Demarée, G.R.

Open Marine Archive

De vergelen windslorm van december 1103 in conlinenlaal Europa
Loon den IIBI! OP de aarde. I.. .J
gij stonnwind. die liiD woord volbreo!l\;
Psalm 148: 1-8 • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • • •
Windstormen zijo van alle tijden en vormen als dusdanig ..n studirobjea in de
historische klimatologie, de disàpline die zich op het raakvlak bevindt van de
klimatologie en de geschiedenis en ,vaarbij de focus ligt op de histnrische bevindingen
zoals ze uit de contemporaine documenten naar voor komen.. Deze reconstructies hebben
een grote. waarde in de problematiek van de klimaatverandering en scenario's omdat ze
relevante ioformatieverstrekken over de klimaatvariabiliteit in het historische tijdperk.
Hel is daarom belangrijk om hislorisebe stormen, hun baan, kracht, frequentie
en 'risll assessme",' te bestuderen. Deze laatste faaor is vao kapitaal belang bij de
berverzekeringsmaatschappijen.
Historische omstandigheden en de
storm in Engeland
De stormwind van Tweede Paasdag 1606
wordt beschreven door het jaardicht of chro-
nogram: 'oMnla CnDUI1t" = alles valt. Recenter
herinneren wij ons Anatol (2-4.12.1999), de
kerststormen Lothar (26.12.1999) en Martin
(27.28.1.2.1999), Kyrill (17-18.12.2007) en
onlangs nog Xynthia (28.02.2010).
De vraag kan gesteld worden waarom de
Grote Storm van 1703 nauwelijks op het Eu-
ropese vasteland vernoemd wordt terwijl deze
te Ramsgate. Engeland, in 2003 zelfs met een
internationaal colloquium werd herdacht. In-
derdaad was de aangerichte sebade in Zuid-
Engeland en Wales zeer aanzienlijk (Defoe.
2003). Kerktorens werden weggeblazen, da-
ken afgerukt. hele wouden ontworteld eo
windmolens omvergeworpen. Meer spectacu-
lair waren de verliezen van de Engelse oorlogs-
24
viOOL die net terugkwam van de operaties in
de Middellandse Zee en voor anker lag in de
Duyns. De Royal Navy verioor naar schalling
meer dan 8.000 man samen met een aantal
ooriogsschepen (Wheeler, 2003). Noteer dat
in Engeland de oude tijdrekening nog van
kracht was en dal de storm er op 26-27 no-
vember 1703 genoleerd staat.
Dat deze storm op hel Europese vasteland bij-
na lotaal vergeten was, heeft diverse oorzaken.
West-Europa vormde g..n geheel. Bovendien
woedde tussen 1701 en 1713 de Spaanse Suc-
cessieoorlog, die Frankrijk regelrecht tegen
het geallieerde blok van Engeland, Oostenrijk
en de Verenigde Republiek bracht. Ook toen
aJ was desinformatie of rnisinformatie een
geducht oorlogswapen en moet de bron aan-
dachtig bekeken worden vooraleer de geloof-
waardigheid van de informatie aan te nemen.
Dit is, bij voorbeeld, het geval bij de bericht-
geving over de schade in de strategisch gelegen
TI" Grote Storm van 26 november (oude stijl) 1703. De Engelse v/oot met schout-bij-nacht Beaumont in
problemen op de Goodwin Sands.
Franse Kanaalhavens zoals Duinkerken. In
eigen land wordt de schade geminimaliseerd
terwijl de tegenstander ze schromelijk over-
drijft. De interpretatie van de berichten in de
toenmalige kranten zijn moeilijk te interprete-
ren daar de Spaanse Nederlanden voorafgaan-
delijk door Frankrijk bezet werden. Een goede
indicatie is de manier waarop de geallieerde
pretendent voor de Spaanse troon wordt ge-
noemd: Aartshertog Karel (zo genoemd in het
Franse kamp) ofwel Koning Karel 111. (door de
geallieerden). Een andere reden voor het ver-
geten was dat de storm niet door een storm-
vloed werd vergezeld en dus niet met groot
verlies aan mensenlevens gepaard ging. De
algemene windrichting van de windstorm was
immers in hoofdzaak zuidwestelijk en stond
dus niet haaks op de Vlaamse en Hollandse
kusten. Dit was wel het geval voor delen van
25
de kust van Bretagne, Normandië, Friesland
en Jutland.
De weersomstandigheden in de herfst van
1703 waren ongunstig. In september en okto-
ber 1703 viel veel regen in West-Europa. Op
zee bemoeilijkre de slechte weersituatie de ac-
tie van de Franse kapers in de Noordzee. Hun
vloot liep de haven van Duinkerken binnen
in de tweede helft van oktober. Meteorolo-
gisch gezien maakte de Grote Storm deel uit
van een complexe weersitualie waar een laag
drukgebied aan de kust van Ierland zich oost-
waarts bewoog en de kust van Wales bereikte
voor middernacht van de 7de december. Het
lage drukgebied bereikte Nottingham om 3-4
uur 's morgens de volgende dag. Anthony van
Leeuwenhoek noteerde te Delft zeer lage stan-
den van zijn barometer om 8 uur in de mOf-
gen van !> december. Op zaterdag!> december
bereikte de Grote Stonn Noord-Duitsland
alsook de kust van Jutland, Denemarken. Om
12 uur 's middags raasde hij boven Skane in
.Zweden en bereikte de kust van de Baltische
Zee in de ochtend van 9 december.
In Frankrijk
De storm raasde in zuidwestelijke richting. De
eeme tekenen van de storm op het vasteland
zijn de beschadigingen aangericht door de
voortdurend beukende golven op de Franse
kust. Zo werd waarschijnlijk het eiland iJe de
Sein voor de kust van Bretagne overstroomd.
Op Jersey, een van de Kanaaleilanden, was
de zee in het land gedrongen. De haven van
Rouen, gelegen op de Seine, had herstellingen
nodig in de lente van het jaar daarop. In Duin-
kerken werd 'liet rijsfort' een versterkte plaats
die voor de haven in zee lag ernstig bescha-
digd. Net over de 'SchretJe', in Armentières, be-
schadigde de storm het stadhuis en wierp het
kruis van de kerk van Hondschote af. Aan het
Hof te VersailJes werd Koning Lodewijk XN
op de hoogte gebracht van de schade veroor-
zaakt aan de haven van Duinkerken.
In de Spaanse Nederlanden
Het tempeest kwam Vlaanderen binnen
via de westhoek. Kapelaan Vandermeulen
uit Roesbrugge schreef in zijn Annalen van
West-Vlaanderen: 'Op den 8 december synde
den feestdag uan o.L. Vrollwe-onrfangenisse, en
saterdag. rees op eellen suydwesum wind etl zoo
groot tempeest dat desgelylls in menig jaeren niet
gesien en was.' Het wierp in de driehoek tus-
sen Diksmuide, Kortrijk en Brugge menige
molen omver. De straten in leper waren als
geplaveid met pannen, schaliën en stenen. In
Brugge werd grote schade aangericht aan mi-
litaire magazijnen. Door de grote storm was
26
net zoals bij vele andere huizen 'het merendeel
uan de tegels weggewaaid'. Het water sloeg zo-
danig in de Handelskom dat het rijswerk aan
de nieuwe contragarde van de ijsput werd be-
schadigd en de aarde wegspoelde. De kerk van
het klooster van de zusters Clarissen-Urbanls-
ten werd sterk beschadigd; ook aan een van
hun hofsteden te Zuienkerke werd zware scha-
de aangebracht. De 'Antwerpsche Vrijdaeghsclle
Post-Tijdinge' berichtte dat aan de kust 'ueele
Vaerwygen op strant gesmeten, in sweilen gerae·
cllt, ende uerongelucllt sijn'. Ook heeft de 'zware
stonn' in Gent en op het platteland rondom
een 'onbeschrijffelijclle Schilde' veroorzaakt.
In Antwerpen werd door "het 5waer tempeest"
de scheepsbrug over de Schelde stukgeslagen
en liep het Backersveer te Kruibeke waarschijn·
lijk grote schade op die een snel herstel vroeg.
De barge lUssen Brussel en Antwerpen veron-
gelukte. Uit Herentals waren er meldingen
van 'onbeschrijffelijclle schilede' aan de kerk en
torens, terwijl menig huis en schuur werd ver·
woest. Ook de toren van Wechelderzande werd
omver geworpen. In Mechelen was el geen
huis zonder schade; veel daken waren wegge-
waaid en schoorstenen naar beneden gevallen.
In het Brabantse waren meldingen van storm-
schade in Aarschot en Tienen door een 'stereilen
wint" die tussen 7 en 8 uur's morgens het meest
verwoestend was. Uit Oetingen, in het Pajot-
tenland, wordt gemeld: 'Dit jilar op den feestdag
der Ontvmlgenis van Maria, ontstond er een hevige
lvind die de huizen en schuren van vele mensen
o/llver wierp, of het dill111frukte. ' Verder meende
de auteur in de nacht een aardbeving gevoeld te
hebben (zie ook Keulen). Het is echter moeilijk
na te halen of dit een gevoel was veroorzaakt
door de storm ofwel een echte aardbeving.
Uit Wallonië komen minder meldingen van
schade door de windstorm daar zijn traject
meer over Vlaanderen lag. In Jauche, Waals
Brabant, wordt de kerk zwaar beschadigd. De
"honiblen storm" verwoeste in Luik veel daken
van kerken en huizen. Enigszins geïsoleerde
waarnemingen komen ult de stad Luxemburg
waar "vorige nacht over Luxemburg een weIveI-
storm is heengetrokken die talrijke bomen ont-
worteld heeft en een rij huizen ontbloot heeft".
In de Republiek der Verenigde
Nederlanden
De storm wordt in Zeeland door kapitein Jan
Cornelis Ockerse besdueven als "een zoo zware
tempeest, dat de weêrga in geen menschen geheu-
genis is voorgevallen". Op de Noordzee dreven
alleen nog maar masten, scheepswrakken en
Tekst uit de kroniek van Jan SirrlOn Daalder (de-
cember 1703) over de passage van de stonn in
Zaanstad. (met danh aan het Gemeentearchief
Zaanstad).
27
stukken hout. De kerk van Hellevoetsluis lag
vol met gekwetsten van de vergane, gestrande
en beschadigde schepen die er, onder andere,
lagen wegens de oorlogssituatie en voor het
transport van koning KarelllI met zijn gevolg
en bagage naar Engeland. In Den Briel stortte
het wachthuisje dat op de kerktoren stond
met de daarin op wacht staande soldaten naar
beneden.
Koning Karel III die toen te Den Haag verbleef
is "de dag na de storm naar Schevelingen geweest,
en hij was zeer geschrokhen van de dode lichamen
en de wrahstuhhen van de schepen op de golven te
zien dobberen." Hij was op 3 november 1703
in Den Haag aangekomen en verbleef er op
de kosten van de staatskas. Door aanhoudend
kradltige en ongunstige wind kon hij niet in-
sdlepen zodat het volk begon te morren over
het lange en kostelijke verblijf van de Prins.
Door de grote storm van december 1703 werd
zijn reis nog verder e.rtraagd en hij kwam pas
op 6 januari 1704 te Spithead in Engeland
aan. De stomlen hielden ook in januari en
februari 1704 verder aan en Koning Karel III
arriveerde eerst op 7 maart 1704 in Lissabon
van waaruit hij zou proberen Spanje te ver-
overen. De geschiedenis besliste daar echter
anders over.
Uit Koog aan de Zaan (Zaanstad) in Noord-
Holland komt het volgende: "Op zaterdag 8
december stak een vreselijke storm uit het zuid-
westen op. Van 5 à Guur in de morgen tot 11 à 12
uur stortten veel schoorstenen van de daken. OoJ?
waaiden veel molens om. Verschillende Inlizen en
schuren werden vernield. Bomen werden ontwor-
teld en veel schepen op de Zuiderzee werden op
de Friese kust geworpen." Het notitieboekje of
journaal van Claes Arisz Caescooper ui Koog
aan de Zaan vermeldt: "Den sste December is het
Smorgens on/Tent 4 ure uijt den suijtweste op een
seer harde wijs begOlme te waeijje en dat tot 10 a
11 lire op den Middagll toe wa, ,oodanig al, bij
mijn leve niet /lebbe ge/lOart '" ",
In 's-Hertogenbosch (Noord-Brabam) wordt
melding gemaakt van "eene geweldige Sto,m-
wind, als bij meTI5Cllen gellellgen niet geweest
was. De Stad was zodnnig beschadigd, als of zij
eene zwaare Belegeering, en Bombardeering lIad
uiegestnan. Veele huizen waren uan hunne daken
beroofd, en men /,ad geene Leien, of Pannen ge-
noeg, om die ,poedig te herslel1en~ In Waalre, bij
Eindhoven (Noord-Brabant), kwam de zware
toren van de oude Sim Willibordus kerk naar
beneden. In Wanssum aan de Maas werden
door de hevige orkaanwind torens, kerkdaken,
huizen, schuren en talloze bomen beschadigd
en schepen kapseisden. In Hindelopen (Fries-
land) werden schepen van hun ankers gesla-
gen, dreven af en strandden op de kust. In
Oost Friesland richtte de "bedroefde wind" van
8 december eveneens grote schade aan, in het
bijzonder aan de dijken.
In Duitsland
De Grote Storm van december 1703 zette zijn
vernielingen voort in Duitsland, vooral Noord
Rijnland-Westfalen, alsook Nedersaksen en
Sleeswijk-Holstein aan de Noordzee kust en
tot Mecklenburg-Vorpommern aan de Balti-
sche Zee werden getroffen. Nochtans wordt de
windstorm van december 1703 ver overtroffen
door de Kerstvloed van 1717 waarbij in het
kustgebied van Nederland, Duitsland en Scan·
dinavië ongeveer 14,000 mensen verdronken.
Dit is ook een reden waardoor de windstorm
van 1703 in de vergetelheid geraakte.
In Keulen is "gelijck op andere plaetsen een ham-
bie stann geweest waardoor vee/ ,cllade aen hllysen,
kerken en andere gebollwen gesclliet is. A/om zijn
vee/ bom"" lIyt d'aerde gemckt; en zaterdag morgen
bespeurde men een soort aerdbeevinge." In Wezel
28
aan de Rijn waaide de torenspits van de Mate:.I1a-
kerk af waardoor een groot deel van het dak en
hel gewelfvan de kerk instonte. Zowel in Noord
Rijnland-Westfalen als in Nedersaksen werd van
heel wat kerken de torenspits weggeblazen
Aan de Noordzeekust wordt de windstorm
als stormvloed ervaren. In Emden werd "be-
llo/ven de meenigvlI/dige besclladigde Hlly,en en
neerg"'uorpe Molens door de laetsten Stonn ook
de Toom-Spits op het RaedhllYS afgeslagen. In de
Dijck"" zijn weinig Garen gekomen maer veel
Pae/werk weggespoe/t." In Glückstadt werden
bijna alle huizen beschadigd en de kerk voor
de helft van het dak ombloot. Het water van
de Elbe spoelde in de buitenmuur van het slot
grote gaten. Op Maria's Ontvangenisdag in
1703 was er een hoge watervloed te Hamburg.
De schepen die op de Elbe lagen zijn meestal
van hun ankers gedreven en een aantal sche-
pen zijn op de 'Steur' aan strand gezet. In de
Noord-Friese Waddenzeekust overstroomden
de eilanden en in de stad Husum [Hüsem!
stond het water zo hoog als met de Burchardi-
vloed, ook wel1\veede Grote Mandrenke, van
oktober 1634. Bij Rantum en Hörnum op het
eiland Sylt strandden verschillende schepen,
Als slachtoffer van de Grole Windstorm van
december 1703 vieien, merkwaardig genoeg,
de torens van de Sint Nicolaas kerken van de
drie Hansa handelssteden Rostock, Wismar
en Stralsund (en dat 2 dagen voor de feestdag
van de heilige!). Ook in de Hansa stad Lübeck
werd schade aangericht aan de kerken. Ook
in vele andere Duitse steden wals Munster,
Minden, Bremen, Lüneburg, Bielefeld, Braun-
schweig, Schwerin, Greifswald, vermeldden de
stadsarchieven significame schade aan kerken.
De windstorm had ondertussen Mecklenburg-
Vorpommern en de Baltische Zee bereikt
waar op het eiland Rügen schade werd aan-
gericht aan de huizen en kerktorens. Uit Stolp
ISlupskl, een stad in het Poolse Pommern,
wordt gemeld dat het in de nacht van de 8'"
op de 9de december "liet daer omtrent seer IJar1
gell'aeylileeft, helgeen een etmaellarer is geweest,
als IIIen de stonn in Amsrerdam had.•
In Scandinavië
Gedurende de storm van 8 december werd de
spits van de Onze~Lieve-Vrouwekerk in Ko-
penhagen in een hoek gebogen en bracht gro-
te schade aan huizen en schepen. In Aalborg
waren er slechts weinig huizen die geen scha~
de hadden aan hun daken, muren en vensters.
Ontelbare bomen werden ontworteld en vele
schepen strandden op de kust van lutland. Uit
Stockholm wordt gemeld dat in Schoonen I
Skane, de zuidelijkste provinàe van ZwedenJ
een zwaar onweer is geweest maar dat men het
niet in Stockholm heeft gehad.
In Noord en Oost Europa woedde de Grote
Noordse Oorlog. Sinds de vrede van Westfa-
len in 1648 leek de Baltische Zee een Zweedse
'Mare Nosrn,,"' te worden. Koning Karen Xli
van Zweden versloeg de Russen onder Tsaar
Peter de Grote in de slag van Narva op 30
november 1700 en zelle de oorlog voort in
Polen tegen Augustus I, de verkozen Koning
van Polen en Eledor van Saksen. Vanuit Dan-
zig vertrokken een aantal Zweedse schepen
met Saksische gevangenen en oorlogsbuit
naar Zweden. Vele kranten vermeldden dal er
een aantal ervan zouden gezonken zijn in de
Grote Storm maar latere berichten uit Stock-
holm ontkenden dil. Ook hier, net zoals in de
Spaanse Successieoorlog, heeft men te maken
met psychologische oorlogsvoering.
Conclusie
De Grote Storm van december 1703 toont aan
dat natlJurfenomenen van alle tijden zijn. Op
29
het continent was deze storm door velen bijna
geheel vergeten maar in Engeland bleef hij in
de historische en wetenschappelijke belang-
stelling staan en dit niet het minst door de
verliezen van de Royal Navy. Het boek van Da-
niel DerDe, een eigentijdse bestseller, stame de
disrussie over de oorsprong van de storm, een
punt waaraan, o.a. Britse wetenschappers nog
steeds werken en met nieuwe ideeën naar voor
komen. Deze bijdrage toont aan dat de storm
ook in continentaal Europa helemaal niet te
verwaarlozen valt en voor de eerste keer wordt
de schade geografisch beschreven. Deze gaat
van Bretagne, in Frankrijk, het Kanaal, over
Vlaanderen en de Republiek der Nederlanden,
over Noord Duitsland en Denemarken tot in
Polen. De historische geografische informatie
samen met de beschrijving van de schade laat
toe van een schatting te maken van de totale
stormschade en deze te transponeren naar het
Europa van vandaag - een interessante bron
voor de herverzekeringsmaatschappijen.
Caston Demarée
Koninklijk Meteorologisch Instituut
Referenties
Dernarét, G. & Muir-Wood. R. (2008) De -Gmte Stom IIQ"
december 1703- in de lage Landen - een stormachlige
periode in de Spaanse Successieoorlog. Jaarboek voor
Ecologische Geschiedenis 2008, p. 33-54.
Wheeler, D. (2003) The Gre.l1 Storm of November 1703:
Anew look al the seamen's records. Weather, Vol. 58,
November 2003, p. 419·427.
Defoe, D. (2003) l11e Stoml: or, a collection of the most
remarkable casuahies and disasters whidl happen'd in
the late dreadful tempest, bath by sea and land. Edited
with an inuoduction by Richard Hamblyn, London.


De vergeten windstorm van december 1703 in continentaal Europa

Abstract

Similar works

Full text

Available Versions

Open Marine Archive