zeepaard 28(4): 56-58. details 
 
[11]  Wolff, W.J. (1969). Mercierella enigmatica Fauvel, een borstelworm van het brakke water, voor het 
eerst in Nederland gevonden. De Levende Natuur 72: 85-91. details 
 
[12]  Wolff, W.J. (2005). Non-indigenous marine and estuarine species in the Netherlands. Zool. Med. 
Leiden 79 (1): 1-116. details 
 
[13]  Camus, P.; Compère, C.; Blanchet, A.; Dimeet, J.; Hamon, D.; Lacotte, N.; Peleau, M.; Lassalle, E. 
(2000). Ficopomatus enigmaticus: Ecologie, répartition en Bretagne et en France, nuisances et 
moyens de lutte sur le site atelier du port de Vannes. Ifremer: Vannes, France. 9 pp. details 
 
[14] Fornós, J.J.; Forteza, V.; Martínez-Taberner, A. (1997). Modern polychaete reefs in Western 
Mediterranean lagoons: Ficopomatus enigmaticus (Fauvel) in the Albufera of Menorca, Balearic 
Islands Palaeogeogr. Palaeoclimatol. Palaeoecol. 128: 175-186. details 
 
[15]  Nehring, S.; Leuchs, H. (1999). Neozoa (Makrobenthos) an der deutschen Nordseeküste. eine 
übersicht. Bericht BfG, 1200. Bundesanstalt für Gewässerkunde, Koblenz, Germany. 131 pp. details 
 
[16]  Rasmussen, E. (1958). Emigranter i Københavns Sydhavn. Naturens Verden 8: 231-234. details 
 
[17]  Thorp, C.H. (1994). Population variation in Ficopomatus enigmaticus (Fauvel) (Polychaeta, 
Serpulidae) in a brackish water millpond at Emsworth, West Sussex, U.K, in: Dauvin, J.-C. et al. (Ed.) 
(1994). Actes de la 4ème Conférence internationale des Polychètes, Angers, France. Mémoires du 
Muséum National d'Histoire Naturelle (Zoologie), 162: 585-591. details 
 
[18]  ten Hove, H.A. (1974). Notes on Hydroides elegans (Haswell 1883) and Mercierella enigmatica 
Fauvel 1923, alien serpulid polychaetes introduced into the Netherlands. Bull. Zool. Mus. Univ. 
Amsterdam 4(6): 45-51. details 
 
[19]  Schultz, M.P.; Bendick, J.A.; Holm, E.R.; Hertel, W.M. (2010). Economic impact of biofouling on a 
naval surface ship. Biofouling 27(1): 87-98. details 
 
[20]  Coastalwiki.org. Antifouling paints. online beschikbaar, geraadpleegd op 22-06-2011. 
 
[21] Ruppert, E.E.; Barnes, R.D. (1994). Invertebrate zoology. 6th edition. Saunders College Publishing: 
Orlando, FL (USA). ISBN 0-03-026668-8. 1056 pp. details 
 
[22]  Jones, C.G.; Lawton, J.H.; Shachak, M. (1994). Organisms as ecosystem engineers. Oikos (Kbh.) 69: 
373-386. details 
 
[23]  Thomas, N.S.; Thorp, C.H. (1994). Cyclical changes in the fauna associated with tube aggregates of 
Ficopomatus enigmaticus (Fauvel). Mém. Mus. natl. hist. nat., Sér. A Zool. 162: 575-584. details 
 
[24]  Schwindt, E.; Bortolus, A.; Iribarne, O.O. (2001). Invasion of a reef-builder polychaete: direct and 
indirect impacts on the native benthic community structure. Biological Invasions 3: 137-149. 
details  
 
 
- 5 -  


Trompetkalkkokerworm - <i>Ficopomatus enigmaticus</i>. Niet-inheemse soorten van het Belgisch deel van de Noordzee en aanpalende estuaria

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive